Jump to content

Shimpanzeja

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Shimpanze
Vargu kohor: 4–0 Ma
↓
[1]
P. t. schweinfurthii во Parku Kombëtar Kibale, Uganda.
Statusi i ruajtjes
E rrezikuar (BNRN-së 3.1)[2]
Klasifikimi shkencor
Gjinia:
Shimpanze
Lloji:
Shimpanze e zakonshme
  • Pan troglodytes verus
  • Pan troglodytes ellioti
  • Pan troglodytes troglodytes
  • Pan troglodytes schweinfurthii
Shpërndarja e nënspecieve
1. Pan troglodytes verus (e gjëlbert)
2. P. t. ellioti (e hirt)
3. P. t. troglodytes (e kuqe)
4. P. t. schweinfurthii (e kaltër)
Sinonimet
  • Simia troglodytes (Blumenbah, 1775)
  • Troglodytes troglodytes (Blumenbah, 1776)
  • Troglodytes niger (Zhofroa, 1812)
  • Pan niger (Zhofroa, 1812)
  • Anthropopithecus troglodytes (Saton, 1883)

Shimpanzeja, e njohur edhe si shimpanze e zakonshme, është një specie majmunësh të mëdhenj të ngjashëm me njeriun, të lindur në pyll dhe në savanën tropikale të Afrikës. Ajo kа katër nënlloje të konfirmuara dhe një nënlloj i pestë i propozuar. Shimpanzet dhe bonobot janë të lidhur ngushtë (nganjëherë te quajtur "shimpanze xhuxh") dhe klasifikohen në gjininë e shimpanzeve (Pan) . Dëshmitë nga fosilet dhe sekuencat e ADN -së tregojnë se Pan është si motra e prejardhjes njerëzore dhe është gjallesa më e afërt me njerëzit.

Shimpanzeja është e mbuluar me flokë të zinj e të trashë, por fytyrën, gishtërinjt, duart dhe këmbët i ka te zhveshura. Është më i madhe dhe më i fortë se sa bonoboja. Ai peshon 40-70 kg për meshkujt dhe 27-50 kg ka nje gjatesi prej 150 cm. Periudha e saj e shtatzanisë është tetë muajsh. I vogli distancohet ne moshen 3 vjecare, por zakonisht me pas mban një marrëdhënie të ngushtë me nënën e tij për disa vjet. Shimpanzeja jeton në grupe prej 15 deri në 150 anëtarë, megjithëse individët udhëtojnë dhe ushqehen në grupe shumë më të vogla gjatë ditës. Ky lloj jeton në një hierarki të rreptë të dominuar nga meshkujt, ku mosmarrëveshjet në përgjithësi zgjidhen pa pasur nevojë për dhunë. Pothuajse të gjitha popullsitë e shimpanzeve janë regjistruar duke përdorur mjete, duke modifikuar shkopinjtë, shkëmbinjtë, barin dhe gjethet dhe duke i përdorur ato për të gjuajtur dhe për të marrë mjaltë, termite, milingona, arra dhe ujë. Ky lloj gjithashtu është gjetur se si krijojnë shkopinj të mprehur për të pickuar gjitarët të vegjël.

Shimpanzeja është e renditur në Listën e Kuqe e BNRN-së si një specie e rrezikuar. Vlerësohen midis 170,000 dhe 300,000 njësi nëpër gjithë qarkun. Kërcënimet më të mëdha për shimpanzetë janë humbja e habitatit, gjuetia dhe sëmundjet. Shimpanzetë shfaqen në kulturën popullore perëndimore si figura stereotipike të kllounit dhe shfaqen në ahengje të tilla si'' festa e cajit '' e shimpanzeve ,aktet e cirkut dhe shfaqjet në skenë. Ndonjëherë ato mbahen si kafshë shtëpiake, megjithëse forca dhe agresioni i tyre i bëjnë ata të rrezikshëm në këtë rol. Rreth njëqind shimpanze mbahen në laboratorë kërkimor, veçanërisht në Shtetet të Bashkuara. Janë bërë shumë përpjekje për të mësuar gjuhë të tilla si gjuha e shenjave amerikane për shimpanzetë me sukses të kufizuar.

Etimologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fjala angleze " chimpanzee " për herë të parë është shkruar në 1738. Ai rrjedh nga gjuha afrikane villi ki-mpenze [3] ose fjala cimpanze që po ashtu rrjedh nga gjuha afrikane - ciluba, që do të thotë " majmun i ngjashëm me njeriun ". Kollokvializmi "chimp" (çimp) ndoshta e spikatur diku në fund të viteve 1870. Emri origjinal Pan e ka origjinën nga perendia greke, ndërsa emri i dukshem troglodytes është marrë nga Troglodytes, një racë mitike të banorëve të shpellës.

