Sistemi shtetëror në Finlandë
Politika e Finlandës zhvillohet në kuadrin e një demokracie përfaqësuese parlamentare. Finlanda është një republikë, kreu i shtetit të së cilës është Presidenti Sauli Niinistö, i cili udhëheq politikën e jashtme të vendit dhe është komandanti i përgjithshëm i Forcave të Mbrojtjes Finlandeze.[1] Kreu i qeverisë së Finlandës është Kryeministrja Sanna Marin, e cila drejton degën ekzekutive të vendit, të quajtur Qeveria Finlandeze.[2] Pushteti legjislativ i është dhënë Parlamentit të Finlandës (finlandisht: Suomen eduskunta, suedisht: Finlands riksdag), dhe qeveria ka të drejta të kufizuara për të ndryshuar ose zgjeruar legjislacionin. Kushtetuta e Finlandës ia jep pushtetin si Presidentit ashtu edhe Qeverisë: Presidenti ka të drejtën e vetos mbi vendimet parlamentare, megjithëse ky pushtet mund të anulohet me shumicën e votave në Parlament.[3]
Gjyqësori është i pavarur nga pushteti ekzekutiv dhe legjislativ. Gjyqësori përbëhet nga dy sisteme: gjykatat e rregullta dhe gjykatat administrative. Dy sistemet e gjyqësorit drejtohen nga Gjykata e Lartë dhe Gjykata e Lartë Administrative, përkatësisht. Gjykatat administrative trajtojnë rastet në të cilat kontestohen vendimet zyrtare. Nuk ka gjykatë kushtetuese në Finlandë: kushtetutshmëria e një ligji mund të kundërshtohet vetëm siç zbatohet për një çështje gjyqësore individuale.
Qytetarët e Finlandës gëzojnë shumë liri individuale dhe politike, dhe e drejta e votës është universale në moshën 18 vjeçare; Gratë finlandeze u bënë të parat në botë që kishin të drejta të pakufizuara si për të votuar ashtu edhe për të kandiduar për poste publike.
Popullsia e vendit është etnikisht homogjene pa popullsi të konsiderueshme emigrantësh. Ka pak tensione midis shumicës finlandisht-folëse dhe pakicës suedisht-folëse, megjithëse në qarqe të caktuara ka një debat të pafund për statusin e gjuhës suedeze.
Marrëveshjet e punës të Finlandës bazohen në marrëveshje kolektive. Bisedimet janë shumë të qendërzuar dhe shpesh qeveria merr pjesë për të koordinuar politikën fiskale. Finlanda ka vlefshmëri universale të marrëveshjeve kolektive të punës dhe shpesh, por jo gjithmonë, sindikatat, punëdhënësit dhe qeveria arrijnë një marrëveshje të politikës kombëtare të të ardhurave. Sindikatat e rëndësishme finlandeze përfshijnë SAK, STTK, AKAVA, dhe EK.[4]
Economist Intelligence Unit e vlerësoi Finlandën një "demokraci të plotë" në vitin 2022.[5]
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Artikulli kryesor: Historia politike e Finlandës
Autonome por nën sundimin rus
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Një identitet politik finlandez dhe politika dalluese finlandeze u zhvilluan së pari nën sundimin rus në vend nga viti 1809 deri më 1917. Gjatë epokës Finlanda kishte një pozitë autonome brenda Perandorisë Ruse me fuqitë e saj legjislative. Megjithatë, të gjitha projektligjet duhej të nënshkruheshin në ligj nga perandori rus i cili ishte Duka i Madh i Finlandës. Gjithashtu, fuqia ushtarake ishte fort në duart ruse. Më parë Finlanda kishte qenë pjesë e Suedisë dhe nuk kishte asnjë institucion politik të vetin, por njerëzit me etni finlandeze merrnin pjesë në politikën suedeze.[6]
Pavarësia dhe lufta civile
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Senati finlandez nxori një deklaratë të pavarësisë më 6 dhjetor 1917, pas revolucionit të dytë të Rusisë në tetor 1917. Këshilli i Komisarëve Popullorë të Rusisë Sovjetike, i kryesuar nga Lenini, njohu pavarësinë e Finlandës më 31 dhjetor 1917 dhe menjëherë pas kësaj pasuan shumë shtete të tjera.
