Jump to content

Kolonizimi i Kosovës

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Zgjerimi territorial i Mbretërisë së Serbisë (gjelbër) dhe Mbretërisë së Malit të Zi (vjollcë) pas vitit 1913.

Kolonizimi i Kosovës (serbisht: Kolonizacija Kosova) me banorë joshqiptarë, kryesisht me serbë aloktonë, ishte një proces i realizuar me plan nga qeveria beogradase në periudhën mes dy luftërave botërore.

Kolonizimi ka filluar menjëherë pasi Rrafshi i Kosovës u bë pjesë e Mbretërisë së Serbisë dhe pjesë të Rrafshit të Dukagjinit u bënë pjesë e Mbretërisë të Malit të Zi në Luftën e Parë Ballkanike të viti 1912 dhe ka vazhduar gjatë periudhës së Mbretërisë së Jugosllavisë, nga viti 1918 deri 1941. Kolonizimi i Kosovës ka pasur të theksuar notën nacionale, dhe sipas këtij nacionalizmi, "elementi jokombëtar" (shqiptarët) është dashur të zëvendësohet me „elementin kombëtar të shëndetshëm” (serbët dhe malazezët).[1][2] Mes viteve 1912 dhe 1941, në Kosovë janë vendosur mes 60.000[3] dhe 65.000[4] kolonë. Më shumë se 90% e numrit të përgjithshëm të kolonëve e përbënin serbët nga vende të ndryshme të Jugosllavisë (duke përfshirë malazezët).[5] Krahas kolonizimiit serb të Kosovës, ka vazhduar edhe procesi i dëbimit të shqiptarëve nga Kosova[6] si dhe reforma agrare.

Qëllimi i reformës agrare ishte likuidimi i lidhjeve feudale dhe krijimin e kushteve për zhvillim e kapitalizmit, gjersa kolonizimi kishte synim ndërrimin e hartës demografike të Kosovës, në dobi të serbëve.[7] Kjo reformë agrare kishte edhe aspektin etno-fetar, pasi që pronat e ish pronarëve shqiptarë, kryesisht kaluan në duart e malazezëve dhe serbëve ortodoksë.[8]

Kolonizimi i Kosovës kryesisht trajtohet si projekt i dështuar, pasi nuk kënaqi as shtetin, as kolonët, e as vendasit.[9] Rezultatet e hartës së re etnike u pavleftësuan gjatë Luftë së Dytë Botërore, kur Kosova iu bashku Shqipërisë, e shumica e kolonëve u dëbuan mbrapa në Serbi e në Mal të Zi. Pas mbarimit të luftës, disa kolonëve iu ndalua kthimi në Kosovë.

Ngjarjet e lidhura me kolonizimin e Kosovës, me të madhe e kanë rritur konfliktin serbo-shqiptarë dhe albanofobinë në Serbi.

Kronologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjatë luftërave ballkanike, Kosova iu është bashkangjitur Serbisë dhe Malit të zi. Edhe përkundër masës së dëbimit të dhunshëm të shqiptarëve të Kosovës (nga 1912-1914 janë dëbuar 281.747 njerëz[10]), ata ende e bënin shumicën e popullatës në Kosovë.[11] Mali i zi dhe Serbia kanë vazhduar me masat e kolonizimit të ndikojnë në ndërrimin e hartës demografike të Kosovë. Mali i zi në fund të vitit 1912 ka filluar me vendosjen e shtetasve të tyre në territoret e Kosovës Perëndimore. Gjatë Luftës së parë Botërore ata kolonizator u tërhoqën në Mali të zi, ashtu që pas luftës të ktheheshin në vendet e fituara.[12]

