Tolui

Tolui Han
Tolui Han
	Piktura e Tolui Han nga Rashid el-Din Hamadani
Regjent i Perandorisë Mongole
Mbretërimi	25 gusht 1227 – 13 shtator 1229
Paraardhës	Xhingis Han
Pasardhës	Ögedei Han
Bashkëshort	Sorghaghtani Beki; Saruk Khatun; Lingqun Khatun; Nayan Khatun; Doquz Khatun
Fëmijë	Möngke Han (1209–1259); Kubilaj Han (1215–1294); Hulagu Han (1217–1265); Ariq Böke (1219–1266)
Shtëpia	Borjigin
I ati	Xhingis Han
E ëma	Börte
U lind	rreth vitit 1190 ; Perandoria Mongole
Vdiq	1232

Tolui Han (Mongolisht: ᠲᠥᠯᠦᠢ Тулуй хаан, Kinezisht: 拖雷; rreth vitit 1190 - 1232) ishte djali i katërt i Xhingis Han nga gruaja e tij Börte Hatun. Ulusi i tij, ose trashëgimia territoriale, në vdekjen e babait të tij më 1227 ishte atdheu në Mongoli, dhe ai gjithashtu shërbeu si administrator civil deri në vitin 1229, koha që u desh për të konfirmuar Ögedei si hani i dytë i madh i Perandorisë Mongole (1206–1368). Para kësaj ai kishte shërbyer me dallim në fushatat kundër dinastisë Jin, Xia Perëndimore dhe Perandoria Harezmshah, ku ai ishte i rëndësishëm në kapjen dhe masakrën në Merv dhe Nishapur. Ai është një paraardhës i drejtpërdrejtë i shumicës së Ilhanidëve.

Tolui kurrë nuk e përdori titullin e haganit; as Xhingis Han dhe as tre pasardhësit e tij të menjëhershëm nuk do të përdornin kurrë ndonjë tituj mbretërorë ndryshe nga dinastitë fqinje kineze në jug.

Jeta

Gjatë ngritjes së Xhingis Han, Tolui ishte shumë i ri për t'u përfshirë në beteja. Tolui pothuajse u vra nga një tatar kur ishte rreth pesë vjeç. Ai u shpëtua nga motra e tij Altani dhe dy shoqërues të Xhingisit. Në vitin 1203, babai i tij i dhuroi Tolui gruan e tij Sorghaghtani, mbesa e Ong Han (një mik i gjyshit të Tolui Yesugei). Djali i tyre i parë Möngke lindi në vitin 1209.

Ai së pari hyri në luftime kundër dinastisë Jin në vitin 1213, duke shkallëzuar muret e Dexing me kunatin e tij Chiqu.

Në vitin 1221, Xhingis Han e dërgoi atë në Horasan në Iran. Qytetet në këtë zonë ishin revoltuar disa herë. Mbrojtësit e Nishapurit vranë Toquchar, kunatin e Toluit në nëntor 1220. Ushtria e Toluit evakuoi Nishapurin në fusha. Ai urdhëroi masakrat totale të Nishapurit dhe Mervit.^[1]

Pasimi i Xhingis Han

Kur Xhingis Han po vendoste se kush duhet ta pasonte atë, ai kishte vështirësi të zgjidhte midis katër djemve të tij. Tolui kishte një reputacion të fortë për aftësitë e tij ushtarake dhe ishte shumë i suksesshëm si gjeneral, por Xhingis Han zgjodhi Ögedein, i cili ishte më i aftë politikisht. Xhingis Han mendonte se Tolui do të ishte shumë i kujdesshëm për të qenë një udhëheqës efektiv. Tolui ishte me babanë e tij në fushatë kundër Xi Xia më 1227.

Pas vdekjes së Xhingis Hanit, Tolui përgjithësisht mbikëqyri Perandorinë Mongole për dy vjet. Fisnikët mongol e pranuan këtë pjesërisht për shkak të traditës që djali i vogël trashëgon pronat e babait të tij, dhe pjesërisht sepse Tolui kishte ushtrinë më të madhe dhe më të fuqishme në Mongoli qendrore në atë kohë. Tolui mbështeti zgjedhjen e haganit tjetër me zgjedhje, dhe Ögedei u zgjodh, duke përmbushur dëshirat e babait të tij.

