Thana dhe Vidasi
Thana dhe Vidasi janë një çift hyjnor i panteonit të perëndive ilire [1] qe eshte rafiguruar ne disa monumente te bera nga iliret. Kater altare votive me mbishkrime që i jane kushtuar ketij çifti jane gjetur ne Topusko të Kroacisë. Emrat e ketyre hyjnive jane, me sa duket, emra ilire. Thana eshte hyjneshe me atribute te Artemisit apo Dianës. Vidasi ka atributet e Silvanit romak, megjithëse binomi kultik i përket artit ilir; ato kane veshje ilire dhe nje stil karakteristik vendas.
Përmbledhje[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Ilirët, ashtu si edhe popujt e tjerë indoevropianë, kanë nderuar prej kohësh shpirtrat jopersonalë në formën e fenomeneve natyrore (retë, shiun, bubullimën, ujërat, drurët, pyjet, qiellin, diellin, hënën, etj.) Asgjë nuk dihet për këto ide fetare të ilirëve, sepse asgjë nuk është ruajtur nga teogonia dhe mitologjia e tyre. Antropomorfizimi i këtyre forcave fillimisht animiste të natyrës dhe ilirëve ndodhi vetëm në një fazë më të lartë të zhvillimit shoqëror, në fund të kohëve parahistorike.
Çdo gjë e njohur për fenë e ilirëve të lashtë dihet nga materiali arkeologjik i mbledhur, i cili daton vetëm nga koha e pushtimit të vendosur romak të Ilirisë , nga antikiteti i hershëm deri në atë të vonë.
Së bashku me gjuhën latine dhe përmbajtjet e tjera të kulturës shpirtërore, ilirët gradualisht morën nga romakët fenë e tyre, të cilën ata e përshtatën deri diku me kuptimet e tyre fetare, veçanërisht kur bëhej fjalë për qarqe më të gjera popullore. Në të njëjtën kohë, elementë të caktuar të skemave të ndryshme ikonografike greke dhe romake depërtuan në artin e tyre popullor, të cilat ata i zbatuan në përpjekjet e para për të antropomorfizuar (përfaqësuar) hyjnitë e tyre. Në një simbiozë të tillë kulturore dhe kulti, dolën variacione të shumta të imazhit kult të hyjnisë ilire. [2]
Vetëm në relievin nga Busija në Glamosh u konfirmua për herë të parë epigrafikisht se Silvanus Silvester ishte përshkruar në bashkësinë e kultit me perëndeshën Diana me rastin e hyjnisë së dhisë, dhe se kjo ishte skema e tij ikonografike.
- S (ilvano) S (ilvestri) et Dianae / Au (relius) Platius Var / roni (s) l (ibens) p (osuit),
Thana (Diana) në reliefin nga Busija është paraqitur si Artemisa klasike, e cila është në brendësi të Dalmacisë me dalmatët e nderuar si perëndeshë e pjellorisë, pyjeve dhe fushave dhe sundimtare e kafshëve të egra. Në dorën e saj të majtë ajo mban një hark, dhe me të djathtën nxjerr një shigjetë nga këllëfi, e cila shtrihet mbi supet e saj. Krahas saj këtu, si zakonisht, është pjesa e pasme e saj e preferuar, një lloj që u zhvillua nën ndikimin e modeleve greke në kuadrin e trashëgimisë autoktone ilire, veçanërisht dalmatike.
Gjetje të tjera të shumta tregojnë se kulti i këtyre dy hyjnive midis ilirëve vazhdoi në kohët romake (pavarësisht procesit të romanizimit ), kështu që përparësia e tyre nuk mund të kërcënonte autoritetin e vetë Jupiterit, mbrojtës dhe mishërues i fuqisë dhe madhështisë romake. Kështu Thana dhe Vidasi si hyjni të e pyjeve vendase, blegtorisë dhe gjuetisë, mbetën mbrojtësit e shtëpive baritore të popullsisë rurale. [3]
Në vendin Tršćenica në fushën e Splitit, u zbuluan dy relieve guri fragmentar; njëra me një përshkrim të Vidasit (Silvanit), një hyjni popullore lokale e pyjeve të barinjve dhe tjetra me imazhin e paredrës së tij femër Thana (Diana). Të dy monumentet ruhen në Muzeun Arkeologjik në Split
Nëse u shtojmë këtyre monumenteve një mbishkrim kushtuar nimfave nga Pojishani i Splitit, atëherë një fragment i një relievi nga oborri i Duplančićit në Lučac, që tregon nimfat gjysmë të zhveshura me predha dhe një shkop bariu (pedum) që i përkisnin Vidasit (Silvanit), si dhe një relievi që përshkruan Thanën (Dianën) si një hyjni i dritave të natës, gjithashtu nga Lučaci, mund të konkludohet se Thana dhe Vidasi (Diana dhe Silvani) krahas me nimfat ishin shumë të njohur në zonën e Splitit, sigurisht shumë kohë para ndërtimit të Pallatit të Dioklecianit në Split. [4]
Një reliev nga Citlluku pranë Sinjit (Colonia Claudia Aequum ) tregon Thanën (Dianën) dhe Vidasin (Silvanin). Ajo u gjet në vitin 1931. gdhendur në shkëmb të gjallë, në një gurore jo shumë larg portave të qytetit të Ekumit të lashtë. Ajo u transferua në Koleksionin e Manastirit Françeskan në Sinj .
