Avestan
| Avestan | |
|---|---|
| Rajoni | Azia Qendrore |
Folës amtare | Koha e Bronzit, Koha e Hekurit |
Familje gjuhësore | |
| |
| Kodet gjuhësore | |
| ISO 639-1 | ae |
| ISO 639-2 | ave |
| ISO 639-3 | ave |
| Glottolog | aves1237 |
| Linguasphere | 58-ABA-a |
 Yasna 28.1, Ahunavaiti Gatha (Bodleian MS J2) | |
Avestan,Gjuha Avestane ose Avestanisht[1] janë terma çati për dy gjuhë të vjetra iraniane : Avestane e vjetër (rreth 1500 – rreth 1000 pes) dhe Avestane e re (rreth 1000 – rreth 500 pes) . [a] Ato njihen vetëm nga përdorimi i tyre i bashkuar si gjuha e shkrimit të Zoroastrianizmit. Të dyja janë gjuhë të hershme iraniane lindore brenda degës së gjuhëve indo-iraniane të familjes së gjuhëve indo-evropiane . Paraardhësi i saj i menjëhershëm ishte gjuha proto-iraniane, një gjuhë motër me gjuhën proto-indo-ariane, ku të dyja ishin zhvilluar nga gjuha e mëparshme proto-indo-iraniane ; si i tillë, gjuha Avestane e Vjetër është mjaft afër si në gramatikë ashtu edhe në leksik me sanskritishten vedike, gjuhën më të vjetër të ruajtur indo-ariane .
Trupi i teksteve avestane u formua nga satrapet e lashta iraniane Arachosia, Aria, Bactria dhe Margiana, [2] që korrespondojnë me tërësinë e Afganistanit të sotëm, si dhe me pjesë të Taxhikistanit, Turkmenistanit dhe Uzbekistanit . Kultura Yaz e Bactria-Margianës është konsideruar si një pasqyrim i mundshëm arkeologjik i kulturës së hershme " iraniane lindore " që përshkruhet në Avestën Zoroastrianiane .
Datimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Gjuha avestane njihet vetëm nga Avesta dhe është përtej saj e padëshmuar. Si rezultat, nuk ka asnjë provë të jashtme mbi të cilën mund të bazohet kuadri kohor gjatë të cilit është folur gjuha avestane dhe të gjitha përpjekjet duhet të mbështeten në prova të brendshme. Përpjekje të tilla shpesh bazoheshin në jetën e Zarathustrës si ngjarja më e veçantë në periudhën Avestane . Zarathustra bazohej tradicionalisht në shekullin e 6 pes, që do të thotë se Avestani i Vjetër do të ishte folur gjatë periudhës së hershme të Akamenidëve . [3] Duke qenë se duhet të ketë kaluar një kohë e konsiderueshme midis avestanes së vjetër dhe avestanes së re, ky i fundit do të ishte folur diku gjatë periudhës helenistike ose parthiane të historisë iraniane. [4]
Sidoqoftë, ky datim është braktisur pothuajse plotësisht nga studimet më të fundit. [5] Në vend të kësaj, Zarathustra tani supozohet se ka jetuar disa shekuj më parë që do të thotë se Avestanishtja e Vjetër do të ishte folur diku shek. 1500 – shek. 1000 pes dhe avestanishtja e re shek. 1000 – shek. 500 pes. Ky datim i hershëm bazohet në dy arsye kryesore. Së pari, Avestanishtja e Vjetër tregon ngjashmëri të forta me shtresat më të vjetra të sanskrites Vedike siç paraqitet në Rigveda dhe shoqëria e përshkruar në Gathas i përshtatet një mjedisi të epokës së bronzit shumë më mirë se periudha e Akamenidëve. Së dyti, teksteve në avestanen e re u mungon ndonjë ndikim i dukshëm i persishtes, duke e bërë të pamundur një përbërje të teksteve pas Akamenidëve. [6] Këto arsye të kombinuara kanë bërë që datimi i mëparshëm të jetë konsensus i afërt i studimeve të fundit dhe tekstet shkollore mbi avestanen kanë filluar të pasqyrojnë këtë ndryshim. [7] [8]
Fonologjia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Avestanishtja ka ruajtur sibilantët e zëshëm dhe ka seri fërkuese dhe jo aspiruese. Ekzistojnë konventa të ndryshme për transliterimin e Dīn Dabireh, ajo e miratuar për këtë artikull është:
Zanoret:
- a à ə ə̄ e ē o ō å ą i ī u ū
Bashkëtingëlloret:
- k g γ x xʷ č ǰ t d δ θ t̰ pb β f
- ŋ ŋʷ ṇ ń n m y w r s z š ṣ̌ ž h
Rrëshqitëset y dhe w shpesh transkriptohen si ii dhe uu, duke imituar ortografinë e Din Dabirehut. Shkronja e transkriptuar t̰ tregon një alofon prej /t/ pa lëshim të dëgjueshëm në fund të një fjale dhe para disa pengesave . [9]
Bashkëtingëlloret
