Historia e Uttar Pradeshit

Provincat e Bashkuara në vitin 1903

Historia e Uttar Pradeshit, shtetit verior të Indisë, teknikisht fillon që me formimin e tij më 1 prill 1937 si Provincat e Bashkuara, por vetë rajoni tregon gjurmë të banimit njerëzor midis 85 000 dhe 73 000 vjet më parë. Rajoni duket se ka qenë krijuar që nga viti 6000 p.e.s. The region seems to have been domesticated as early as 6,000 BC.

Parahistoria

Pikturë e Ramas së ikur në pyll, shoqëruar nga gruaja e tij Sita dhe vëllai Lakshmana

Gjetjet arkeologjike tregojnë praninë e Homo sapiensëve gjuetar-mbledhës të epokës së gurit në Uttar Pradesh midis 85 dhe 73 mijë vjet më parë. Gjetje të tjera parahistorike përfshijnë artifakte të Paleolitit të Sipërm dhe të Mesëm të datuara midis 21–31 mijë vjet më parë dhe ngulime Mezolitike/Mikrolitike të gjuetarëve-mbledhës, pranë Pratapgarh-ut, që datojnë afërsisht midis viteve 10550–9550 p.e.s. Fshatra me gjedhë, dele dhe dhi të zbutura dhe dëshmi të bujqësisë shfaqen që nga viti 6000 p.e.s. gradualisht u zhvillua midis viteve 4000 dhe 1500 p.e.s.  duke filluar me Qytetërimin e Luginës së Indusit deri në Periudhën Vedike; duke u shkuar në Epokën e Hekurit.

Bisrakh, Uttar Pradesh, vendlindja e mbretit demon, Ravana.

Mbretëria e Kosalas, në periudhën Mahaxhanapada, gjendej brenda kufijve rajonalë të Uttar Pradeshit të sotëm. Sipas legjendave hindu, mbreti hyjnor Rama i eposit të Ramajanas mbretëroi në Ayodhya, kryeqyteti i Kosalas. Krishna, një tjetër mbret hyjnor i mitologjisë hindu, që luan një rol kyç në eposin e Mahabaratas dhe i nderuar si rimishërimi (avatari) i tetë i zotit hindu Vishnu, thuhet se ka lindur në qytetin e Mathuras në Uttar Pradesh. Pasoja e ‘’Mahabharata yuddh-it’’ besohet se ka ndodhur në zonën midis Doabit të Sipërm dhe Delhit, (në atë që ishte mbretëria Kuru Mahaxhanapada), gjatë sundimit të mbretit Pandava, Yudhishthira. Mbretëria Kuru përputhet me Kulturën e Qeramikës së Zezë dhe të Kuqe si dhe Qeramikën e Ngjyrosur në Gri dhe fillimin e Epokës së Hekurit në Indinë Veri-perëndimore, rreth vitit 1000 p.e.s.

Tempulli i Bhitargaonit, në distriktin e Kanpurit, shek. i V i e.s.

Shumica e pushtuesve të Indisë Jugore kaluan nëpërmjet Ultësirave Gangetike të Uttar Pradeshit të sotëm. Kontrolli mbi këtë rajon ishte i një rëndësie themelore për pushtetin dhe qëndrueshmërinë e të gjitha perandorive kryesore të Indisë, duke përfshirë edhe Perandorinë Maurya (320–200 p.e.s.), Perandorinë Kushane (100–250  i e.s.), Perandorinë Gupta (350–600 i e.s.) dhe Gurxhara-Pratihara (650–1036 i e.s.). Duke pasuar pushtimin e Hunëve që shkatërruan Perandorinë Gupta, Ganges-Yamuna Doab pa ngritjen e Kannauxhit. Gjatë mbretërimit të Harshavardhanas (590–647), Perandoria Kannauxh arriti kulmin e saj. Ajo shtrihej nga Panxhabi në veri dhe Guxharati në perëndim deri në Bengal, në lindje dhe Odisha në jug. Ajo përfshinte pjesë të Indisë Qendrore, në veri të lumit Narmada si dhe të gjithë Ultësirën Indo-Gangetike. Shumë bashkësi në pjesë të ndryshme të Indisë pretendojnë se e kanë prejardhjen nga emigrantët e Kannauxhit. Menjëherë pas vdekjes së Harshavardhanas, perandoria e tij u shpërbë në shumë mbretëri, që u pushtuan dhe sunduan nga Perandoria Gurxhara-Pratihara, që sfidoi Perandorinë Pala të Bengalit për kontrollin e rajonit. Kannauxhi u pushtua mjaft herë nga Dinastia Rashtrakuta e Indisë Jugore nga shekulli i VIII deri në shekullin e X.

