Vdekja e Zezë
| Vdekja e Zezë Murtaja | |
|---|---|
 | |
| Sëmundja | Murtaja bubonike |
| Vendndodhja | Eurazia dhe Afrika e Veriut[1] |
| Data | 1346–1353 |
Vdekje | 25 000 000 – 50 000 000 (përafërsisht) |
Murtaja, Vdekja e Zezë apo Vdekshmëria e Madhe ishte një pandemi e murtajës bubonike që ndodhi në Euroazinë Perëndimore dhe Afrikën e Veriut nga viti 1346 deri në 1353. Është pandemia më fatale e regjistruar në historinë njerëzore, duke shkaktuar vdekjen e 75-200 milionë njerëzve, duke arritur kulmin në Evropë nga viti 1347 deri në 1351. Murtaja bubonike shkaktohet nga bakteri Yersinia pestis i përhapur nga pleshtat, por gjatë vdekjes së zezë ajo ndoshta mori edhe një formë dytësore, e përhapur nga kontakti njeri me person nëpërmjet aerosoleve. duke shkaktuar murtajë pneumonike.[2]
Murtaja ishte fillimi i pandemisë së dytë të murtajës.[3] Murtaja krijoi trazira fetare, sociale dhe ekonomike, me efekte të thella në rrjedhën e historisë evropiane.
Origjina e Vdekjes së Zezë është e diskutueshme. Analiza gjenetike tregon evolucionin e Yersinia pestis në malet Tian Shan në kufirin midis Kirgistanit dhe Kinës 2600 vjet më parë. Origjina e menjëhershme territoriale e Vdekjes së Zezë dhe shpërthimit të saj mbetet e paqartë me disa që tregojnë drejt Azisë Qendrore, Kinës, Lindjes së Mesme dhe Evropës. Pandemia thuhet se u prezantua për herë të parë në Evropë gjatë rrethimit të portit tregtar gjenovez të Kaffa në Krime nga ushtria e Hordhisë së Artë të Jani Beg në vitin 1347. Nga Krimea, ka shumë të ngjarë që ajo të ishte bartur nga pleshtat që jetonin në minjtë e zinj që udhëtonin në anijet gjenoveze, duke u përhapur nëpër pellgun e Mesdheut dhe duke arritur në Afrikën e Veriut, Azinë Perëndimore dhe pjesën tjetër të Evropës nëpërmjet Konstandinopojës, Siçilisë dhe Gadishullit Italian.[4] Ka prova që sapo doli në breg, Vdekja e Zezë u përhap kryesisht nga personi në person si murtaja pneumonike, duke shpjeguar kështu përhapjen e shpejtë të epidemisë në brendësi, e cila ishte më e shpejtë se sa do të pritej nëse vektori kryesor ishin pleshtat e minjve që shkaktonin murtaja bubonike. Në vitin 2022, u zbulua se kishte një rritje të papritur të vdekjeve në atë që sot është Kirgistani nga Vdekja e Zezë në fund të viteve 1330; kur kombinohet me provat gjenetike, kjo nënkupton se përhapja fillestare mund të mos ketë qenë për shkak të pushtimeve mongole në shekullin e 14-të, siç u spekulua më parë.[5]
Murtaja ishte fatkeqësia e dytë e madhe natyrore që goditi Evropën gjatë Mesjetës së Vonë (e para ishte Uria e Madhe e 1315-1317) dhe vlerësohet të ketë vrarë 30 për qind deri në 60 për qind të popullsisë evropiane, si dhe përafërsisht 33 për qind e popullsisë së Lindjes së Mesme. Murtaja mund të ketë reduktuar popullsinë botërore nga shek. 475 milionë deri në 350-375 milionë në shekullin e 14-të. Pati shpërthime të mëtejshme gjatë mesjetës së vonë dhe, me faktorë të tjerë kontribues (kriza e mesjetës së vonë), popullsia evropiane nuk e rifitoi nivelin e saj aktual nga shekulli i 14-të deri në shekullin e 16-të.[6] Shpërthimet e murtajës u përsëritën në mbarë botën deri në fillim të shekullit të 19-të.
Shiko edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ Lawton, Graham (25 maj 2022). Wilson, Emily (red.). "Plague: Black death bacteria persists and could cause a pandemic". New Scientist. London. ISSN 0262-4079. Arkivuar nga origjinali më 30 maj 2022. Marrë më 31 maj 2022.
{{cite magazine}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Datë e përkthyer automatikisht (lidhja) - ^ "Plague". World Health Organization. tetor 2017. Arkivuar nga origjinali më 24 prill 2015. Marrë më 8 nëntor 2017.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Firth J (prill 2012). "The History of Plague – Part 1. The Three Great Pandemics". jmvh.org. Arkivuar nga origjinali më 2 tetor 2019. Marrë më 14 nëntor 2019.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Black Death | Causes, Facts, and Consequences". Encyclopædia Britannica. Arkivuar nga origjinali më 9 korrik 2019. Marrë më 1 gusht 2019.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Mystery of Black Death's origins solved, say researchers". The Guardian (në anglisht). 2022-06-15. Marrë më 2022-06-15.
- ^ Galens J, Knight J (2001). "The Late Middle Ages". Middle Ages Reference Library. Gale. 1. Arkivuar nga origjinali më 16 dhjetor 2019. Marrë më 15 maj 2020.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)