Observatori i Stambollit i Takiudinit
Observatori i Kostandinopojës i Taqi ad-Din, i themeluar në Kostandinopojë (sot Stamboll) nga Taqi ad-Din Muhammad ibn Ma'ruf në vitin 1577, ishte një nga observatorët më të mëdhenj astronomikë në botën mesjetare. Megjithatë, ajo ekzistonte vetëm për disa vjet dhe u shkatërrua në vitin 1580.
Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në vitin 1574, Murad III u bë Sulltan i Perandorisë Osmane. Kryeastronomi i perandorisë, Taqi ad-Din Muhammad ibn Ma'ruf, i kërkoi Sulltanit të financonte ndërtimin e një observatori të madh për të rivalizuar Observatorin e Samerkandit të Ulugh Begh. Sulltani miratoi dhe ndërtimi përfundoi në 1577,[1] pothuajse në të njëjtën kohë me observatorin e Tycho Brahe në Uraniborg.
Ky observator përbëhej nga dy struktura të mëdha të vendosura në një kodër me pamje nga pjesa evropiane e Kostandinopojës dhe që ofronte një pamje të gjerë të qiellit të natës. Ashtu si një institucion modern, ndërtesa kryesore ishte e rezervuar për bibliotekën dhe ambientet e banimit të personelit, ndërsa ndërtesa më e vogël strehonte një koleksion instrumentesh të ndërtuara nga Takiudini. Këto përfshinin një sferë gjigante armillare dhe një orë të saktë mekanike astronomike për matjen e pozicionit dhe shpejtësisë së planetëve. Me këto instrumente, Takiudini kishte shpresuar të përditësonte tabelat e vjetra astronomike që përshkruanin lëvizjen e planetëve, diellit dhe hënës.[1]
Observatori nuk mbijetoi për të çuar përpara zhvillimin e astronomisë në botën myslimane. Brenda disa muajsh nga përfundimi i observatorit, një kometë me një bisht të madh u shfaq në qiell dhe Sulltan Murad III kërkoi një prognozë për të nga astronomi i tij. "Të punosh ditë e natë pa ushqim dhe pushim" Taqi ad-Din studioi kometën dhe doli me parashikimin se ishte "një tregues i mirëqenies dhe shkëlqimit" dhe do të thoshte një "pushtim i Persisë". Fatkeqësisht, në vend të mirëqenies, në disa pjesë të perandorisë pasoi një murtajë shkatërruese dhe vdiqën disa persona të rëndësishëm.[2] Astronomia ishte një shkencë e respektuar dhe e aprovuar në mesin e klerit islamik të Perandorisë Osmane, megjithatë nuk mund të thuhet e njëjta gjë në lidhje me astrologjinë, një fushë që konsiderohet të jetë hamendje dhe si rrjedhim kundër sheriatit. Për të parandaluar përdorimin e mëtejshëm të tij për qëllime astrologjike, ata kërkuan me sukses shkatërrimin e observatorit.[3] Kjo ndodhi pikërisht kur mbreti i Danimarkës ndërtoi një observator për Tycho Brahe që do të hapte rrugën për sqarimin e orbitave të planetëve nga Kepleri.[4]
Instrumentet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Takiudin shkroi një traktat të rëndësishëm mbi instrumentet astronomike të titulluar Instrumentet Vëzhguese të Katalogut të Perandorit, i cili përshkruan instrumentet astronomike të përdorura në Observatorin e Kostandinopojës të Taqi ad-Din. Këto përfshinin instrumente të lashta si sfera armillare, vizore paralaktik dhe astrolabi; instrumentet mesjetare myslimane si astrolabi universal, kuadrantet azimutale dhe murale dhe sekstantet; dhe disa instrumente që ai shpiku vetë, duke përfshirë mushabbaha bi'l manattiq, një sekstant me korniza për përcaktimin e ekuinokseve të ngjashme me atë që përdori Tycho Brahe më vonë, dhe një kuadrant druri për matjen e azimuteve dhe lartësive. Instrumenti i tij më i rëndësishëm astronomik, megjithatë, është "ora vëzhguese", të cilën në veprën e tij Në Pemën Nabk të Ekstremitetit të Mendimeve, ai e përshkruan si "një orë mekanike me tre numra që tregojnë orët, minutat dhe sekondat. Ne e kemi ndarë çdo minutë në pesë sekonda”. Kjo u përdor për matjen e ngjitjes së drejtë të yjeve. Kjo konsiderohet si një nga risitë më të rëndësishme në astronominë praktike të shekullit të 16-të, pasi në fillim të shekullit orët nuk ishin mjaft të sakta për t'u përdorur për qëllime astronomike.[5]