Pallat i Fortesës së Agras

Në shekullin e XVI, Baburi, një pasardhës i Timurit dhe Gengis Khanit nga Lugina Fergana (Uzbekistani i sotëm), vërshoi përgjatë Kalimit Khyber dhe themeloi Perandorinë Mogule, që sundoi Indinë, bashkë me Afganistanin, Pakistanin dhe Bangladeshin e sotëm Mogulët ishin pasardhës të turqit e persianizuar të Azisë Qendrore (me përzierje domethënëse me mongolët). Në Periudhën Mogule, Uttar Pradeshi u bë zemra e perandorisë. Perandorët mogulë, Babur dhe Humayun sunduan që nga Agra. Në vitin 1540 sunduesi afgan, Sher Shah Suri, mori kontrollin e Uttar Pradeshit pasi mundi perandorinë mogul Humanyun. Sher Shah Suri dhe djali i tij, Islam Shah Suri e sunduan Uttar Pradeshin që nga selia e tyre në Gwalior. Pas vdekjes së Islam Shah Surit, kryeministri i tij Hemu u bë sunduesi de facto i Uttar Pradeshit, Biharit, Madja Pradeshit dhe pjesëve perëndimore të Bengalit. Ai mori titullin Vikramaditya në kurorëzimin e tij në Purana Quila në Delhi. Hemu vdiq në Betejën e Dytë të Panipatit dhe Uttar Pradeshi kaloi nën sundimin e perandorit mogul Akbar. Akbari sundoi që nga Agra dhe Fatehpur Sikri. Në shekullin e XVIII, pas rënies së autoritetit mogul, vakumi i pushtetit u plotësua nga Perandoria Maratha, në mesin e shekullit të XVIII, ushtria Maratha pushtoi rajonin e Uttar Pradeshit, që bëri që Rohillat ta humbisnin kontrollin e Rohillkhandit ndaj sunduesve maratha Raghunath Rao dhe Malharao Holkar. Konflikti midis rohillasve dhe marathasve përfundoi më 18 dhjetor 1788 me arrestimin e Ghulam Qadirit, nipi i Najeeb-ud-Daulas, që u mund nga gjenerali marathas Mahadaji Scindia. Në vitin 1803, duke pasuar Luftën e Dytë Anglo-Maratha, kur British East India Company mundi Perandorinë Maratha, shumë nga rajoni kaloi nën suzerenitetin britanik.

Sundimi Britanik

La Martiniere College ne Laknau, themeluar në 1845

Duke nisur nga Bengali në gjysmën e dytë të shekullit të XVIII, një seri betejash për territoret e Indisë veriore në fund bëri që rajoni të binte nën kontrollin e British East India Company. Mbretëritë e Ajmerit dhe Jaipurit u përfshinë gjithashtu në këtë territor verior, që u emërtua "Provincat Veri-perëndimore" (të Agras). Megjithëse Uttar Pradeshi më vonë u bë shteti i pestë më i madh i Indisë, Provinca Veri-perëndimore e Agras ishte një nga shtetet më të vegjël të Perandorisë Britaniko-Indiane. Kryeqyteti i saj u zhvendos dy herë midis Agras dhe Allahabadit.

