Dinastia Harezmshah

خوارزمشاهیان
Khwārazmshāhiyān
خوارزمشاهیان ; Khwārazmshāhiyān
Kryeqyteti	Gurganxh; (1077–1212); Semerkand; (1212–1220); Ghazna; (1220–1221); Tebriz; (1225–1231)
Gjuhët zyrtare	Persisht; Kipçak
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Oligarkia
Të dhëna të tjera

'Dinastia Harezmshah (Persisht: خوارزمشاهیان Khwārazmshāhiyān) ishte një dinasti persiane myslimane synite me origjinë nga mamlukët turkik.^[1]^[2] Dinastia sundoi pjesë të mëdha të Azisë së sotme Qendrore, Afganistanit dhe Iranit në periudhën e përafërt nga viti 1077 deri më 1231, së pari si vasalë të Selxhukëve dhe Kara Hitait,^[3] dhe më vonë si sundimtarë të pavarur, deri në pushtimin mongol të Perandorisë Harezmshah në shekullin e 13-të. Ështëë vlerësuar se dinastia shtrihej në një zonë nga 2.3 në 3.6 milion km².

Dinastia u themelua nga komandanti Anushtegin Gharçai, një ish-skllav turkik i sulltanëve selxhukë, i cili u emërua si guvernator i Harezmit. Djali i tij, Kutb ed-Din Muhammed, u bë Shahu i parë i trashëguar i Harezmit.^[4]

Historia

Data e themelimit të dinastisë Khwarazmian mbetet e diskutueshme. Gjatë një revolte në vitin 1017, rebelët harezmian vranë Ebul-Abas Mamun dhe gruan e tij, Hurra-ji, motra e sulltanit gazanid Mahmud.^[5] Si përgjigje, Mahmud pushtoi rajonin e Harezmit, i cili përfshinte Nasa dhe ribatin e Faravës.^[6] Si rezultat, Harezmi u bë një provincë e Perandorisë Gazanid nga viti 1017 deri më 1034. Në vitin 1077, guvernatori i provincës, i cili që nga viti 1042/1043 i përkiste Selxhukëve, ra në duart e Anushtegin Gharchai, një ish-skllav turkik i sulltani Selxhuk. Në vitin 1141, Sulltani selxhukë Ahmad Sanjar u mund nga Kara Hitai në betejën e Katvanit, dhe nipi i Anushteginit Aladin Atsiz u bë vasal i Yelü Dashi i Kara Hitanit.^[7]

Sulltani Ahmad Sanjar vdiq në vitin 1156. Ndërsa shteti Selxhuk ra në kaos, Harezm-Shahët zgjeruan territoret e tyre drejt jugut. Në vitin 1194, Sulltani i fundit i Perandorisë së Madhe Selxhuk, Toghrul III, u mund dhe u vra nga sundimtari Harezm Aladin Tekish, i cili pushtoi pjesë të Horasanit dhe Iranit perëndimor. Në vitin 1200, Tekish vdiq dhe u pasua nga djali i tij, Aladin Muhammed, i cili nisi një konflikt me Guridët dhe u mund nga ata në Amu Darya (1204).^[8] Pas shkarkimit të Harezmit, Muhamedi bëri thirrje për ndihmë nga suzereni i tij, Kara Hitai që i dërgoi një ushtri.^[9] Me këtë përforcim, Muhamedi fitoi një fitore mbi Guridët në Hezarasp (1204) dhe i detyroi ata të largoheshin nga Harezmi.