Taksonomia dhe gjenetika

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Majmuni i parë i madh njerëzor i njohur në shkencën perëndimore në shekullin e 17-të ishte "orang-utang" (gjinia Pongo ), një emër lokal malajas i shkruar në Java nga mjeku holandez Jakob Bontij. Në 1641, anatomisti holandez Nikolas Tulp e aplikoi emrin në shimpanzen ose bonobon të sjellë në Holandë nga Angola e sotme. [4] Një tjetër anatomist holandez, Peter Kamper, preu mostra nga Afrika Qendrore dhe Azia Juglindore në vitet 1770, duke vënë në dukje dallimet midis majmunëve afrikanë dhe aziatikë. Natyralisti gjerman Johan Fridrih Blumenbah i klasifikoi shimpanzetë si troglodytes Simia deri në 1775. Një natyralist tjetër gjerman, Lorenc Oken, shpiku gjininë Pan në 1816. Bonobot u njohën si të ndryshëm nga shimpanzetë deri në vitin 1933. [5] [6] [7]

Evolucioni

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrëdhëniet midis majmunëve. Numrat në këtë diagram janë gjatësia e degëve, një masë e specifikës evolucionare. Bazuar në të dhënat e elektroforezës së proteinave të Goldman et al. [8]

Pavarsisht numrit te madh të zbulimeve te fosileve të gjinisë njerëzore, fosilet e gjinisë së shimpanzeve nuk u përshkruan deri në vitin 2005. Popullatat ekzistuese të shimpanzeve në Afrikën Perëndimore dhe Qendrore nuk u përputhën me vendet më të mëdha të fosileve njerëzore në Afrikën Lindore, por tani janë raportuar fosilet e shimpanzeve në Kenia. Kjo sugjeron që njerëzit dhe anëtarët e Klanit Pan ishin të pranishëm në Luginën e Riftit të Afrikës Lindore gjatë Pleistocenit të Mesëm. [9]

Provat e ADN -së sugjerojnë se bonobot dhe shimpanzetë e zakonshme u ndanë nga njëri -tjetri më pak se një milion vite më parë (të ngjashme me Homo sapiens dhe Neandertalët ). [10] [11] Një studim gjenetik i vitit 2017 sugjeron një rrjedhë të lashtë të gjeneve (introspektim) 200 deri në 550 mijë vite më parë nga bonobo tek paraardhësit e shimpanzetë qendrore dhe lindore. Prejardhja e shimpanzeve është ndarë nga paraardhësi i fundit i përbashkët i prejardhjes njerëzore rreth gjashtë milionë vite më parë. Meqenëse asnjë specie tjetër përveç Homo sapiens nuk i mbijetoi prejardhjes njerëzore të asaj dege, të dy llojët e shimpanzeve janë të afërmit më të ngushtë të njerëzve; prejardhja e njerëzve dhe shimpanzetë ndryshoi nga gorillat (gjinia Gorrilla) rreth shtatë milionë vite më parë. Një studim i vitit 2003 argumentoi se shimpanzetë duhet të përfshihen në degën njerëzore si Homo troglodytes dhe vuri në dukje se "ekspertët thonë se shumë shkencëtarë ka të ngjarë që i kundërshtojnë riklasifikimin, veçanërisht në fushën e antropologjisë të ngarkuar emocionalisht dhe shpesh të diskutueshme". [12]

Nënllojet dhe statusi i popullsisë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Dy shimpanze qendrore të mitur, nënspeciet përfaqësuese.

Pranuar janë katër nënlloje të shimpanzesë, [13] [14] me mundësinë për të pestën: [15] [16]

Sjellja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Studimet e fundit kanë sugjeruar që njerëzit ndikojnë në sjelljen e shimpanzeve. Një sugjerim është që dronët, kamerat e kurtheve dhe mikrofonat në distancë duhet të përdoren për të regjistruar dhe monitoruar shimpanzetë në vend të vëzhgimit të drejtpërdrejtë. [17]

Struktura e grupit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Shimpanzetë në Uganda.

Shimpanzetë jetojnë në komunitete që variojnë nga rreth 20 deri në150 anëtarë dhe e kalojnë pjesën më të madhe të kohës duke u udhëtuar në grupe të vogla sipas moshës dhe klasave gjinore. Si femrat dhe meshkujt udhëtojnë vetëm nganjëherë.Kjo shoqëri si në grup dhe të ndarë ndahet në 4 grupe: të gjithë meshkujt, femrat dhe pasardhës të rritur, të dy gjinitë, ose një femër dhe pasardhësit e saj. Këto grupe të vogla të ndryshme, për qëllime të ndryshme. Për shembull, një grup meshkujsh bashkohen për të kapur gjah, ndërsa një grup tjetër femrash në laktacion shërben për të filluar një "grup çerdhesh" për të rinjtë.

