Jump to content

Lashtësia e vonë

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

Antikiteti i vonë është një periodizim i përdorur nga historianët për të përshkruar kohën e kalimit nga antikiteti klasik në Mesjetë në Evropë dhe zonat ngjitur që kufizohen me pellgun e Mesdheut . Popullarizimi i këtij periodizimi në gjuhën angleze në përgjithësi i është besuar historianit Peter Brown, pas botimit të veprës së tij themelore Bota e Antikitetit të Vonë (1971). Kufijtë e saktë për periudhën janë një çështje e vazhdueshme debati, por Brown propozon një periudhë midis shekujve III dhe VIII pas Krishtit. Në përgjithësi, mund të mendohet që nga fundi i Krizës së Perandorisë Romake të Shekullit të Tretë (235–284) deri në pushtimet e hershme myslimane (622–750), ose afërsisht bashkëkohore me Perandorinë Sasaniane (224–651 ) Në Perëndim fundi i tij ishte më i hershëm, me fillimin e Mesjetës së Hershme të vendosur zakonisht në shekullin VI, ose më herët në skajet e Perandorisë Romake Perëndimore.

Përmbledhje

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Perandoria Romake pësoi ndryshime të konsiderueshme shoqërore, kulturore dhe organizative duke filluar me sundimin e Dioklecianit, i cili filloi zakonin e ndarjes së Perandorisë në pjesë Lindore dhe Perëndimore të sunduara nga perandorë të shumtë njëkohësisht . Perandoria Sasaniane zëvendësoi Perandorinë Parthiane dhe filloi një fazë të re të Luftërave Romake-Persiane, Luftërave Romake-Sasaniane. Ndarjet midis Lindjes Greke dhe Perëndimit Latin u bënë më të theksuara. Persekutimi Diokletianik i të Krishterëve në fillim të shekullit IV u përfundua nga Galeriu dhe nën Kostandinin e Madh, Krishtërimi u bë i ligjshëm në Perandori. Krishterizimi i shekullit IV të Perandorisë Romake u zgjerua nga konvertimet e Tiridates së Madh të Armenisë, Mirian III të Iberisë dhe Ezana të Axum, të cilët më vonë pushtuan dhe i dhanë fund Mbretërisë së Kushit . Gjatë sundimit të fundit të shekullit IV të Theodosius I, Krishterizmi i Nikenës u shpall kisha shtetërore e Perandorisë Romake .

Kostandinopoja u bë vendbanimi i përhershëm perandorak në Lindje deri në shekullin V dhe zëvendësoi Romën si qyteti më i madh në Perandorinë e Vonë Romake dhe pellgun e Mesdheut . Sistemi më i gjatë i ujësjellësit romak, 250 kilometres (160 mi) -Ujësjellësi i gjatë i Valensës u ndërtua për ta furnizuar atë me ujë, dhe kolonat më të larta triumfale romake u ngritën atje.

Migrimet e fiseve gjermanike, hunike dhe sllave prishën sundimin romak nga fundi i shekullit IV e tutje, duke kulmuar së pari në Pushtimin e Romës nga Visigotët në vitin 410 dhe Pushtimin e mëvonshëm të Romës nga Vandalët në 455, pjesë e kolapsit përfundimtar të Perandorisë në vetë Perëndimin në vitin 476. Perandoria Perëndimore u zëvendësua nga të ashtuquajturat mbretëritë barbare, me Arianët Krishterë të Mbretërisë Ostrogotike sundonin Romën nga Ravena. Përzierja kulturore e traditave greko-romake, gjermane dhe të krishtera formoi themelet e kulturës së mëvonshme të Evropës.

Në shekullin VI, sundimi perandorak romak vazhdoi në Lindje dhe luftërat bizantine-sasane vazhduan. Fushatat e Justinianit të Madh çuan në rënien e Mbretërive Ostrogotik dhe Vandal, dhe rimarrjen e tyre në Perandori, kur qyteti i Romës dhe pjesa më e madhe e Italisë dhe Afrikës Veriore u kthyen nën kontrollin perandorak. Megjithëse shumica e Italisë së shpejti ishte pjesë e Mbretërisë së Lombardëve, Ekzarkati Romak i Ravenës vazhdoi, duke siguruar të ashtuquajturin Papati Bizantin. Justiniani ndërtoi Shën Sofinë, një shembull i shkëlqyer i arkitekturës bizantine dhe ndodhi shpërthimi i parë i pandemisë së parë shekullore të murtajës. Në Ctesiphon, Sasanianët përfunduan Taq Kasra.

Mesi i shekullit VI u karakterizua nga ngjarje ekstreme klimatike (dimri vullkanik i 535-536 dhe Epoka e Vogël Antike e Akullit) dhe një pandemi katastrofike (Murtaja e Justinianit në vitin 541). Efektet e këtyre ngjarjeve në jetën shoqërore dhe politike janë ende në diskutim.