Aleanca e Aladin Muhamedit me suzerenin e tij ishte jetëshkurtër. Ai përsëri nisi një konflikt, këtë herë me ndihmën e Kara-Hanidëve dhe mundi një ushtri Kara-Hitai në Talas (1210), por lejoi që Samarkand (1210) të pushtohej nga Kara Hitai. Ai përmbysi Karahanidët (1212) dhe Guridët (1215). Në vitin 1212, ai e zhvendosi kryeqytetin e tij nga Gurganxh në Samarkand. Duke përfshirë kështu pothuajse të gjithë Transoksaninë dhe Afganistanin e sotëm në perandorinë e tij, e cila pas pushtimeve të mëtejshme në Persinë perëndimore (nga viti 1217) shtrihej nga Syr Darya deri në Malet Zagros dhe nga pjesët veriore të Hindu Kush në Detin Kaspik. Deri në vitin 1218, perandoria kishte një popullsi prej 5 milion njerëz.^[10]

Pushtimi mongol dhe rënia e Harezmit

Artikulli kryesor: Pushtimi mongol i Perandorisë Harezmshah

Në vitin 1218, Xhingiz Han dërgoi një mision tregtar në shtet, por në qytetin Otrar, duke dyshuar se ambasadorët e Hanit ishin spiunë, u konfiskoi mallrat dhe i ekzekutoi. Xhingiz Han kërkoi dëmshpërblime, të cilat Shahu nuk pranoi t’i paguante. Xhingiz u hakmor me një forcë prej 200,000 burrash, duke filluar një pushtim shumëplanësh. Në shkurt 1220 ushtria mongoliane kaloi Syr Darya. Mongolët sulmuan Buharën, Gurganxh dhe kryeqytetin harezmit Semerkand. Shahu iku dhe vdiq disa javë më vonë në një ishull në Detin Kaspik.

Djali i Aladin Muhamedit, Xhelaledin Mingburnu, u bë sulltani i ri (ai refuzoi titullin e Shahut). Ai u përpoq të ikte në Indi, por mongolët e kapën përpara se ai të shkonte atje, dhe ai u mund në betejën e Indusit. Ai u arratis dhe kërkoi azil në Sulltanatin e Delhit. Sidoqoftë, Iltutmish ia mohoi këtë në respekt të marrëdhënies me halifët abasidë. Duke u kthyer në Persi, ai mblodhi një ushtri dhe rivendosi një mbretëri. Ai kurrë nuk e konsolidoi fuqinë e tij, megjithatë, kaloi pjesën tjetër të ditëve të tij duke luftuar kundër mongolëve, selxhukëve të Rumit dhe pretenduesve të fronit të tij. Ai e humbi pushtetin e tij mbi Persinë në një betejë kundër mongolëve në Malet Alborz. Duke u arratisur në Kaukaz, ai kapi Azerbajxhanin në vitin 1225, duke vendosur kryeqytetin e tij në Tebriz. Në vitin 1226 ai sulmoi Gjeorgjinë dhe rrëzoi Tbilisin. Duke ndjekur malet armene ai u përlesh me Ejubidët, duke kapur qytetin Ahlat përgjatë brigjeve perëndimore të Liqenit Van, i cili kërkoi ndihmën e Sulltanatit Selxhuk të Rumit. Sulltani Kejkubadi I e mundi atë në Erzinxhan në Eufratin e Epërm në Betejën e Jasiçememit më 1230. Ai u arratis në Dijarbakir, ndërsa mongolët pushtuan Azerbajxhanin në konfuzionin pasues. Ai u vra në vitin 1231 nga hajdutët rrugësh kurde.^[11]

Mercenarët

Megjithëse mongolët kishin shkatërruar Perandorinë Harezmshah më 1220, shumë harezmshahët mbijetuan duke punuar si mercenarë në Irakun verior. Ndjekësit e Sulltan Xhelaledinit i qëndruan besnikë atij edhe pas vdekjes së tij në vitin 1231, dhe bastisën tokat Selxhuke të Xhezire dhe Sirisë për disa vitet e ardhshme, duke e quajtur veten Harezmije. Sulltani Ejubid es-Salih Ejubi, në Egjipt, më vonë punësoi shërbimet e tyre kundër xhaxhait të tij es-Salih Ismail. Harezmija, duke shkuar në jug nga Iraku drejt Egjiptit, pushtoi Jeruzalemin e kontrolluar nga kryqtarët gjatë rrugës, më 11 korrik 1244. Kalaja e qytetit, Kulla e Davidit, u dorëzua më 23 gusht dhe popullsia e krishterë e qytetit u dëbua. Kjo shkaktoi një thirrje nga Evropa për Kryqëzatën e Shtatë, por kryqtarët nuk do të ishin kurrë më të suksesshëm në rimarrjen e Jeruzalemit. Pasi u pushtua nga forcat Harezmshahët, qyteti qëndroi nën kontrollin e muslimanëve deri në vitin 1917, kur u mor prej osmanët nga britanikët.