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| Buzore | Dhëmbore | Alveolare | Pas-alveolar | Retrofleks | Qiellzore ose | Velare | Buzovelare | Glotale | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hundore | ⟨m⟩/m/ | ⟨n⟩/n/ | ⟨ń⟩/ɲ/ | ⟨ŋ⟩/ŋ/ | ⟨ŋʷ⟩/ŋʷ/ | |||||
| Shpërthyese | voiceless | ⟨p⟩/p/ | ⟨t⟩/t/ | ⟨č⟩/tʃ/ | ⟨k⟩/k/ | |||||
| voiced | ⟨b⟩/b/ | ⟨d⟩/d/ | ⟨j⟩/dʒ/ | ⟨g⟩/ɡ/ | ||||||
| Fërkuese | voiceless | ⟨f⟩/ɸ/ | ⟨θ⟩/θ/ | ⟨β⟩/s/ | ⟨š⟩/ʃ/ | ⟨β⟩/ʂ/ | ⟨š́⟩/ɕ/ | ⟨x⟩/x/ | ⟨xʷ⟩/xʷ/ | ⟨h⟩/h/ |
| voiced | ⟨β⟩/β/ | ⟨ð⟩/ð/ | ⟨β⟩/z/ | ⟨ž⟩/ʒ/ | ⟨γ⟩/ɣ/ | |||||
| Përafruese | ⟨y⟩/j/ | ⟨v⟩/w/ | ||||||||
| Trill | ⟨r⟩/r/ | |||||||||
Sipas Beekes, [ð] dhe [ɣ] janë alofone të /θ/ dhe /x/ përkatësisht (në avestanen e Vjetër).
Zanoret
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| E parme | Qëndrore | E pasme | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| e shkurtër | e gjatë | e shkurtër | e gjatë | e shkurtër | e gjatë | ||
| E mbyllur | i ⟨i⟩ | iː ⟨ī⟩ | u ⟨u⟩ | uː ⟨ū⟩ | |||
| Mesore | e ⟨e⟩ | eː ⟨ē⟩ | ə ⟨ə⟩ | əː ⟨ə̄⟩ | o ⟨o⟩ | oː ⟨ō⟩ | |
| E hapur | a ⟨a⟩ | aː ⟨ā⟩ | ɒ ⟨å⟩ | ɒː ⟨ā̊⟩ | |||
| Hundore | ã ⟨ą⟩ | ãː ⟨ą̇⟩ | |||||
Gramatika
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]emrat
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| Rasa | mbaresa "normale". | a-rrënjë: (mashk. asnjëa. ) | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Njëjës | Dysh | Shumës | Njëjës | Dysh | Shumës | |
| Emërore | -s | -ā | -ō (-as), -ā | -ō (yasn-ō) | -a (vīr-a) | -a (-yasna) |
| Thirrore | - | -a (ahur-a) | -a (yasn-a), -ånghō | |||
| Kallëzore | -em | -ō (-as, -ns), -ā | -əm (ahur-əm) | -ą (haom-ą) | ||
| Instrumentale | -ā | -byā | -bīš | -a (ahur-a) | -aēibya (vīr-aēibya) | -āiš (yasn-āiš) |
| Dhanore | -ç | -byō (-byas) | -āi (ahur-āi) | -aēibyō (yasn-aēibyō) | ||
| Rrjedhore | -në | -byō | -āt (yasn-āt) | |||
| Gjinore | -ō (-si) | -å | -ąm | -ahe (ahur-ahe) | -ayå (vīr-ayå) | -anąm (yasn-anąm) |
| Vendore | -i | -ō, -yō | -su, -hu, -šva | -e (yesn-e) | -ayō (zast-ayō) | -aēšu (vīr-aēšu), -aēšva |
Foljet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| Personi | Njëjës | Dyfishtë | Shumësi |
|---|---|---|---|
| 1 | -mi | -vahi | -mahi |
| 2 | -hi | -tha | -tha |
| 3 | -ti | -tō, -thō | -ṇti |
Shembull teksti
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| Alfabeti latin | Alfabeti avestan | Përkthimi në anglisht [10] |
|---|---|---|
| ahyā. yāsā. nəmaŋhā. ustānazastō. rafəδrahyā.manyə̄uš. mazdā. pourwīm. spəṇtahyā. aṣ̌ā. vīspə̄ṇg. š́yaoθanā.vaŋhə̄uš. xratūm. manaŋhō. yā. xṣ̌nəwīṣ̌ā. gə̄ušcā. urwānəm.:: | |
Me duar të shtrira në kërkesë për atë ndihmë, o Mazda, unë do të lutem për veprat e shpirtit të shenjtë, o ti e drejta, me anë të të cilave mund të kënaq vullnetin e Mendimit të Mirë dhe të Shpirtit të Kaut. |
Shembuj frazash
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Frazat e mëposhtme u transkriptuan fonetikisht nga Avestan: [11]
| Avestan | Shqip | Koment |
|---|---|---|
| tapaiti | Është e nxehtë | Mund të nënkuptojë gjithashtu "ai është i nxehtë" ose "ajo është e nxehtë" (temperatura) |
| šyawaθa | Ti lëviz | |
| vō vatāmi | Të kuptoj | |
| mā vatayaθa | Ti më mëson | Fjalë për fjalë: "Më lejon të kuptoj" |
| dim nayehi | Ti e drejton atë | |
| dim vō nāyayeiti | Ai/ajo ju lejon ta drejtoni atë | Koha e tashme |
| mā barahi | ti me mbart mua | |
| nō baraiti | Ai/ajo na mbart | |
| θβā dim bārayāmahi | Ne e lëmë atë/ajo të të mbajë ty | Koha e tashme |
| drawāmahi | Ne vrapojmë | |
| diš dāwayāmahi | Ne i lëmë të vrapojnë | Koha e tashme |
| θβā hacāmi | Unë të ndjek ty | |
| diš hācayeinti | Ata i shoqërojnë | Fjalë për fjalë: "Ata i lënë të ndjekin" |
| ramaiti | Ai pushon | |
| θβā rāmayemi | Unë të qetësoj | Fjalë për fjalë: "Të lë të pushosh" |
Avestan dhe Sanskritisht
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Avestanja është jashtëzakonisht e ngjashme me sanskritishten Vedike, siç tregohet nga ky tekst shembull: [12] [13] [b]