Më 28 janar 1918, shpërtheu një luftë civile që përfundoi me fitoren e të bardhëve të mbështetur nga gjermanët kundër të kuqve të mbështetur nga bolshevikët. Në të njëjtin vit, vullnetarët bënë disa ekspedita të armatosura në Rusinë Sovjetike, duke përfshirë Karelinë dhe gjithashtu Estoninë. Lufta Civile Finlandeze ishte pjesë e Luftës së Parë Botërore. Lufta u zhvillua midis Senatit Finlandez, d.m.th., forcave të udhëhequra nga qeveria, dhe Delegacionit Popullor Finlandez, nga 27 janari deri më 16 maj 1918. Forcat e Senatit u quajtën të bardhët dhe forcat e Delegacionit Popullor të kuqët.
Lufta e Dytë Botërore
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Gjatë Luftës së Dytë Botërore, Finlanda zhvilloi tre luftëra: Lufta e Dimrit, Lufta e Vazhdimit dhe Lufta e Laplandës.[7]
Sipas marrëveshjes së armëpushimit, përveç humbjeve territoriale pas Luftës së Dimrit, Finlandës duhej të dorëzonte Petsamo dhe të jepte me qira Porkkala si bazë për 50 vjet. Dëmshpërblimet e luftës u vendosën në 300 milionë dollarë. Kushtet e marrëveshjes së armëpushimit u konfirmuan përfundimisht në Traktatin e Paqes të Parisit të vitit 1947.
Rregulli i Urho Kekkonen
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Pas luftërave, Finlanda u bë një shtet nordik i mirëqenies.
Në fillim të vitit 1973, Kekkonen u zgjodh në mënyrë të jashtëzakonshme president pa zgjedhje apo kandidatë, gjë që sot konsiderohet nga disa si kulmi i demokracisë finlandeze dhe shënoi fillimin e epokës së fundit për Kekkonen.
Integrimi në Perëndim
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në vitin 1982, Mauno Koivisto u zgjodh president, duke premtuar uljen e kompetencave të presidentit dhe rritjen e atyre të kryeministrit.
Konvergjenca e Finlandës dhe Komunitetit Evropian filloi në vjeshtën e vitit 1989 me vendimin për t'u bashkuar me Zonën Ekonomike Evropiane (ZEE).
Pas një votimi pozitiv në Parlament, aplikimi i Finlandës për anëtarësim në KE u dorëzua më 18 mars 1992 dhe negociatat e anëtarësimit filluan më 1 shkurt 1993 në të njëjtën kohë me Suedinë dhe Austrinë.
Finlanda u bashkua me Bashkimin Evropian në vitin 1995. Në vitin 2002, euro zëvendësoi markka si monedhë zyrtare e Finlandës.
Kushtetuta
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Artikulli kryesor: Kushtetuta e Finlandës
Versioni aktual i kushtetutës së Finlandës u shkrua më 1 mars 2000. Përsëritja e parë e kushtetutës u miratua më 17 korrik 1919. Origjinali përfshinte katër ligje kushtetuese dhe disa amendamente, të cilat këto të fundit i zëvendësuan.
Sipas kushtetutës, kompetencat legjislative i ushtron Kuvendi, pushteti qeveritar ushtrohet nga Presidenti i Republikës dhe Qeveria, dhe pushteti gjyqësor ushtrohet nga gjykatat e ligjit të pavarura nga qeveria.[8] Gjykata e Lartë mund të kërkojë legjislacion që interpreton ose modifikon ligjet ekzistuese. Gjyqtarët emërohen nga Presidenti.