Pasi morën Jeruzalemin, forcat harezmshah vazhduan në jug dhe më 17 tetor luftuan në anën e Ejubidëve në Betejën e La Forbie, siç e quanin kryqtarët Harbije, një fshat në verilindje të Gazës, duke shkatërruar mbetjet e ushtrisë së kryqtarëve atje, me rreth 1,200 kalorës të vrarë. Ishte beteja më e madhe që përfshinte kryqtarët që nga Beteja e Brirëve të Hatinit më 1187.

Harezmshahët myslimanë të mbetur shërbyen në Egjipt si mercenarë mamlukë derisa u rrahën përfundimisht nga el-Mansur Ibrahim disa vjet më vonë.

Rrëmbyesit e luftës harezmi u asimiluan në mongolë, duke formuar klanin modern mongole Sartuul.

Referime

^ Bosworth in Camb. Hist. of Iran, Vol. V, pp. 66 & 93; B.G. Gafurov & D. Kaushik, "Central Asia: Pre-Historic to Pre-Modern Times"; Delhi, 2005; ISBN 81-7541-246-1
^ C. E. Bosworth, "Chorasmia ii. In Islamic times" in: Encyclopaedia Iranica (reference to Turkish scholar Kafesoğlu), v, p. 140, Online Edition: "The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs; one of them was Anūštigin Ḡaṛčaʾī, whose son Qoṭb-al-Dīn Moḥammad began in 490/1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛārazmšāhs." (LINK)
^ Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian history, (Cambridge University Press, 2005), 44.
^ Encyclopædia Britannica, "Khwarezm-Shah-Dynasty", (LINK)
^ C.E. Bosworth, The Ghaznavids:994-1040, (Edinburgh University Press, 1963), 237.
^ C.E. Bosworth, The Ghaznavids:994-1040, 237.
^ Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History, (Cambridge University Press, 2005), 44.
^ Rene, Grousset, The Empire of the Steppes:A History of Central Asia, (Rutgers University Press, 1991), 168.
^ Rene, Grousset, 168.
^ John Man, "Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection", 6 Feb. 2007. Page 180.
^ "Archived copy" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 tetor 2008. Marrë më 1 mars 2006.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)

[1] Bosworth in Camb. Hist. of Iran, Vol. V, pp. 66 & 93; B.G. Gafurov & D. Kaushik, "Central Asia: Pre-Historic to Pre-Modern Times"; Delhi, 2005; ISBN 81-7541-246-1

[2] C. E. Bosworth, "Chorasmia ii. In Islamic times" in: Encyclopaedia Iranica (reference to Turkish scholar Kafesoğlu), v, p. 140, Online Edition: "The governors were often Turkish slave commanders of the Saljuqs; one of them was Anūštigin Ḡaṛčaʾī, whose son Qoṭb-al-Dīn Moḥammad began in 490/1097 what became in effect a hereditary and largely independent line of ḵǰᵛārazmšāhs." (LINK)

[3] Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian history, (Cambridge University Press, 2005), 44.

[Britannica-4] Encyclopædia Britannica, "Khwarezm-Shah-Dynasty", (LINK)

[5] C.E. Bosworth, The Ghaznavids:994-1040, (Edinburgh University Press, 1963), 237.

[6] C.E. Bosworth, The Ghaznavids:994-1040, 237.

[7] Biran, Michel, The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History, (Cambridge University Press, 2005), 44.

[8] Rene, Grousset, The Empire of the Steppes:A History of Central Asia, (Rutgers University Press, 1991), 168.

[9] Rene, Grousset, 168.

[10] John Man, "Genghis Khan: Life, Death, and Resurrection", 6 Feb. 2007. Page 180.

[11] "Archived copy" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 tetor 2008. Marrë më 1 mars 2006.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]