Tolui
| Tolui Han | |
|---|---|
 Piktura e Tolui Han nga Rashid el-Din Hamadani | |
| Regjent i Perandorisë Mongole | |
| Mbretërimi | 25 gusht 1227 – 13 shtator 1229 |
| Paraardhës | Xhingis Han |
| Pasardhës | Ögedei Han |
| Bashkëshort | Sorghaghtani Beki Saruk Khatun Lingqun Khatun Nayan Khatun Doquz Khatun |
| Fëmijë | Möngke Han (1209–1259) Kubilaj Han (1215–1294) Hulagu Han (1217–1265) Ariq Böke (1219–1266) |
| Shtëpia | Borjigin |
| I ati | Xhingis Han |
| E ëma | Börte |
| U lind | rreth vitit 1190 Perandoria Mongole |
| Vdiq | 1232 |
Tolui Han (Mongolisht: ᠲᠥᠯᠦᠢ Тулуй хаан, Kinezisht: 拖雷; rreth vitit 1190 - 1232) ishte djali i katërt i Xhingis Han nga gruaja e tij Börte Hatun. Ulusi i tij, ose trashëgimia territoriale, në vdekjen e babait të tij më 1227 ishte atdheu në Mongoli, dhe ai gjithashtu shërbeu si administrator civil deri në vitin 1229, koha që u desh për të konfirmuar Ögedei si hani i dytë i madh i Perandorisë Mongole (1206–1368). Para kësaj ai kishte shërbyer me dallim në fushatat kundër dinastisë Jin, Xia Perëndimore dhe Perandoria Harezmshah, ku ai ishte i rëndësishëm në kapjen dhe masakrën në Merv dhe Nishapur. Ai është një paraardhës i drejtpërdrejtë i shumicës së Ilhanidëve.
Tolui kurrë nuk e përdori titullin e haganit; as Xhingis Han dhe as tre pasardhësit e tij të menjëhershëm nuk do të përdornin kurrë ndonjë tituj mbretërorë ndryshe nga dinastitë fqinje kineze në jug.
Jeta[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Gjatë ngritjes së Xhingis Han, Tolui ishte shumë i ri për t'u përfshirë në beteja. Tolui pothuajse u vra nga një tatar kur ishte rreth pesë vjeç. Ai u shpëtua nga motra e tij Altani dhe dy shoqërues të Xhingisit. Në vitin 1203, babai i tij i dhuroi Tolui gruan e tij Sorghaghtani, mbesa e Ong Han (një mik i gjyshit të Tolui Yesugei). Djali i tyre i parë Möngke lindi në vitin 1209.
Ai së pari hyri në luftime kundër dinastisë Jin në vitin 1213, duke shkallëzuar muret e Dexing me kunatin e tij Chiqu.
Në vitin 1221, Xhingis Han e dërgoi atë në Horasan në Iran. Qytetet në këtë zonë ishin revoltuar disa herë. Mbrojtësit e Nishapurit vranë Toquchar, kunatin e Toluit në nëntor 1220. Ushtria e Toluit evakuoi Nishapurin në fusha. Ai urdhëroi masakrat totale të Nishapurit dhe Mervit.[1]
Pasimi i Xhingis Han[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kur Xhingis Han po vendoste se kush duhet ta pasonte atë, ai kishte vështirësi të zgjidhte midis katër djemve të tij. Tolui kishte një reputacion të fortë për aftësitë e tij ushtarake dhe ishte shumë i suksesshëm si gjeneral, por Xhingis Han zgjodhi Ögedein, i cili ishte më i aftë politikisht. Xhingis Han mendonte se Tolui do të ishte shumë i kujdesshëm për të qenë një udhëheqës efektiv. Tolui ishte me babanë e tij në fushatë kundër Xi Xia më 1227.