Deri më sot, vetëm dy monumente për nder të këtyre perëndive janë zbuluar. Një reliev i perëndisë Vidasi (Silvani) nga shekulli III u gjet në Trusina pranë Konjicit, i cili përfaqëson një interpretim krejtësisht të ri të karakterit të tij. Në këtë reliev, Vidasi (Silvani) përshkruhet me një mantel, me këmbë njerëzore dhe jo dhie, me një shkop (pedum). Në të djathtë të tij është një qen dhe motive të tufës dhe pemëve që flasin për rolin e tij si një hyjni që ruan tufat dhe pyjet.
Një monument tjetër që përshkruan një hyjni lokale u gjet në Lisičići . Ajo u gjet dhe u botua nga Carl Patsch në vitin 1894. Në monument është një paraqitje e një skene të gjuetisë me një kalorës në të cilën një qen shihet duke vrapuar pas një dreri duke kërcyer në një pemë. Ky reliev i përket grupit karakteristik të perëndeshës Thana (Diana). [5]
Bazuar në studimin e emrave të dedikuesve dhe epiteteve, mund të shihet lidhja midis numrit të emrave autoktonë të dedikantëve dhe emrave të emigrantëve. Në katalogun e monumenteve nga zona dalmate, janë regjistruar 74 emra dedikantësh, nga të cilët 17 emra janë sigurisht autoktonë. Emrat dalmatinë më karakteristikë janë: Bato, Dasas, Paio, Plator, Surus, Titus dhe Varro . Përveç këtyre emrave, janë të pranishëm edhe: Iulius, Claudius, Ulpius, Flavius, Aelius dhe Aurelius (sipas dinastive perandorake që i dhanë popullsisë vendase statusin e një qytetari romak.
Monumentet epigrafike shfaqen atëherë kur popullsia autoktone fillon të adoptojë gjuhën latine, pasi ajo nuk kishte alfabetin e vet. Shfaqja e latinishtes vulgare ishte një nënprodukt i domosdoshëm i këtij procesi të romanizimit. Popullsia autoktone e kësaj zone nuk e humbi kurrë gjuhën e saj amtare e cila mbeti në qarqet familjare, ashtu si komunitetet shoqërore dhe territoriale mbajtën individë autoktonë si udhëheqës të tyre, me titujt e prijësve fisnorë (principes). [6]
Shih edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Literatura[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Marić, Almir (2013). Religijske prilike na području Gornje Neretve u antičko doba. UNIVERZITET “DŽEMAL BIJEDIĆ” U MOSTARU FAKULTET HUMANISTIČKIH NAUKA ČASOPIS FAKULTETA HUMANISTIČKIH NAUKA 8/2013.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Bojanovski, Ivo (1988). Ivo Bojanovski: BOSNA I HERCEGOVINA U ANTIČKO DOBA. Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Rendić - Miočević, Ante (2007). Ulomci reljefa s prikazom Silvana i Dijane s lokaliteta Tršćenica u splitskome polju. Arheološki muzej u Zagrebu.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Milićević - Bradač, Marina (2008). Dijana izvan grada. Filozofski fakultet u Zagrebu – Odsjek za arheologiju.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Dreshaj, Demicheli (2015). KOMPARATIVNA ANALIZA ZAVJETNIH SPOMENIKA S PODRUČJA LIBURNA I DELMATA. FILOZOFSKI FAKULTET U ZAGREBU ODSJEK ZA ARHEOLOGIJU.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - RENDIČ-MIOČEVIĆ, Duje (2007). NEKI IKONOGRAFSKI I ONOMASTIČKI ASPEKTI SILVANOVE »PANONSKO-ILIRIČKE« KULTNE ZAJEDNICE. Filozofski fakultet u Zagrebu – Odsjek za arheologiju.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Džino, Danijel (2012). The Cult of Silvanus: Rethinking provincial identities in Roman Dalmatia. Australian Postdoctoral Fellow Department of Ancient History Macquarie University Sydney, NSW.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)