Për shkak të pakënaqësisë me sundimin britanik, në pjesë të ndryshme të Indisë Veriore shpërtheu një rebelim; sepoit e regjimentit të Bengalit të vendosur në kazermat e Meerutit, Mangal Pandey, konsiderohet gjerësisht se pika e nisjes së tij. Ai u bë i njohur si Rebelimi Indian i vitit 1857. Pas dështimit të rebelimit, britanikët u përpoqën ti ndanin rajonet më të rebeluara duke riorganizuar kufijt administrativë të rajonit, duke e ndarë rajonin e Delhit nga 'Provinca Veri-perëndimore e Agras' dhe duke e bashkuar atë me Panxhabin, ndërsa rajoni Ajmer - Marwar bashkë me Raxhputanan dhe Udhin u përfshinë në një shtet. Shteti i ri u quajt 'Provincat Veri-perëndimore të Agras dhe Udhit', që në vitin 1902 u riemërtua si Provincat e Bashkuara të Agras dhe Udhit. Zakonisht quhej Provincat e Bashkuara (United Provinces me akronimin UP).

Në vitin 1920, kryeqyteti i provincës u zhvendos nga Allahabadi në Laknau. Gjykata e lartë vijoi të qëndronte në Allahabad, por një trupë u vendos në Laknau. Allahabadi vijoi të ishte një qendër e rëndësishme administrative e Uttar Pradeshit të sotëm dhe ka mjaft qendra administrative. Uttar Pradeshi vijoi të ishte i rëndësishëm në politikën indiane dhe ishte veçanërisht i rëndësishëm në historinë moderne indiane si baza e Lëvizjes Indiane të Pavarësisë. Uttar Pradeshi bujti institucione të rëndësishme arsimore moderne si Benaras Hindu University, Universiteti Mysliman Aligarh dhe Darul Uloom Deoband. Figura të njohura kombëtare si Chandra Shekhar Azadi ishin mes udhëheqësve të lëvizjes në Uttar Pradesh dhe Motilal Nehru, Jawaharlal Nehru, Madan Mohan Malaviya dhe Gobind Ballabh Pant ishin prijës të rëndësishëm të Kongresit Kombëtar Indian. ‘All India Kisan Sabha’ (AIKS) u formua në sesionin e Laknaut të Kongresit më 11 prill 1936, me atdhetarin e famshëm Swami Sahajanand Saraswati të zgjedhur si presidenti i parë, në mënyrë që të adresonte ankesat e vjetra të fshatarsisë dhe ta mobilizonte atë kundër feudalëve ‘zamindari’, duke nxitur kështu lëvizjen e fermerve në Indi. Gjatë Lëvizjes ‘’Quit India’’ në 1942, Distrikti i Ballias përmbysi autoritetin kolonial dhe vendosi një administratë të pavarur Chittu Pandey. Ballia u bë e njohur si "Baghi Ballia" (Ballia Rebele) për këtë rol domethënës në Lëvizjen e Pavarësisë së Indisë.

Pas pavarësisë

Pas pavarësisë së Indisë, në vitin 1957 Provincat e Bashkuara u riorganizuan nën emrin Uttar Pradesh. Shteti ka dhënë shtatë kryeministra të Indisë dhe është burimi numrit më të madh të vendeve në ‘Lok Sabha’. Megjithë ndikimin e tij politik, zhvillimi i varfër ekonomik dhe administrativ, krimi i organizuar dhe korrupsioni e kanë mbajtur atë ndërmjet shteteve më të prapambetura të Indisë. Shteti është prekur nga episode të përsëritura të dhunës komunitare dhe kastave. Në vitin 1999, distriktet veriore të shtetit u ndanë për të formuar shtetin e Uttarakhandit.

Shiko edhe

• Uttar Pradeshi
• Qytetërimi i Luginës së Indusit
• Historia Indiane
• Arkitektura e Uttar Pradeshit