Pas Luftës së parë Botërore dhe krijimit të Mbretërisë Sllovene-Kroate-Serbe SKS, administrata beogradase ka filluar programin gjithëpërfshirës të kolonizimit të Kosovës, duke iu dhënë përparësi ish ushtarëve ose anëtarëve të detashmentit çetnik.[13] Qëllimi ishte vendosjen e „elementet kombëtare e meritojnë dhe vërtetuara”, gjithashtu, vullnetar lufte, çetnikë, xhandar, kufitar, të zhvendosur, refugjatë dhe aktivistë partiak.[14] Kolonizatorët në mënyrë të rregullt janë pajisur me armatim përmes kooperativave agrare federale Unionit të kooperative agrare.[9] Në vendet shqiptare kodrinore janë kolonizuar fillimisht me Malazez, psi që ata ishin ishin më të ngjashmit në aspektin kulturor. Përveç kësaj, ata pa ndopak frig janë vendosur në shtëpitë e konfiskuara të kaçakëve „duke mos u brengosur aq as për hakmarrjes së mundshme, e as tapitë”.[15] Kolonizatorët në fillim në mënyrë masive kanë fituar tokë e cila është marr nga pronarët me anë të dokumenteve të regjistrimit.[9] Numër i madh i kolonizatorëve është vendosur në shtëpitë e shqiptarëve të cilët ishin të larguar me dhunë.[16] Marrja e tokës së shqiptarëve e ka sjell deri te kryengritja e fshatrave të tëra,dhe madje edhe ndërhyrja ushtarake. Gjatë zhvillimit të tërë kolonizimit, pushtetit beogradas iu është dashur të luftonte me armë me rezistencën e kaçakëve shqiptarë, të cilët luftonin kundër vendosjes së pushtetit serb.[17]

Mes viteve 1919 dhe 1927 në Kosovë janë themeluar 245 vendbanime serbe.[18] Vetëm në vjeshtën e 1931 në anën e Dukagjinit janë vendosur 1'400 familje nga Mal i zi: janë ndërtuar shtëpi tipike dhe iu është ndarë më shumë 20.000 ha tokë mes rrugës Prizren–Gjakovë–Pejë dhe lumi Drin.[19] Për kolonizatorët janë ndërtuar 11'273 shtëpi në Kosovë deri në fund të vitit 1935.[18] Nga viti 1936 ka filluar vala e re e marrjes së tokës nga shqiptarët në rrethinat kufitare, ku atyre iu lejua vetëm 0.4 hektarë për familje [20], gjersa familjet kolonizatorë mesatarisht kanë pasur nga 8 hektarë tokë[9]. Pushteti në këtë mënyrë ka provuar të shkatërroj bazën e ekzistencës së shqiptarëve dhe i ka detyruara ate në emigrim, e cila e ka rritur edhe më shumë disponimi anti-qeveritar te shqiptarët.[9]

Serbizimi i Kosovës ka vazhduar deri në vitin 1941 dhe kjo mënyrë janë formuar shumë enklava serbe në Kosovë[21], duke përfshirë: Fushë Kosova, Obiliqi, Hercegova, Orloviç, Devet Jugoviçat, Lazarevo, Gornji Svračak, Donji Svračak, Jezero, Lug, Novo Rujce, Staro Gracko etj.[5] Kolonitë e reja janë themeluar kryesisht në afërsi të rrugës kryesore, e cila është nga jugu deri në veri të Kosovës.[5] Ka ekzistuar qëllimi që vullnetarët luftarak të vendosen në pika të rëndësishme strategjike, kryesisht në fushën e Dugagjinit, Drenicë, qarkun dojrana i maleshka.[22] Deri në vitin 1939 janë vendosur rreth 54'000 kolonizator, nga të cilët 49'000 Serb (duke përshirë edhe Malazezë), rreth 4'500 Kroatë dhe rreth 150 Sllovenë.[5] Numri i përgjithshëm i kolonizatorëve, prema komisionit agrar në të cilën ishin të paraqitur, është i dhënë në tabelën në vijim[5]:

KOLONIZIMI I KOSOVËS
Komisioni agrar Numri i kolonizatorëve
Ferizaj 15.381
Gjakovë 15.824
Prizreni 3.084
Pejë 13.376
Mitrovicë 429
Vushtrri 10.169
Gjithësej 58.263

