Iraku

33°N 44°E / 33°N 44°E / 33; 44 Stampa:KUTIAIraku Iraku (arabisht:: العراق‎ al-‘Irāq) zyrtarisht Republika e Irakut është një shtet në Azinë perëndimore që kufizohet nga Turqia në veri, Irani në lindje, Kuvajti në juglindje, Arabia Saudite në jug, Jordania në jugperëndim, dhe Siria në perëndim. Kryeqyteti, Bagdadi, është në qendër të vendit. Rreth 97% e 36.000.000 njerëzve të vendit janë myslimanë, kryesisht shiitë, suni dhe kurdë etnikë.

Iraku ka një seksion të ngushtë bregdeti me përmasa 58 km në veri të Gjirit Persik dhe territori i tij përfshin Fushën e Prurjeve Mesopotamike, skajin veriperëndimor të vargmalit Zagros, dhe pjesën lindore të Shkretëtirës Siriane. Dy lumenj të mëdhenj, Tigri dhe Eufrati, rrjedhin drejt jugut nëpër qendër të Irakut dhe bashkohen në Shatt al-Arab në afërsi të Gjirit Persik. Këta lumenj e sigurojnë Irakun me sasi të konsiderueshme të tokës pjellore.

Rajoni ndërmjet lumenjve Tigër dhe Eufrat referohet shpesh si Mesopotamia dhe mendohet të jetë vendlindja e shkrimit dhe qytetërimit më të vjetër në botë. Zona ka qenë vendi i qytetërimeve të vazhdueshme të njëpasnjëshme që prej mijëvjeçarit të 6-të para Krishtit. Në periudha të ndryshme të historisë së tij, Iraku ishte qendra e perandorive vendase Akadiane, Sumeriane, Asiriane dhe Babilonase. Ai ishte gjithashtu pjesë e perandorive Mediane, Akamenide, Helenistike, Parthiane, Sasanide, Romake, Rashidune, Emevive, Abaside, Mongole, Safavide, Afsharide dhe Osmane, si dhe nën kontrollin britanik si mandat nga Lidhja e Kombeve.

Historia

Iraku i lashtë

Periudha mesjetare

Pushtimi osman

Para Islamizimit të Irakut, Arabët krijuan shtetin e Mainit, Himjerit dhe Sebait. Iraku është pushtuar nga Muslimanët në vitin 637.Më vonë në kohën e Ali Bin Ebu Talibit është bërë qendra e Islamit, dhe Kufa ka qenë kryeqytet. Lufta e Saffajinit që është bërë në mes të Hz.Aliut dhe Emevitëve ka qenë pikërisht brenda kufijëve të Irakut. Pas kësaj lufte vendi deri në ditët e sotme vazhdon me problemet sektare. Pas Emevitëve, Abbasitët e morrën kontrolliin e Irakut, ndërsa në vitin 1055 Iraku hyri nën sundimin e Selxhukëve. Deri në vitin 1258 ishte nën sundimin Mongol.

Problemi sektar mes Sunnitëve dhe Shiitëve është krijuar dhe tepruar sidomos në kohën e shtetit të Safavive. Safavidët këtë ndarje kanë përdorur këtë ndarje si objekt i krijimit të qeverisë të tyre.Iraku gjatë gjithë historisë ka qenë vend për të cilën kanë luftuar Turqit e Anadollit të cilat ishin Sunnitë, dhe Turqit Iranian të cilat ishin Shiitë. Kjo luftë mbaron në vitin 1534 me pushtimin e Irakut nga Perandoria Osmane. Administrimi Osman ka vazhduar deri në vitin 1921.

Pas humbjes së Perandorisë Osmane në Luftën e Parë Botërore, Anglezët pushtuan Irakun. Fillimisht Anglezët kërkuan të vetëadministrojnë Irakun por u ballafaquan me një rezistencë të madhe. Në Kryengritjet e bëra në Irak veçohet roli i popullatës shiite.Qyteti i Nexhefit ka qenë qendra e rezistencës. Në fund Anglezët e sollën Mbretin Fajsal(që rrjedh prej gjeneza e Muhammedit) në krye të Irakut. Me këtë vendim Anglezët synonin të jenë sundues në Irak dhe të mbushin zbrazëtinë e Khalifatit që mori fund me shuarjen e Perandorisë Osmane.

Mandati britanik dhe Mbretëria

Më 11 nëntor 1920 Iraku u bë një mandat i Lidhjes së Kombeve nën kontrollin britanik me emrin "Shteti i Irakut". Britanikët themeluan mbretin Hashemit, Faisal I i Irakut, i cili ishte dëbuar jashtë Sirisë nga francezët, që sundonin Sirinë. Gjithashtu, autoritetet britanike zgjodhën elita sunite arabe nga rajoni për emërimet në zyrat e qeverisë dhe ministrive.