Bibliografia

• Ashvini Agrawal (1 janar 1983). Studies In Mughal History. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-2326-6. Marrë më 27 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• J. C. Aggarwal; S. P. Agrawal (1995). Uttarakhand: Past, Present, and Future. Concept Publishing Company. ISBN 978-81-7022-572-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Bridget Allchin; Frank Raymond Allchin (29 korrik 1982). The Rise of Civilization in India and Pakistan. Cambridge University Press. ISBN 0-521-28550-X. Marrë më 23 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• John Stewart Bowman (2000). Columbia Chronologies of Asian History and Culture. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-11004-4. Marrë më 2 gusht 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• William Buck (1 janar 2000). Ramayana. Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-1720-3. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Dilip K. Chakrabarti (1 qershor 1997). Colonial Indology: sociopolitics of the ancient Indian past. Michigan: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd. ISBN 978-81-215-0750-9. Marrë më 26 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Bankim Chandra Chatterji (15 janar 2006). Anandamath. Orient Paperbacks. ISBN 978-81-222-0130-7. Marrë më 26 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Pran Nath Chopra (1 dhjetor 2003). A Comprehensive History of Ancient India. Sterling Publishers Pvt. Ltd. ISBN 978-81-207-2503-4. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Bernard S. Cohn (19 gusht 1996). Colonialism and Its Forms of Knowledge: The British in India. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00043-5. Marrë më 26 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Marshall Cavendish Corporation (shtator 2007). World and Its Peoples: Eastern and Southern Asia. Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-7631-3. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• D.L. Drake-Brockman (1934). District Gazetteers of the United Provinces of Agra and Oudh: supp.D.Pilibhit District. Supdt., Government Press, United Provinces. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Gibling, Sinha; Sinha, Roy; Roy, Tandon; Tandon, Jain; Jain, M (2008). "Quaternary fluvial and eolian deposits on the Belan river, India: paleoclimatic setting of Paleolithic to Neolithic archeological sites over the past 85,000 years". Quaternary Science Reviews. 27 (3–4). doi:10.1016/j.quascirev.2007.11.001. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Dilip Hiro (1 mars 2006). Babur Nama: Journal of Emperor Babur. Penguin Books India. ISBN 978-0-14-400149-1. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Kenneth A. R. Kennedy (2000). God-apes and Fossil Men. University of Michigan Press. ISBN 0-472-11013-6. Marrë më 23 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Gyanesh Kudaisya (1994). Region, nation, "heartland": Uttar Pradesh in India's body-politic. LIT Verlag Münster. ISBN 978-3-8258-2097-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Mayaram, Shail (2003). Against history, against state: counterperspectives from the margins Cultures of history. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-12731-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Virendra N. Misra; Peter Bellwood (1985). Recent Advances in Indo-Pacific Prehistory: proceedings of the international symposium held at Poona. ISBN 90-04-07512-7. Marrë më 23 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Rudrangshu Mukherjee (1 qershor 2005). Mangal Pandey: brave martyr or accidental hero?. Penguin Books. ISBN 978-0-14-303256-4. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• K. Balasankaran Nair (1 janar 2004). Law Of Contempt Of Court In India. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0359-7. Marrë më 26 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Fergus Nicoll (2009). Shah Jahan: The Rise and Fall of the Mughal Emperor. Penguin Books India. ISBN 0670083038, 9780670083039. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerën e |isbn=: simbol i palejuar (Ndihmë!)
• Kenneth Pletcher (2010). The History of India. The Rosen Publishing Group. ISBN 1615301224, 9781615301225. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerën e |isbn=: simbol i palejuar (Ndihmë!)
• James Heitzman (2008). The City in South Asia. Routledge. ISBN 1134289634, 9781134289639. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Shiko vlerën e |isbn=: simbol i palejuar (Ndihmë!)
• Carlos Ramirez-Faria (1 janar 2007). Concise Encyclopeida Of World History. Atlantic Publishers & Dist. ISBN 978-81-269-0775-5. Marrë më 2 gusht 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Hasmukhlal Dhirajlal Sankalia; Shantaram Bhalchandra Deo; Madhukar Keshav Dhavalikar (1985). Studies in Indian Archaeology: Professor H.D. Sankalia Felicitation Volume. Popular Prakashan. ISBN 0-86132-088-3. Marrë më 23 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Annemarie Schimmel (5 shkurt 2004). The Empire of the Great Mughals: History, Art and Culture. Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-185-3. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Śekhara, Bandyopādhyāya (2004). From Plassey to Partition: A History of Modern India. Orient Longman. ISBN 978-81-250-2596-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Sailendra Nath Sen (1 janar 1999). Ancient Indian History And Civilization. New Age International. ISBN 978-81-224-1198-0. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• K. Sivaramakrishnan (3 dhjetor 1999). Modern Forests: Statemaking and Environmental Change in Colonial Eastern India. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-4556-7. Marrë më 26 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Stronge, Susan (16 tetor 2012). Mughal Hindustan is renowned for its opulence. London: The Arts of the Sikh Kingdoms (V&A 1999). ISBN 9788174366962. Marrë më 23 korrik 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Richard White (8 nëntor 2010). The Middle Ground: Indians, Empires, and Republics in the Great Lakes Region, 1650-1815. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-00562-4. Marrë më 1 tetor 2012. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• "Prehistoric human colonization of India" (PDF). Marrë më 5 prill 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Lexime të mëtejshme