Në shekullin VII Lufta katastrofike Bizantine -Sasaniane e viteve 602-628 dhe fushatat e Khosrow II dhe Heraklius lehtësuan shfaqjen e Islamit në Gadishullin Arabik gjatë jetës së Muhamedit. Pushtimi i mëvonshëm mysliman i Levantit dhe Persisë përmbysi Perandorinë Sasaniane dhe rrëmbeu përgjithmonë dy të tretat e territorit të Perandorisë Romake Lindore nga kontrolli romak, duke formuar Kalifatin Rashidun.

Perandoria Bizantine nën dinastinë Herakliane filloi periudhën e mesme Bizantine, dhe së bashku me krijimin e Kalifatit Umajad të shekullit VII, në përgjithësi shënon fundin e antikitetit të vonë.

Shih edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Perry Anderson, Passages from Antiquity to Feudalism, NLB, London, 1974.
  • Peter Brown, The World of Late Antiquity: from Marcus Aurelius to Muhammad (CE 150–750), Thames and Hudson, 1989, ISBN 0-393-95803-5
  • Peter Brown, Authority and the Sacred : Aspects of the Christianisation of the Roman World, Routledge, 1997, ISBN 0-521-59557-6
  • Peter Brown, The Rise of Western Christendom: Triumph and Diversity 200–1000 CE, Blackwell, 2003, ISBN 0-631-22138-7
  • Henning Börm, Westrom. Von Honorius bis Justinian, 2nd ed., Kohlhammer Verlag, 2018, ISBN 978-3-17-023276-1. (Review in English).
  • Averil Cameron, The Later Roman Empire: CE 284–430, Harvard University Press, 1993, ISBN 0-674-51194-8
  • Averil Cameron, The Mediterranean World in Late Antiquity CE 395–700, Routledge, 2011, ISBN 0-415-01421-2
  • Averil Cameron et al. (editors), The Cambridge Ancient History, vols. 12–14, Cambridge University Press 1997ff.
  • Gilian Clark, Late Antiquity: A Very Short Introduction, Oxford University Press, 2011, ISBN 978-0-19-954620-6
  • John Curran, Pagan City and Christian Capital: Rome in the Fourth Century, Clarendon Press, 2000.
  • Alexander Demandt, Die Spätantike, 2nd ed., Beck, 2007
  • Peter Dinzelbacher and Werner Heinz, Europa in der Spätantike, Primus, 2007.
  • Fabio Gasti, Profilo storico della letteratura tardolatina, Pavia University Press, 2013, ISBN 978-88-96764-09-1.
  • Tomas Hägg (ed.) "SO Debate: The World of Late Antiquity revisited," in Symbolae Osloenses (72), 1997.
  • Scott F. Johnson ed., The Oxford Handbook of Late Antiquity, Oxford University Press, 2012, ISBN 978-0-19-533693-1
  • Arnold H.M. Jones, The Later Roman Empire, 284–602; a social, economic and administrative survey, vols. I, II, University of Oklahoma Press, 1964.
  • Kitzinger, Ernst (1977). Byzantine art in the making: main lines of stylistic development in Mediterranean art, 3rd–7th century. Faber & Faber. ISBN 0-571-11154-8. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Bertrand Lançon, Rome in Late Antiquity: CE 313–604, Routledge, 2001.
  • Noel Lenski (ed.), The Cambridge Companion to the Age of Constantine, Cambridge University Press, 2006.
  • Samuel N.C. Lieu and Dominic Montserrat (eds.), From Constantine to Julian: Pagan and Byzantine Views, A Source History, Routledge, 1996.
  • Josef Lössl and Nicholas J. Baker-Brian (eds.), A Companion to Religion in Late Antiquity, Wiley Blackwell, 2018.
  • Michael Maas (ed.), The Cambridge Companion to the Age of Justinian, Cambridge University Press, 2005.
  • Michael Maas (ed.), The Cambridge Companion to the Age of Attila, Cambridge University Press, 2015.
  • Robert Markus, The end of Ancient Christianity, Cambridge University Press, 1990.
  • Ramsay MacMullen, Christianizing the Roman Empire C.E. 100–400, Yale University Press, 1984.
  • Stephen Mitchell, A History of the Later Roman Empire. CE 284–641, 2nd ed., Blackwell, 2015.
  • Michael Rostovtzeff (rev. P. Fraser), The Social and Economic History of the Roman Empire, Oxford University Press, 1979.
  • Johannes Wienand (ed.), Contested Monarchy. Integrating the Roman Empire in the Fourth Century CE, Oxford University Press, 2015.

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Wikimedia Commons has media related to Antikiteti i vonë.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Lashtësia_e_vonë&oldid=2707503"