Kolonizimi gradual afatgjatë nuk i ka përmbushur pritjet e palës serbe. Vasa Shalletiç, udhëheqës i kooperativave agrare, konsideroi që shqiptarët duhet menjëherë të emigrojnë në Turqi dhe që i da je "vendosja e serbëve në mes të një gjysmë milioni shqiptarësh ishte një gabim".[9] Duke kritikuar rezultatet gjysmake të arritura gjer atëherë të kolonizimit të Kosovës, akademiku dhe politikani serb Vasa Qubriloviç propozon mënyra për zgjidhjen e "problemit shqiptarë" me pastrimin etnik të Kosovës nga Shqiptarët.[23] Qubriloviç më 1937 e ka punuar projektin për dëbimin e shqiptarëve për qeverin e Stojadinoviçit, e cila është dashur ta udhëheqin organet shtetërore.[24]

Arnautët është e pamundur për t'i thyer vetëm me anë të kolonizimit gradual ... Mënyra e vetme dhe mjeti i vetëm për të është forca brutale e një pushteti të organizuar shtetëror, në të cilin ne jemi gjithmonë mbi ta.[24]

— Vasa Čubrilović

Me synim të shtypjes së shqiptarëve, qeveria e Beogradit ka formuar formacione paraushtarake çetnikët, të cilët janë udhëhequr nga Kosta Peçanac, Miliç Krstiç, Jovan Babunski, Vasilije Trbiç e të tjerë, të cilën kanë organizuar ekspedita ndëshkuese duke kryer dhunë, terror i plaçkitjen e organizuar.[16] Në periudhën ndërkombëtare 1918-1941), e cila ka zgjatur 23 vite, në Kosovë gati tetëmbëdhjetë vite është vënë regjimi ushtarak.[25] Në gjatë një periudhe shumë të vështirë për shqiptarët nën administrimin e monarkiste, Partia Komuniste e Jugosllavisë ka vepruar në në Kosovë, avokuar për autonominë dhe të barazisë popujve vëllazërore të Kosovës, dhe kundër emigrimit të shqiptarëve në Turqi, konfiskimit të tokës dhe terrorit të tyre kundër tyre.[26]

Kolonizimi i veriut të Kosovës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kolonizimi i territorit të Kosovës kryesisht veriut vazhdon edhe ditët e sotme pas pavarësisë në vitin 2016 gjatë mandatit presidencial të Hashim Thaçit. Qeveria e Serbisë ka filluar ndërtimin e 300 shtëpive saktësisht ne vendin e quajtur “Lugina e Diellit”, për kthimin e 1500 refugjatëve serbë të cilët janë nga të gjitha vendet e ish-Jugosllavisë, e që të cilët asnjëherë nuk kanë qenë banorë të Kosovës.[27]

Rregullat ligjore dhe abuzimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Mbretëria e Serbisë ka miratuar Rregulloren për popullimin e zonave të sapo çliruar nga 20 shkurt 1914, por zbatimi i tij është i penguar shpejt nga shpërthimi i Luftës së Parë Botërore, por në korrik të të njëjtit vit.[7]

Mes viteve 1918 dhe 1920, Kosova është populluar në mënyrë të rastësishme.[28] Kolonizimi i hapësirave të reja është e rregulluar me Rregulloren për popullimin e rajoneve jugore, nga 24 shtatorit 1920.[7] Përmes kësaj rregullores pronat private mund t'i merren Prona private mund të konfiskohen për të krijuar komplekse për kolonizatorët, por Qeveria duhet të kthejë të njëjtën vlerësimin e kredisë të vendit në afërsi të tokave të konfiskuara. Në praktikë, kjo kryesisht nuk është respektuar.[29] Duke i marr shqiptarëve tokat, autoritetet agrare nuk iu kanë njohur/pranuar të drejtat pronësore të tyre. Me rastin e ndërtimit të kompleksit kolonizator kryesisht nuk është llogaritur për interesin e fshatarëve shqiptarë: në disa raste e tëra rreth shtëpisë iu është marr, kështu që për hyrje në shtëpia duhet të kalojë përmes pronave të kolonizatorëve. Raste të tilla kanë sjellë një pozitë të papërshtatshme për shqiptarët dhe kolonizatorët.[30] Rregullorja e popullimit të qarqeve jugore, më 1931 , është shndërruar në Ligji për reformën agrare dhe kolonizim, i cili pësoi ndryshime të caktuara në qershor të vitit 1933.