• R. C. Majumdar and A. D. Pusalker (editors): The History and Culture of the Indian People. Volume I, The Vedic age. Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan 1951
• R.C. Majumdar et al. An Advanced History of India, MacMillan, 1967.
• Lokmanya Bal Gangadhar Tilak "The Arctic Home in the Vedas", Messrs Tilak Bros., 1903

Epokën e Gurit:

• Kennedy, Kenneth Adrian Raine (2000). God-Apes and Fossil Men. Ann Arbor: University of Michigan Press. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!); Është injoruar "God-Apes and Fossil Men: Palaeoanthropology of South Asia" (Ndihmë!)
• James, Hannah V. A.; Petraglia, Michael D. (dhjetor 2005). "Modern Human Origins and the Evolution of Behavior in the Later Pleistocene Record of South Asia" (PDF). Current Anthropology. 46 (Supplement): S3. doi:10.1086/444365. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 gusht 2006. Marrë më 23 shkurt 2017. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Misra, V. N. (nëntor 2001). "Prehistoric human colonization of India" (PDF). Journal of Biosciences. 26 (4): 491–531. doi:10.1007/BF02704749. PMID 11779962. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Për kulturën blegtorale të bakrit:

• Sharma, Deo Prakash, 2002. Newly Discovered Copper Hoard, Weapons of South Asia (C. 2800–1500 BC), Delhi, Bharatiya Kala Prakashan
• Yule, P. 1985. Metalwork of the Bronze Age in India. C.H. Beck, Munich ISBN 3-406-30440-0
• Yule, P./Hauptmann, A./Hughes, M. 1989 [1992]. The Copper Hoards of the Indian Subcontinent: Preliminaries for an Interpretation, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 36, 193–275, ISSN 0076-2741
• Gupta, S.P. (red.). 1995. The lost Sarasvati and the Indus Civilization. Kusumanjali Prakashan, Jodhpur.

Për kulturën e qeramikës së ngyrosur në gri:

• Bryant, Edwin (2001). The Quest for the Origins of Vedic Culture. Oxford University Press. ISBN 0-19-513777-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Chakrabarti, D.K. 1968. The Aryan hypothesis in Indian archaeology. Indian Studies Past and Present 4, 333–358.
• Jim Shaffer. 1984. The Indo-Aryan Invasions: Cultural Myth and Archaeological Reality. In: J.R. Lukak. The People of South Asia. New York: Plenum. 1984
• Kenneth A.R. Kennedy 1995. "Have Aryans been identified in the prehistoric skeletal record from South Asia?", in George Erdosy, ed.: The Indo-Aryans of Ancient South Asia, pp. 49–54.