Kushtetuta e Finlandës dhe vendi i saj në sistemin gjyqësor janë të pazakonta pasi nuk ka gjykatë kushtetuese dhe Gjykata e Lartë nuk ka të drejtën eksplicite të shpallë një ligj jokushtetues. Në parim, kushtetutshmëria e ligjeve në Finlandë verifikohet me një votim të thjeshtë nga Parlamenti (shih sovranitetin parlamentar). Megjithatë, Komisioni i Ligjit Kushtetues i Parlamentit shqyrton çdo projektligj të dyshimtë dhe rekomandon ndryshime, nëse është e nevojshme. Në praktikë, Komisioni i së Drejtës Kushtetuese përmbush detyrat e gjykatës kushtetuese. Një veçori finlandeze është mundësia për të bërë përjashtime nga kushtetuta në ligjet e zakonshme që miratohen në të njëjtën procedurë si amendamentet kushtetuese. Një shembull i një ligji të tillë është Akti i Gjendjes së Përgatitjes, i cili i jep qeverisë disa kompetenca të jashtëzakonshme në rastet e emergjencës kombëtare. Meqenëse këto kompetenca, të cilat korrespondojnë me urdhrat ekzekutivë të SHBA-së, prekin të drejtat themelore kushtetuese, ligji u miratua në të njëjtën mënyrë si një amendament kushtetues. Megjithatë, ai mund të shfuqizohet në të njëjtën mënyrë si një ligj i zakonshëm. Përveç shqyrtimit paraprak nga Komiteti i së Drejtës Kushtetuese, të gjitha gjykatat finlandeze janë të detyruara t'i japin përparësi kushtetutës kur ka një konflikt të dukshëm ndërmjet kushtetutës dhe ligjit të rregullt. Megjithatë, një rast i tillë është shumë i rrallë.
Disa çështje vendosen nga Presidenti i Finlandës, kreu i shtetit, në takime plenare me qeverinë, duke i bërë jehonë historisë kushtetuese të një këshilli të fshehtë. Presidenti përndryshe nuk është i pranishëm në qeveri, por vendos për çështje të tilla si emërimet personale dhe faljet me këshillën e ministrit përkatës. Në ministri, çështjet e rëndësisë dytësore vendosen nga ministra individualë, të këshilluar nga sekretari shtetëror i ministrit. Kryeministri dhe ministrat e tjerë në qeveri janë përgjegjës për veprimet e tyre në detyrë para parlamentit.
Dega ekzekutive
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Finlanda ka një sistem parlamentar, edhe nëse Presidenti i Finlandës është zyrtarisht përgjegjës për politikën e jashtme. Pjesa më e madhe e pushtetit ekzekutiv është në kabinetin (Qeveria finlandeze) e kryesuar nga kryeministri. Përgjegjësia për formimin e kabinetit nga disa parti politike dhe negocimin e platformës së tij i jepet liderit të partisë që fiton mbështetjen më të madhe në zgjedhjet për parlament. Ky person bëhet edhe kryeministër i kabinetit. Megjithatë, çdo ministër dhe kabineti në tërësi duhet të kenë besim të vazhdueshëm te parlamenti dhe mund të votohen, të japin dorëheqjen ose të zëvendësohen. Qeveria përbëhet nga kryeministri dhe ministrat për departamentet e ndryshme të qeverisë qendrore si dhe një anëtar ex officio, Kancelari i Drejtësisë.
Në përdorimin zyrtar, "kabineti" (valtioneuvosto) janë ministrat duke përfshirë kryeministrin dhe kancelarin e drejtësisë, ndërsa "qeveria" (hallitus) është kabineti i kryesuar nga presidenti. Në përdorimin popullor, hallitus (me presidentin) mund t'i referohet gjithashtu valtioneuvosto (pa president).
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ "Position and duties - The President of the Republic of Finland: Position and Duties". tpk.fi (në anglishte amerikane). Arkivuar nga origjinali më 15 gusht 2016. Marrë më 21 mars 2018.
- ^ "Role of the Prime Minister". Valtioneuvosto (në anglishte amerikane). Marrë më 21 mars 2018.
- ^ "Duties - The President of the Republic of Finland: Position and Duties: Duties". www.presidentti.fi (në anglishte amerikane). Arkivuar nga origjinali më 24 shtator 2018. Marrë më 21 mars 2018.
- ^ Finland, Stuart Allt Web Design, Turku. "Finnish Trade Unions: Structure, purpose, and which one to join". www.expat-finland.com (në anglisht). Marrë më 21 mars 2018.
{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja) - ^ "Democracy Index 2022: Frontline democracy and the battle for Ukraine" (PDF). Economist Intelligence Unit (në anglishte britanike). 2023. Marrë më 2023-02-09.
- ^ Solsten, Eric; Meditz, Sandra W. (1990). Finland: a country study (në anglisht). Washington, D.C.: Library of Congress.
- ^ "Professori: Lapin sota on unohdettu, seurauksia kantavat lappilaiset". Studio 55 (në finlandisht). 2015.
- ^ "The Constitution of Finland - unofficial translation" (PDF). Finlex (në anglisht). The Ministry of Justice. 1999–2011. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 15 maj 2019. Marrë më 23 maj 2023.