Zbatimi i kolonizimit dhe reformës agrare, të cilat janë të lidhura direkt me njëra-tjetrën, vitet e para ishin përgjegjësi e Ministrisë së Reformës Agrare. Që nga viti 1929, kur ministria pushon së ekzistuari, por deri në shpërthimin e Luftës së Dytë Botërore, në vitin 1941, kolonizimi ka qenë në juridiksionin e Ministrisë së bujqësisë.[5] Kolonizimi dhe reforma agrare e kanë pasur edhe dimensionin social pasi toka e marr nga agat dhe begët e dikurshëm dhe e ndarë për fshatarët e varfër. Tjetërsimi i ashtuquajtur „pasanik i madh” zbatimin e vendimit të kreut të qarkut të kryetarit të komunës së madhe, pas së cilës shteti përcaktohet çmimi i blerjes "tepricës" së tokës do të konfiskohen për qëllimin e reformës agrare..[31] Pronarët paraprak Ish-pronarët shpesh nuk janë paguar në mënyrë të përshtatshme dhe çështja e pagesës së ish-pronarëve u konsiderua si një barrë për buxhetin e shtetit, sidomos në vitet e Kriza botërore ekonomike.[9]

muhaxhirëve muhaxhirëve dhe tok të marra nga kaçakët. Pothuajse një e katërta e vendit përbëhej nga të ashtuquajturit. "Pronë pa pronar", pasi që myslimanët kanë braktisur ato përgjithmonë. Vetëm në komisionin agrar territorial në Pejë nga 1919 – 1939 ishin 9'674 hektarë braktisur përgjithmonë (të kaçakëve) të tokës.[32]

Mes viteve 1918 dhe 1928 janë ndryshuar 23 ministra të reformës agrare, nga të cilët vetëm katër kanë vizituar qarqet jugore.[33] Pas vendosjes së diktaturës së gjashtë, më 1929, në mesin e komisionarëve agrare dominuar pothuajse ekskluzivisht kolonelë (Çemerikiç, Dimitrijeviç, Branovaqki).[9] Puna e komitetit suprem agrar iu është shënuar ekorrupsioni. Edhe pse ligji ka urdhëruar që vendi të ndarë në mënyrë kronologjike, pra, në mënyrë të aplikimit, në praktikë, megjithatë, parcela me cilësi të lartë ndahen më shpejt për ata që paguajnë.[9] Unioni i Kooperativave Bujqësore të Serbisë jugore ka qenë institucion mjaft i diskutueshme. Udhëheqësi afatgjatë i saj Vasa Shalletiç me 1936 ka propozuar dëbimin e shqiptarëve me regji të Unionit, i cili do të në të njëjtën kohë ishte përgjegjës për shpengimin e pronës së tyre.[9] Përveç kësaj për të qenë keqtrajtuar politikisht, Unioni shpejt është bërë një simbol i korrupsionit.[9]

Abuzimi ndryshme dhe konfiskimin e fshatarëve shqiptarë të pronës private për vendosjen e kolonizatorëve kishin pasoja negative në marrëdhëniet vendasit dhe kolonizatorëve; të cilët e kishin fituar tokën e konfiskuar në atë mënyrë.[7] Nga dokumentet e ndryshme tregojnë se autoritetet agrare në mënyrë të paligjshme të kufizojë dhe të privojnë vendin e fshatarëve shqiptarë, shpesh pa zëvendësim apo kompensim.[7] Në pozitën më të keqe ishin shqiptarët në zonat kufitare të Shqipërinë, ku pushteti ka vazhduar të vendos sa më shumë kolonizator, duke konsideruar që ashtu do ta sigurojë sigurinë e kufirit. Me këtë janë marrë pronat të konfiskuara të fshatarëve shqiptarë pavarësisht nëse familjet e tyre të mbijetojnë në atë tokë të vogël e kanë lënë.[7]