Tolui bëri fushatë me Ögedei në Kinën veriore, duke shërbyer si strateg dhe komandant fushor më 1231–32. Dy ushtri ishin dërguar për të rrethuar Kaifeng, kryeqytetin e Jin. Pasi u thyen shumica e mbrojtjes së Jin, ata u kthyen në veri.

Vdekja

Sipas Historisë së Fshehtë të Mongoleve, Tolui sakrifikoi veten e tij për të shëruar Ögedei nga një sëmundje shumë e rëndë gjatë një fushate në Kinë. Shamanët kishin përcaktuar që rrënja e sëmundjes së Ögedeit ishin shpirtrat e tokës dhe ujit të Kinës, të cilët ishin të mërzitur që subjektet e tyre ishin dëbuar dhe toka e tyre ishte shkatërruar. Ofrimi i tokës, kafshëve dhe njerëzve kishin çuar vetëm në përkeqësimin e sëmundjes së Ögödei, por kur ata ofruan të flijonin një anëtar të familjes, Ögödei u bë më mirë menjëherë. Tolui doli vullnetar dhe vdiq direkt pasi konsumoi një pije të mallkuar. Sidoqoftë, Ata-Malik Juvayni thotë se ai vdiq nga alkoolizmi.^[2]

Gratë, konkubinat dhe fëmijët

Sorghaghtani Beki - vajza e Jakha Gambhu, vëllai i vogël i udhëheqësit të fuqishëm Keraite Toghrul
- Möngke Han: Hani i Madh i Perandorisë Mongole.
- Kubilaj Han: Hani i Madh i Perandorisë Mongole dhe dinastisë Yuan
- Hulagu Han: Hani i dinastisë Ilhanate që sundoi Persinë, Turqinë, Gjeorgjinë dhe Armeninë.
- Ariq Böke: Shpallet han i madh (rivalizon Kubilajin) për një periudhë të shkurtër në vitin 1260; ai luftoi Kubilajin në Luftën Civile Toluid dhe përfundimisht do të kapet nga Kubilaji në vitin 1264.
Lingqun hatun^[3] - vajza e hanit Naiman dhe sundimtarit Kara-Hitai Kuchlug
- Qutuqtu - i vrarë në betejë kundër gjeneralit Meng Yu (孟珙) gjatë pushtimit mongol të Kinës Song
  - Kelmish aga - martuar me Saljidai Küregen të Khongirad
    - Oljai Khatun - martuar me Mengu-Timur.
Saruq Hatun - infermiere e Kubilajit, konkubinë nga Naimanët
- Jörike - e martuar me Bulga, mbesa e Anchen të Khongiradët, vdiq në rini.
- Möge - vdiq gjatë pushtimit mongol të Kinës Song
  - Chingtüm
    - Ebügen
Mayiche - konkubinë nga Naimanët
- Böchök - mori pjesë në pushtimin mongol të Evropës më 1236–41 dhe zgjedhjen e Möngke më 1250
Nayan Khatun
Doquz Hatun - mbesa e hanit Keraite Toghrul

Referime

^ William Bayne Fisher, John Andrew Boyle, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar The Cambridge History of Iran, p. 313.
^ Kahn, Paul; Cleaves, Francis Woodman. The Secret History of the Mongols, p. xxvi.
^ F., Broadbridge, Anne (2018-07-18). Women and the making of the Mongol Empire (në anglisht). Cambridge. fq. 233. ISBN 9781108424899. OCLC 1022078179.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja) Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)

[1] William Bayne Fisher, John Andrew Boyle, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar The Cambridge History of Iran, p. 313.

[2] Kahn, Paul; Cleaves, Francis Woodman. The Secret History of the Mongols, p. xxvi.

[3] F., Broadbridge, Anne (2018-07-18). Women and the making of the Mongol Empire (në anglisht). Cambridge. fq. 233. ISBN 9781108424899. OCLC 1022078179.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja) Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)

[1]

[2]

[3]