Një glob tokësor "me pamje të jashtëzakonshme moderne" të Tokës, një nga më të hershmit e llojit të tij, u ndërtua nga Taqi ad-Din në Observatorin e Konstandinopojës të Taqi ad-Din.[6]
Vëzhgimet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Takiudin përdori "orën e tij të re vëzhguese" për të prodhuar një zij (të quajtur Kulmi i Mendimeve në Mbretërinë e Sferave Rrotulluese) më të saktë se paraardhësit e tij, Tycho Brahe dhe Nikola Koperniku. Taqi ad-Din ishte gjithashtu astronomi i parë që përdori një shënim me pikë dhjetore në vëzhgimet e tij në vend të fraksioneve sexagesimal të vogla të përdorura nga bashkëkohësit dhe paraardhësit e tij. Ai përdori gjithashtu metodën e el-Biruniut të "vëzhgimit me tre pika". Në Kulmi i Mendimeve në Mbretërinë e Sferave Rrotulluese, Taqi ad-Din i përshkroi tre pikat si "dy prej tyre janë në kundërshtim në ekliptikë dhe e treta në çdo vend të dëshiruar në ekliptikë. Ai përdori këtë metodë për të llogaritur ekscentricitetin orbital të Diellit dhe lëvizjes vjetore të apogjeut, dhe po ashtu edhe Tycho Brahe dhe Kopernikut pak më vonë, megjithëse vlerat e Taqi ad-Din ishin më të sakta, për shkak të orës së tij vëzhguese dhe instrumenteve të tjera më të sakta.[5]
Shiko gjithashtu[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Lexim më tutje[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Ahmad Y Hassan, Taqi al-Din and Arabic Mechanical Engineering, Institute for the History of Arabic Science, Aleppo University, 1976, pp. 34–35.
- Antoine Gautier, L'âge d'or de l'astronomie ottomane, in L'Astronomie, (Monthly magazine created by Camille Flammarion in 1882), December 2005, volume 119.
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ a b John Morris Roberts, The History of the World, pp. 264-74, Oxford University Press, ISBN 978-0-19-521043-9
- ^ Arabs and Astronomy, written by Paul Lunde and Zayn Bilkadi Arkivuar 2014-03-11 tek Wayback Machine Saudi Aramco World, January February 1986
- ^ El-Rouayheb, Khaled (2008). "The Myth of "The Triumph of Fanaticism" in the Seventeenth-Century Ottoman Empire". Die Welt des Islams (në gjermanisht). 48: 196–221.
- ^ Soucek, Svat (qershor 2013), "Piri Reis. His uniqueness among cartographers and hydrographers of the Renaissance", përmbledhur nga Vagnon, Emmanuelle; Hofmann, Catherine (red.), Cartes marines : d'une technique à une culture. Actes du colloque du 3 décembre 2012. (në anglisht), CFC, fq. 135–144, arkivuar nga origjinali (PDF) më 2018-06-27, marrë më 2016-08-21
- ^ a b Sevim Tekeli, "Taqi al-Din", in Helaine Selin (2008), Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures, Springer, ISBN 978-1-4020-4559-2 (print), ISBN 978-1-4020-4425-0 (online.)
- ^ Soucek, Svat (1994), "Piri Reis and Ottoman Discovery of the Great Discoveries", Studia Islamica (në anglisht), Maisonneuve &, 79 (79): 121–142 [123 & 134–6], doi:10.2307/1595839, JSTOR 1595839