Pasojat

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Si pasojë e dëbimit shumëvjeçar të shqiptarëve dhe vendosjes së serbëve dhe malazezëve, ka ardhur deri te ndryshimeve të theksuara të strukturës etnike të banorëve. Gjithashtu, pasi që janë nënshtruar masat e dhunshme të marrëdhënieve ndërmjet grupeve etnike janë bërë shumë të tensionuar, sidomos në mes kolonizatorëve vendas shqipe dhe serbe, e cila kishte pasoja në thellimin konfliktin serbo-shqiptarë .[16] Paqëndrueshmëria kolonist pasurive dhe shpërndarjen e rregullt të tokës kanë çuar në një të përgjithshme pasurisë të pa trashiguar.[9] Shumë kolonizatorë tokën e fituar në mënyrë jolegale e kanë shitur dhe janë kthyer në vendin e tij të lindjes, apo ia kanë dhënë me qira pronarëve myslimanëve[34], e cila ka "anuloar një nga objektivat kryesore të reformës së tokës dhe kolonizimi".[35] Nga ana tjetër, disa kolonizator, kryesisht malazez, rregullisht kanë shkaktuar konflikte me autoktonët.[36]

Gjatë Luftës së dytë Botërore Kosova iu është bashkangjitur Mbretërisë Shqiptare, e cila ishte protektorat italian. Shumica e kolonizatorëve serbë dhe malazezë të vendosur gjatë viteve 1920 dhe 1930 u dëbuan përsëri në Mal të Zi dhe Serbi, dhe shumë u vranë.[37] Në fund të luftës, disa nga kolonizatorëve serbë dhe malazezë të dëbuar nga Kosova kanë marrë pjesë masakrën e shqiptarëve në Tivar.[38]

Pas përfundimit të luftës më 1945, qeveria e Jugosllavisë Demokratike Federative të gjithë kolonizatorëve iu ka ndaluar kthimin e tyre në Kosovë, sepse ato konsiderohen si eksponentët e politikës serbomadhe paraluftës, prej së cilës regjimi i ri distancohej.[39] Në mars 1945 qeveria e re federale ka sjell të ashtuquajturën Vendim nr, 153 e cila të gjithë kolonizatorëve përkohësisht ua ndalon kthimin në vendi e tyre të mëparshëm të banimit. Qeveria e re qysh në fillimin e gushtit 1945 kanë adoptuar Ligjin për revidimin e marrëdhënieve kolonizuese, i cili për kolonizatorët ka parashikuar kompensim të caktuar në Vojvodinë, nga ku ata u dëbuan në masë gjermanët nën danubian. Në shtator të vitit të njëjtë rreth 3'352 „ish kolonizatorëve” kanë fituar të drejtë kthimi në Kosovë, gjersa 306 kolonizatorëve, të cilën kanë humbur të drejtën e kthimit, janë devijuar në Vojvodinë.[9]