Të ballafaquar me shpenzimet në rritje të madhe dhe e ndikuar nga protestat publike të heroit të luftës T.E. Lawrence në The Times, Britania e zëvendësoi Arnold Wilson në tetor 1920 me komisionerin e ri Civil Sir Percy Cox. Cox arriti të shuante kryengritjen, por ishte gjithashtu përgjegjës për zbatimin e politikës fatale të bashkëpunimit të ngushtë me minoritetin sunit të Irakut. Institucioni i skllavërisë u hoq në vitin 1920.

Britania i dha pavarësinë Mbretërisë së Irakut në vitin 1932, në kërkesë të Mbretit Faisal, por mbajti bazat ushtarake dhe të drejtat e kalimit tranzit për forcat e tyre. Mbreti Ghazi sundoi si një figurë pas vdekjes së Mbretit Faisal-së në vitin 1933, i dobësuar nga tentativat për grushte ushtarake, deri në vdekjen e tij në 1939. Ghazi u pasua nga djali i tij i mitur, Faisal II. 'Abd el-Ilah shërbeu si Regent gjatë kohës kur Faisal II ishte i mitur.

Më 1 prill të vitit 1941, Rashid Ali al-Gaylani dhe anëtarët e organizatës "Sheshi i Artë" organizuan një grusht shteti dhe rrëzuan qeverinë e 'Abd el-Ilah. Gjatë Luftës Anglo-Irakian që pasoi, Mbretëria e Bashkuar pushtoi Irakun për shkak të frikës se qeveria e Rashid Aliut mund të priste furnizimet e naftës në vendet perëndimore për shkak të lidhjeve të tij me fuqitë e Boshtit. Lufta filloi më 2 maj dhe një armëpushim u nënshkrua 31 maj.

Një pushtim ushtarak pasoi restaurimin e qeverisë së para grushtit të shtetit të monarkisë Hashemite. Pushtimi përfundoi më 26 tetor 1947. Sundimtarët gjatë pushtimit dhe më vonë të monarkisë Hashemite ishin Nuri as-Said, kryeministër autokratik, që sundoi në 1930-1932, dhe 'Abd el-Ilah, ish Regjenti, i cili shërbente tashmë si një këshilltar i mbretit Faisal II.

Republika dhe Iraku Ba'athist

Në 1958 një grusht shteti i njohur si Revolucioni i 14 korrikut çoi në fundin e monarkisë. Gjeneral brigade Abd al-Karim Qasim mori pushtetin, por ai u rrëzua nga koloneli Abdul Salam Arif në një grusht shteti në shkurt 1963. Pas vdekjes së tij në vitin 1966 ai u pasua nga vëllai i tij, Abdul Rahman Arif, i cili u përmbys nga Partia Ba'ath në 1968. Ahmed Hassan al-Bekri u bë i pari President Ba'ath i Irakut, por pastaj lëvizja gradualisht erdhi nën kontrollin e gjeneralit Sadam Husein, i cili mori presidencën dhe kontrollin e Këshillit të Komandës Revolucionare (KKR), pastaj trupin ekzekutiv suprem të Irakut, në korrik 1979.

Pas suksesit të Revolucionit Iranian të vitit 1979, Presidenti Sadam Huseini fillimisht përshëndeti rrëzimin e Shahut dhe kërkoi për të vendosur marrëdhënie të mira me qeverinë e re të Ajatollah Khomeinit. Megjithatë, Khomeini bëri thirrje hapur për përhapjen e Revolucionit Islamik në Irak, armatosjen e rebelëve shiitë dhe kurdë kundër regjimit të Sadamit dhe sponsorizoi tentativa për vrasje të zyrtarëve të lartë të Irakut. Pas muajve të sulmeve ndërkufitare mes dy vendeve, Sadam i shpalli luftë Iranit në shtator të vitit 1980, duke filluar e Luftën Iran-Irak (ose Lufta e Parë e Gjirit Persik). Iraku u tërhoq nga Irani në vitin 1982, dhe për gjashtë vitet e ardhshme Irani ishte në ofensivë. Lufta përfundoi në rrugë pa krye në vitin 1988 dhe kushtoi jetën e midis gjysmë milion dhe 1.5 milion njerëz. Në vitin 1981, avionët izraelitë bombarduan një reaktor irakian të testimit të materialeve bërthamore në Osirak dhe u kritikua gjerësisht në Kombet e Bashkuara. Iraku zhvilloi një luftë kimike kundër Iranit. Në fazat e fundit të Luftës Iran-Irak, regjimi diktatorial i Sadam Huseinit zhvilloi Fushatën El-Enfal, një fushatë gjenocidale që kishte në shënjestër kurdët e Irakut, dhe çoi në vrasjen e 50.000 - 100,000 civilëve.

Në gusht të vitit 1990, Iraku pushtoi dhe aneksoi Kuvajtin. Kjo më pas çoi në ndërhyrjen ushtarake të forcave të udhëhequra nga Shtetet e Bashkuara në Luftën e Parë e Gjirit. Forcat e koalicionit proceduan me një fushatë bombarduese me shënjestër objektivat ushtarake dhe pastaj filluan një sulm tokësor 100 orësh të gjatë kundër forcave irakiane në jug të Irakut dhe ato që kishin pushtuar Kuvajtin.