Pas vdekjes së Xhingis Hanit, Tolui përgjithësisht mbikëqyri Perandorinë Mongole për dy vjet. Fisnikët mongol e pranuan këtë pjesërisht për shkak të traditës që djali i vogël trashëgon pronat e babait të tij, dhe pjesërisht sepse Tolui kishte ushtrinë më të madhe dhe më të fuqishme në Mongoli qendrore në atë kohë. Tolui mbështeti zgjedhjen e haganit tjetër me zgjedhje, dhe Ögedei u zgjodh, duke përmbushur dëshirat e babait të tij.
Tolui bëri fushatë me Ögedei në Kinën veriore, duke shërbyer si strateg dhe komandant fushor më 1231–32. Dy ushtri ishin dërguar për të rrethuar Kaifeng, kryeqytetin e Jin. Pasi u thyen shumica e mbrojtjes së Jin, ata u kthyen në veri.
Vdekja[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Sipas Historisë së Fshehtë të Mongoleve, Tolui sakrifikoi veten e tij për të shëruar Ögedei nga një sëmundje shumë e rëndë gjatë një fushate në Kinë. Shamanët kishin përcaktuar që rrënja e sëmundjes së Ögedeit ishin shpirtrat e tokës dhe ujit të Kinës, të cilët ishin të mërzitur që subjektet e tyre ishin dëbuar dhe toka e tyre ishte shkatërruar. Ofrimi i tokës, kafshëve dhe njerëzve kishin çuar vetëm në përkeqësimin e sëmundjes së Ögödei, por kur ata ofruan të flijonin një anëtar të familjes, Ögödei u bë më mirë menjëherë. Tolui doli vullnetar dhe vdiq direkt pasi konsumoi një pije të mallkuar. Sidoqoftë, Ata-Malik Juvayni thotë se ai vdiq nga alkoolizmi.[2]
Gratë, konkubinat dhe fëmijët[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Sorghaghtani Beki - vajza e Jakha Gambhu, vëllai i vogël i udhëheqësit të fuqishëm Keraite Toghrul
- Möngke Han: Hani i Madh i Perandorisë Mongole.
- Kubilaj Han: Hani i Madh i Perandorisë Mongole dhe dinastisë Yuan
- Hulagu Han: Hani i dinastisë Ilhanate që sundoi Persinë, Turqinë, Gjeorgjinë dhe Armeninë.
- Ariq Böke: Shpallet han i madh (rivalizon Kubilajin) për një periudhë të shkurtër në vitin 1260; ai luftoi Kubilajin në Luftën Civile Toluid dhe përfundimisht do të kapet nga Kubilaji në vitin 1264.
- Lingqun hatun[3] - vajza e hanit Naiman dhe sundimtarit Kara-Hitai Kuchlug
- Qutuqtu - i vrarë në betejë kundër gjeneralit Meng Yu (孟 珙) gjatë pushtimit mongol të Kinës Song
- Kelmish aga - martuar me Saljidai Küregen të Khongirad
- Oljai Khatun - martuar me Mengu-Timur.
- Kelmish aga - martuar me Saljidai Küregen të Khongirad
- Qutuqtu - i vrarë në betejë kundër gjeneralit Meng Yu (孟 珙) gjatë pushtimit mongol të Kinës Song
- Saruq Hatun - infermiere e Kubilajit, konkubinë nga Naimanët
- Jörike - e martuar me Bulga, mbesa e Anchen të Khongiradët, vdiq në rini.
- Möge - vdiq gjatë pushtimit mongol të Kinës Song
- Chingtüm
- Ebügen
- Chingtüm
- Mayiche - konkubinë nga Naimanët
- Böchök - mori pjesë në pushtimin mongol të Evropës më 1236–41 dhe zgjedhjen e Möngke më 1250
- Nayan Khatun
- Doquz Hatun - mbesa e hanit Keraite Toghrul
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ William Bayne Fisher, John Andrew Boyle, Ilya Gershevitch, Ehsan Yar The Cambridge History of Iran, p. 313.
- ^ Kahn, Paul; Cleaves, Francis Woodman. The Secret History of the Mongols, p. xxvi.
- ^ F., Broadbridge, Anne (2018-07-18). Women and the making of the Mongol Empire (në anglisht). Cambridge. fq. 233. ISBN 9781108424899. OCLC 1022078179.
{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja) Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)