Artikuj të ndërlidhur

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Đ. Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji (str. 21–24), Sarajevo, 1928.
  2. ^ Arhiv Jugoslavije, 67-28-256, jul 1934.
  3. ^ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 153, 210, 215, 220), Priština 1981.
  4. ^ "Prva balistička pobuna". Arkivuar nga origjinali më 21 tetor 2008. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ a b c d e f "Aleksandar Pavlović, Prostorni raspored Srba i Crnogoraca kolonizovanih na Kosovo i Metohiju u periodu između 1918. i 1941. godine" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 26 gusht 2011. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ "Expulsions of Albanians and Colonisation of Kosova". Arkivuar nga origjinali më 17 dhjetor 2009. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ a b c d e f "Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu". Arkivuar nga origjinali më 10 nëntor 2023. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 96), Priština 1981.
  9. ^ a b c d e f g h i j k l m "Vladan Jovanović, Tokovi i ishod međuratne kolonizacije Makedonije, Kosova i Metohije". Arkivuar nga origjinali më 26 gusht 2011. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914, knj. VII, sv. 1. Beograd, 1980., str. 617-618.
  11. ^ Prema službenom popisu stanovništva Kraljevine SHS iz 1921. godine Kosovo je imalo 439.010 stanovnika, čiju su većinu činili Albanci (64,1%).
  12. ^ A. Hadri, Kosovo i Metohija u Kraljevini Jugoslaviji (str. 59-60.), IG 1967. 1-2 51-84.
  13. ^ Howard Clark, Civil resistance in Kosovo
  14. ^ Adam Pribićević, Od gospodina do seljaka, prir. Č. Višnjić, Zagreb, 1996, str. 131–133.
  15. ^ Zoran Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva. Nacionalne manjine u Jugoslaviji 1918– 1941, Beograd 2005., str. 325–327, 340.
  16. ^ a b c "Isterivanja Albanaca i kolonizacija Kosova II (Istorijski institut u Prištini)". Arkivuar nga origjinali më 31 tetor 2006. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 38), Priština 1981.
  18. ^ a b Đorđe Kristić, Kolonizacija Južne Srbije, Sarajevo 1928, str. 6.
  19. ^ AJ, 38-505-657.
  20. ^ Zoran Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva. Nacionalne manjine u Jugoslaviji 1918–1941, Beograd 2005., str. 331.
  21. ^ Dr Milovan Obradović, Agrarna Reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941, Priština, 1981.
  22. ^ Jugoslovenska država i Albanci, prir. Lj. Dimić, Đ. Borozan, knj. 1, Beograd 1998, dok. 364, str. 323.
  23. ^ Historical dictionary of Kosova
  24. ^ a b "Ante Beljo, Ideologija Velike Srbije". Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2016. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ "Zef Mirdita, Albanci u svjetlosti vanjske politike Srbije". Arkivuar nga origjinali më 25 qershor 2001. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ Vojna enciklopedija, Beograd, 1972., knjiga četvrta, strana 656.
  27. ^ http://zeri.info/aktuale/96074/kolonizimi-i-veriut-i-rrezikshem/
  28. ^ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 130-131), Priština 1981.
  29. ^ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 114-115), Priština 1981.
  30. ^ M. Obradović, Agrarna reforma i kolonizacija na Kosovu 1918-1941 (str. 118), Priština 1981.
  31. ^ Milivoje Erić, Agrarna reforma u Jugoslaviji 1918–1941, Sarajevo, 1958., str. 387; Mil. R. Gavrilović, Privreda Južne Srbije, Skoplje, 1933., str. 86.
  32. ^ Vladan Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918–1929 (Makedonija, Sandžak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS), Beograd, 2002., str. 125, 225.
  33. ^ M. Stefanović, „Sumaran pregled agrarne reforme na Balkanu”, La Fédération Balkanique, Nr. 98, 11. 11. 1928; Đ. Krstić, Kolonizacija u Južnoj Srbiji (str. 26), Sarajevo, 1928.
  34. ^ Adam Pribićević, Od gospodina do seljaka, prir. Č. Višnjić, Zagreb, 1996, str. 107.
  35. ^ Zoran Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva. Nacionalne manjine u Jugoslaviji 1918– 1941, Beograd 2005., str. 339.
  36. ^ Živko Topalović, Privredni problemi Juga, Beograd, 1927., str. 21
  37. ^ Williamson Murray, The emerging strategic environment: challenges of the twenty-first century
  38. ^ "Tjeskoba u Baru". Arkivuar nga origjinali më 25 gusht 2009. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  39. ^ "Dusan T. Batakovic, KOSOVO AND METOHIJA: A HISTORICAL SURVEY". Arkivuar nga origjinali më 2 gusht 2017. Marrë më 2 prill 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Kolonizimi_i_Kosovës&oldid=2614243"