Forcat e armatosura të Irakut u shkatërruan gjatë luftës dhe menjëherë pas ajo përfundoi në vitin 1991, Shiat dhe kurdët irakianë kryen disa kryengritje kundër regjimit të Sadam Huseinit, por këto u shtypën me sukses duke përdorur forcat irakiane të sigurisë dhe armë kimike. Është vlerësuar se u vranë deri në 100.000 njerëz, duke përfshirë edhe shumë civilë. Gjatë kryengritjeve SHBA, Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Turqia, duke deklaruar autoritetin nën Rezolutën 688 të OKB-së, krijuan zonat jo-fluturimit mbi Irak për të mbrojtur popullatat kurde dhe shiite nga sulmet e avionëve të regjimit Huseinit (por jo helikopterëve).

Iraku u urdhërua për të shkatërruar armët e tij kimike dhe biologjike dhe e OKB-ja u përpoq për të detyruar qeverinë e Sadam Huseinit për tu çarmatosur dhe të binte dakord për një armëpushim duke vendosur sanksione shtesë ndaj vendit përveç sanksioneve fillestare të vendosura pas pushtimit të Kuvajtit Irakut. Dështimi i qeverisë irakiane për të rënë dakord për tu çarmatosur dhe për një armëpushim rezultoi në sanksione që mbetën në fuqi deri më 2003.

Politika

Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Irak

Njësitë administrative

Artikulli kryesor: Njësitë administrative në Irak

Iraku administrohet në 18 provinca (arabisht: محافظات, njësë - محفافظة, kurdçe: پاریزگه Pârizgah).

Gjeografia

Artikulli kryesor: Gjeografia e Irakut

Shtrirja hapsinore e Irakut i përshtatet kryesisht me regjonin natyror të fushës së Mesapotamisë, përveç pjesa veriperëndimore, ku depërton në pllajën e Sirisë. Kufirin me Turqinë e mbyllin malet Tauruset Lindore, me Iranin malet e Kurdistanit dhe ato të Zagrosit. Me Jordaninë, Arabinë Saudite dhe Kuvajtin kufiri është natyror, i cili ndan viset e skajshme stepore të Irakut prej atyre të thata të mbrendshme të Arabisë.Kah pjesa juglindore Iraku depërton në Gjirin Persik.

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Irakut

Iraku, nga ana e rezervave të naftës zë një vend parësorë në botë.Në vitin 1993 rezervat e naftës ishin afër 100 Miliard Gallon.Po ashtu ka edhe pasuri si Gazi Natyror dhe Petrokimia .Në vitin 1993 rezervat e Gazit natyror ishin 3 Bilion 100 Miliardë m3. Embargoja botërore ka ndikuar shumë në prodhimin e naftës dhe Gazit Natyror në Irak. Në sektorin e Bujqësisë Iraku është në nivel standarde. Përfitimet në sektorin e Bujqësisë dhe Blegtorisë përbëjnë 20% të përfitimeve totale. Rreth 12% popullsisë merret me Bujqësi^[1]. Njësia Monetare e Irakut është Dinari Irakian.

Në Sektorin e Industrisë vërehet ndërmarjet si rafineritë, dhe fabrika petrokimike. Përveç tyre, materiale ushqimore, duhani, materiale tekstile, mobilieria, letra, elemente kimike, plastikë, çimento dhe materiale ndërtimore, janë ndërmarje tjera industriale.Rreth 11% i popullsisë punon në sektorin e Industrisë.^[1]

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Irakut

Iraku ka një popullsi prej 22.700.000 banorë (viti 2000). 70-75% i popullsisë janë Arabë, 10-15% Kurdë, 13% Turkmenë dhe grupet tjera etnike. 97% i popullatës Irakiane i takojnë besimit Islam, ku 65% janë shiitë, dhe 35% Sunnitë. Iraku ka një popullsi të re, ku 55% i popullsisë hyn në grupin e moshave 15-64 vjeç. Jeta mesatare në Irak ësht 66.5 vjeç.58% i popullsisë Irakian dinë të lexojnë e të shkruajnë.Prej tyre përqindja mes mashkujve është 70.7 %, ndërsa në mes femrave 45%.

Kultura

Artikulli kryesor: Kultura në Irak

Lidhje të jashtme

Commons: Iraku – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

Qeveria :Iraqi Interim Government Arkivuar 8 dhjetor 2013 tek Wayback Machine
Kryetari :Coalition Provisional Authority
Parlamenti :
Ministria :

Burimi i të dhënave

^ ^a ^b Irak

Ky artikull me tematikë në lidhje me gjeografinë e Azisë është një faqe cung. Ju mund të ndihmoni Wikipedia-n duke e përmirësuar atë.

[gjeneruar_automatikisht1-1] Irak

[1]