Çiftimi dhe prindërimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shimpanzetë çiftëzohen gjatë gjithë vitit, megjithëse numri i femrave në estrus ndryshon sezonalisht në një grup. Shimpanzetë femra kanë më shumë gjasa të hyjnë në estrus kur ushqimi është i disponueshëm. Femrat estrues shfaqin enjtje seksuale. Gjatë estrusit, femrat çiftëzohen me disa meshkuj në komunitetin e tyre, ndërsa meshkujt kanë testikuj të mëdhenj për konkurrencën e spermës. Ekzistojnë gjithashtu forma të tjera të çiftëzimit. Meshkujt dominues të një komuniteti ndonjëherë kufizojnë aksesin riprodhues tek femrat. Një mashkull dhe një femër mund të krijojnë një grup dhe çiftëzohen jashtë komunitetit të tyre. Përveç kësaj, femrat ndonjëherë largohen nga komuniteti i tyre dhe çiftëzohen me meshkuj nga komunitetet fqinje.

Galeria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Të lidhur

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ McBrearty, Sally; Jablonski, Nina G. (2005). "First fossil chimpanzee". Nature. 437 (7055): 105–108. Bibcode:2005Natur.437..105M. doi:10.1038/nature04008. ISSN 0028-0836. PMID 16136135. S2CID 4423286. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ Humle, T.; Maisels, F.; Oates, J.F.; Plumptre, A.; Williamson, E.A. (2016). "Pan troglodytes (errata version published in 2018)". IUCN Red List of Threatened Species. 2016: e.T15933A129038584. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ "chimpanzee". American Heritage Dictionary (bot. 5th). Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company. 2011. Marrë më 31 мај 2021. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerat e datave në: |access-date= (Ndihmë!)
  4. ^ van Wyhe, John; Kjærgaard, Peter C. (2015). "Going the whole orang: Darwin, Wallace and the natural history of orangutans". Studies in History and Philosophy of Science Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences. 51: 53–63. doi:10.1016/j.shpsc.2015.02.006. PMID 25861859. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Corbey, Raymond (2005). The Metaphysics of Apes: Negotiating the Animal-Human Boundary. Cambridge University Press. fq. 42–51. ISBN 978-0-521-83683-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Stanford, Craig (2018). The New Chimpanzee, A Twenty-First-Century Portrait of Our Closest Kin. Harvard University Press. fq. 176. ISBN 978-0-674-97711-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Jones, Clyde; Jones, Cheri A.; Jones, Knox; Wilson, Don E. (1996). "Pan troglodytes". Mammalian Species. 529 (529): 1–9. doi:10.2307/3504299. JSTOR 3504299. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ Goldman, D.; Giri, P. R.; O'Brien, S. J. (maj 1987). "A molecular phylogeny of the hominoid primates as indicated by two-dimensional protein electrophoresis". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 84 (10): 3307–3311. Bibcode:1987PNAS...84.3307G. doi:10.1073/pnas.84.10.3307. PMC 304858. PMID 3106965. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ McBrearty, Sally; Jablonski, Nina G. (1 shtator 2005). "First fossil chimpanzee". Nature. 437 (7055): 105–8. Bibcode:2005Natur.437..105M. doi:10.1038/nature04008. PMID 16136135. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Won, Y.J.; Hey, J. (shkurt 2005). "Divergence population genetics of chimpanzees". Molecular Biology and Evolution. 22 (2): 297–307. doi:10.1093/molbev/msi017. PMID 15483319. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Fischer, A.; Wiebe, V.; Pääbo, S.; Przeworski, M. (maj 2004). "Evidence for a complex demographic history of chimpanzees". Molecular Biology and Evolution. 21 (5): 799–808. doi:10.1093/molbev/msh083. PMID 14963091. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Pickrell, John (20 maj 2003). "Chimps Belong on Human Branch of Family Tree, Study Says". National Geographic News. National Geographic. Marrë më 31 мај 2021. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerat e datave në: |access-date= (Ndihmë!)
  13. ^ Groves, Colin P. (2001). Primate Taxonomy. Washington, DC: Smithsonian Institution Press. fq. 303–307. ISBN 978-1-56098-872-4. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Hof, J.; Sommer, V. (2010). Apes Like Us: Portraits of a Kinship. Mannheim: Panorama. fq. 114. ISBN 978-3-89823-435-1. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ de Manuel, M.; etj. (октомври 2016). "Chimpanzee genomic diversity reveals ancient admixture with bonobos". Science. 354 (6311): 477–481. Bibcode:2016Sci...354..477D. doi:10.1126/science.aag2602. PMC 5546212. PMID 27789843. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerat e datave në: |date= (Ndihmë!)
  16. ^ Groves, Colin P. (2005). "Geographic variation within eastern chimpanzees (Pan troglodytes cf. schweinfurthii Giglioli, 1872)". Australasian Primatology. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Hobaiter, C. Samuni L.Mullins C.Arkawasa W.J.Zuberbluher (2017). "Variation in hunting behaviour in neighbouring chimpanzee communities in the Budongo forest, Uganda" (në anglisht).{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)

Burime të përgjithshme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Linqe te jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Shimpanzeja&oldid=2631678"