Për kulturën e Varrezës H:

• Kenoyer, Jonathan Mark (1991). "Urban Process in the Indus Tradition: A preliminary model from Harappa". përmbledhur nga Meadow, R. H. (red.). Harappa Excavations 1986–1990: A multidiscipinary approach to Third Millennium urbanism. Madison, WI: Prehistory Press. fq. 29–60. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• http://www.harappa.com
• https://web.archive.org/web/20060908052731/http://pubweb.cc.u-tokai.ac.jp/indus/english/3_1_01.html

Për periudhën Vedike:

• Arthur Llewellyn Basham (2008), The Wonder That Was India: A survey of the history and culture of the Indian sub-continent before the coming of the Muslims, Scholarly Publishing Office, University of Michigan, ISBN 978-1-59740-599-7 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Kulke, Hermann; Rothermund, Dietmar (1998), A History of India, Routledge, ISBN 978-0-415-32920-0 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Singh, Upinder (2008), A History of Ancient and Early Medieval India: From the Stone Age to the 12th Century, Pearson Education India, ISBN 978-81-317-1120-0 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Guruge, Ananda W. P. (1991), The Society of Rāmāyaṇa, Abhinav Publications, ISBN 978-81-7017-265-9 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Për Indo-Skithët

• János Harmatta, ed., 1994. History of civilizations of Central Asia, Volume II. The development of sedentary and nomadic civilizations: 700 BC to AD 250. Paris, UNESCO Publishing.
• Hill, John E. 2004. The Western Regions according to the Hou Hanshu. Draft annotated English translation.
  "The Han Histories". Depts.washington.edu. Marrë më 2010-08-02. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Hill, John E. 2004. The Peoples of the West from the Weilue 魏略 by Yu Huan 魚豢: A Third Century Chinese Account Composed between 239 and 265 AD. Projekt i përkthyer me shënime në anglisht.
  "Weilue: The Peoples of the West". Depts.washington.edu. 23 maj 2004. Marrë më 2 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Liu, Xinru 2001 "Migration and Settlement of the Yuezhi-Kushan: Interaction and Interdependence of Nomadic and Sedentary Societies." Journal of World History, Volume 12, No. 2, Fall 2001. University of Hawaii Press, fq. 261–292.
  "Project MUSE – Journal of World History". Muse.jhu.edu. Marrë më 2 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Watson, Burton. Trans. 1961. Records of the Grand Historian of China: Translated from the Shih chi Ssu-ma Ch'ien. Chapter 123: The Account of Ta-yüan, fq. 265. Columbia University Press. ISBN 0-231-08167-7

Për Kushanët:

• Avari, Burjor (2007). India: The Ancient Past. London: Routledge. ISBN 978-0-415-35616-9. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Bopearachchi, Osmund (2003). De l'Indus à l'Oxus, Archéologie de l'Asie Centrale (në frëngjisht). Lattes: Association imago-musée de Lattes. ISBN 2-9516679-2-2.
• Faccenna, Domenico (1980). Butkara I (Swāt, Pakistan) 1956–1962, Volume III 1 (in English). Rome: IsMEO (Istituto Italiano Per Il Medio Ed Estremo Oriente)
• Falk, Harry. 1995–1996. Silk Road Art and Archaeology IV.
• Falk, Harry. 2001. "The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kuṣāṇas." Silk Road Art and Archaeology VII, fq. 121–36.
• Falk, Harry. 2004. "The Kaniṣka era in Gupta records." Harry Falk. Silk Road Art and Archaeology X, fq. 167–76.
• Goyal, S. R. "Ancient Indian Inscriptions" Kusumanjali Book World, Jodhpur (India), 2005.
• Hill, John E. 2004. The Western Regions according to the Hou Hanshu. Draft annotated English translation.
  "The Han Histories". Depts.washington.edu. Marrë më 2 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Hill, John E. 2004. The Peoples of the West from the Weilue 魏略 by Yu Huan 魚豢: A Third Century Chinese Account Composed between 239 and 265 AD. Projekt i përshkyer në anglisht me shënime.
  "Weilue: The Peoples of the West". Depts.washington.edu. 2004-05-23. Marrë më 2 gusht 2010. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Keay, John (2000). India: A History. New York: Grove Press. ISBN 0-8021-3797-0. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Lebedynsky, Iaroslav (2006). Les Saces. Paris: Editions Errance. ISBN 2-87772-337-2. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Rosenfield, John M. (1993). The Dynastic Art of the Kushans. New Delhi: Munshiram Manoharlal. ISBN 81-215-0579-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
• Sivaramamurti, C. (1976). Śatarudrīya: Vibhūti of Śiva's Iconography. Delhi: Abhinav Publications. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)