| Avestan | tәm amanvantәm yazatәm | sūrәm dāmōhu sәvištәm | miθrәm yazāi zaoθrābyō |
|---|---|---|---|
| Sanskritishtja Vedike | tám ámavantam yajatám | śū́ram dhā́masu śáviṣṭham | mitrám yajāi hótrābhyaḥ |
| Proto-Indo-Iraniane | *tám ámanvantam yaǰatám | *ćū́ram dhā́masu ćávištham | *mitrám yǎǰāi jháutrābhyas |
- ^ Wells, John C. (1990), Longman pronunciation dictionary, Harlow, England: Longman, fq. 53, ISBN 0-582-05383-8
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) entry "Avestan" - ^ Witzel, Michael. "THE HOME OF THE ARYANS" (PDF). Harvard University. fq. 10. Marrë më 8 maj 2015.
Since the evidence of Young Avestan place names so clearly points to a more eastern location, the Avesta is again understood, nowadays, as an East Iranian text, whose area of composition comprised – at least – Sīstån/Arachosia, Herat, Merw and Bactria.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Shahbazi, Alireza Shapur (1977). "The 'Traditional Date of Zoroaster' Explained". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 40: 25–35.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Hintze, Almut (2015). "Zarathustra's Time and Homeland - Linguistic Perspectives". përmbledhur nga Stausberg, Michael (red.). The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism. John Wiley & Sons, Ltd. fq. 38. ISBN 9781118785539.
Linguistic, literary and conceptual characteristics suggest that the Old(er) Avesta pre‐dates the Young(er) Avesta by several centuries.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Bryant, Edwin (2001). The Quest for the Origins of Vedic Culture. Oxford University Press. fq. 130.
Previously, a sixth century B.C.E. date based on Greek sources was accepted by many scholars, but this has now been completely discarded by present-day specialists in the field.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Daniel, Elton L. (2012). The History of Iran. Greenwood. fq. 47. ISBN 978-0313375095.
Recent research, however, has cast considerable doubt on this dating and geographical setting. [...] The similarity of the language and metrical system of the Gathas to those of the Vedas, the simplicity of the society depicted throughout the Avesta, and the lack of awareness of great cities, historical rulers, or empires all suggest a different time frame. [...] All in all, it seems likely that Zoroaster and the Avestan people flourished in eastern Iran at a much earlier date (anywhere from 1500 to 900 B.C.) than once thought.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Schmitt, Rüdiger (2000). "Die Sprachen der altiranischen Periode". Die iranischen Sprachen in Geschichte und Gegenwart. Dr. Ludwig Reichert Verlag.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Skjaervø, P. Oktor (2009). "Old Iranian". përmbledhur nga Windfuhr, Gernot (red.). The Iranian Languages. Routledge. ISBN 9780203641736.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Hale, Mark (2004). "Avestan". përmbledhur nga Roger D. Woodard (red.). The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages. Cambridge University Press. ISBN 0-521-56256-2.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "AVESTA: YASNA: Sacred Liturgy and Gathas/Hymns of Zarathushtra". avesta.org.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Lubotsky, Alexander (2010). Van Sanskriet tot Spijkerschrift: Breinbrekers uit alle talen [From Sanskrit to Cuneiform: Brain teasers from all languages] (në holandisht). Amsterdam University Press. fq. 18, 69–71. ISBN 978-9089641793. Marrë më 30 prill 2016.
- ^ Jackson, A V Williams (1892). An Avestan Grammar. fq. xxxii.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Beckwith, Christopher (2009). Empires of the Silk Road. Princeton. fq. 368. ISBN 978-0-691-13589-2.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)
Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>