Ndarjet e Polonisë

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Tre ndarjet e Polonisë (Komonuelthi Polako-Lituanez). Ndarja ruse (kafe), Ndarja austriake (gjelbër) dhe Ndarja prusiane (kaltër)

Ndarjet e Polonisë[a] ishin tre ndarje të Komonuelthit Polako-Lituanez që u zhvilluan në fund të shekullit të 18-të dhe i dhanë fund ekzistencës së shtetit, duke rezultuar në eliminimin e Polonisë dhe Lituanisë për 123 vjet. Ndarjet u kryen nga Monarkia Habsburge, Mbretëria e Prusisë dhe Perandoria Ruse, të cilat ndanë tokat e Komonuelthit ndërmjet tyre në mënyrë progresive në procesin e sekuestrimeve dhe aneksimeve territoriale.[1][2][3][4]

Ndarja e Parë u vendos më 5 gusht 1772, pasi Konfederata e Barit humbi luftën me Rusinë. Ndarja e Dytë ndodhi pas Luftës Polako-Ruse të vitit 1792 dhe Konfederatës së Targovicës të vitit 1792 kur trupat ruse dhe prusiane hynë në Komonuelth dhe traktati i ndarjes u nënshkrua gjatë Grodno Sejm më 23 janar 1793 (pa Austrinë). Ndarja e Tretë u zhvillua më 24 tetor 1795, si reagim ndaj kryengritjes së pasuksesshme polake Kościuszko vitin e kaluar. Me këtë ndarje, Komonuelthi pushoi së ekzistuari.[1]

Në polonisht, ekzistojnë dy fjalë të veçanta për dy kuptimet. Aktet e njëpasnjëshme të ndarjes dhe aneksimit të Polonisë referohen si rozbiór (shumës: rozbiory), ndërsa termi zabór (shumës: zabory) i referohet pjesëve të Komonuelthit që u aneksuan në 1772-1795 dhe që u bënë pjesë e Rusisë Perandorake, Prusisë ose Austrisë. Pas Kongresit të Vjenës në 1815, kufijtë e tre sektorëve të ndarë u rishkruan; Austriakët krijuan Galicinë në ndarjen austriake, ndërsa rusët fituan Varshavën nga Prusia dhe formuan një politikë autonome të Kongresit të Polonisë në ndarjen ruse.

Në historiografinë polake, termi "Ndarja e Katërt e Polonisë" është përdorur gjithashtu, në lidhje me çdo aneksim të mëvonshëm të tokave polake nga pushtuesit e huaj. Në varësi të burimit dhe periudhës historike, kjo mund të nënkuptojë ngjarjet e vitit 1815, ose 1832 dhe 1846, ose 1939. Termi "Ndarja e Katërt" në një kuptim kohor mund të nënkuptojë gjithashtu komunitetet e mërgatës që luajtën një rol të rëndësishëm politik në rithemelimin e shtetit sovran polak pas vitit 1918.

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ndarja e Parë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Ndarja e parë e Polonisë
Komonuelthi Polako-Lituanez pas Ndarjes së Parë, si protektorat i Perandorisë Ruse (1773-1789)

Në shkurt 1772 u nënshkrua marrëveshja e ndarjes në Vjenë. Në fillim të gushtit, trupat ruse, prusiane dhe austriake pushtuan provincat e dakorduara mes tyre. Megjithatë, luftimet vazhduan pasi trupat e konfederatës së Barit dhe vullnetarët francezë refuzuan të dorëzonin armët (më së shumti, në Tyniec, Częstochowa dhe Kraków). Më 5 gusht 1772, u publikua manifesti i pushtimit, për tmerrin e shtetit të dobët dhe të rraskapitur polak;[1] traktati i ndarjes u ratifikua nga nënshkruesit e tij më 22 shtator 1772.

Frederiku II i Prusisë u gëzua me suksesin e tij; Prusia mori pjesën më të madhe të Prusisë Mbretërore (përveç Gdańsk) që qëndronte midis zotërimeve të saj në Prusi dhe Margraviatit të Brandenburgut, si dhe Ermland (Warmia), zonat veriore të Polonisë së Madhe përgjatë lumit Noteć (Distrikti Netze) dhe pjesë të Kuyavia. (por jo qyteti i Toruń).[1]

Pavarësisht kritikave simbolike për ndarjen nga Perandoresha Maria Theresa, burrështetasi austriak Wenzel Anton, Princi i Kaunitz-Rietberg, ishte krenar që rrëmbeu një pjesë të madhe sa ai, me minierat e pasura të kripës të Bochnia dhe Wieliczka. Austrisë i ra Zator dhe Auschwitz (Oświęcim), një pjesë e Polonisë së Vogël që përfshin pjesë të qarqeve të Kraków dhe Sandomir dhe të gjithë Galicia, më pak qytetin e Kraków.

Perandoresha Katerina II e Rusisë ishte gjithashtu e kënaqur megjithë humbjen e Galicisë nga monarkia Habsburge. Me këtë "dokument diplomatik" Rusia fitoi Livoninë Polake dhe tokat në Bjellorusinë lindore duke përqafuar qarqet Vitebsk, Polotsk dhe Mstislavl.[1]

Me këtë ndarje, Komonuelthi Polako-Lituanez humbi rreth 30% të territorit dhe gjysmën e popullsisë së tij[1] (katër milionë njerëz), nga të cilat një pjesë e madhe nuk kishte qenë etnikisht polake. Duke pushtuar Poloninë veriperëndimore, Prusia fitoi menjëherë kontrollin mbi 80% të tregtisë së jashtme të Komonuelthit. Nëpërmjet vendosjes së taksave të mëdha doganore, Prusia përshpejtoi rënien e Komonuelthit.[5]

Pasi pushtuan territoret e tyre përkatëse, të tre fuqitë ndarëse kërkuan që mbreti Stanisław dhe Sejm të miratonin veprimin e tyre. Kur nuk erdhi asnjë ndihmë dhe ushtritë e kombeve të kombinuara pushtuan Varshavën për të detyruar me forcën e armëve thirrjen e asamblesë, alternativa e vetme ishte nënshtrimi pasiv ndaj vullnetit të tyre. I ashtuquajturi Ndarja Sejm, me forcat ushtarake ruse që kërcënonin opozitën, më 18 shtator 1773, nënshkroi traktatin e cedimit, duke hequr dorë nga të gjitha pretendimet e Komonuelthit ndaj territoreve të pushtuara.

Në vitin 1772, Jean-Jacques Rousseau u ftua të paraqiste rekomandime për një kushtetutë të re për Komonuelthin Polako-Lituanez, duke rezultuar në Konsideratat mbi Qeverinë e Polonisë (1782), që do të ishte vepra e tij e fundit e madhe politike.[6]

Ndarja e Dytë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Ndarja e dytë e Polonisë
Komonuelthi Polako-Lituanez pas Ndarjes së Dytë (1793)

Deri në vitin 1790, Komonuelthi ishte dobësuar në një shkallë të tillë sa u detyrua në një aleancë të panatyrshme dhe përfundimtare me armikun e saj, Prusinë. U nënshkrua Pakti Polako-Prusian i vitit 1790. Kushtet e Paktit kontribuan në dy ndarjet përfundimtare të mëvonshme Poloni-Lituani.

Kushtetuta e majit e vitit 1791 i dha të drejtë borgjezisë, vendosi ndarjen e tre degëve të qeverisë dhe eliminoi abuzimet e Repnin Sejm. Ato reforma nxitën veprime agresive nga ana e fqinjëve të saj, të kujdesshëm ndaj rilindjes së mundshme të Komonuelthit. Duke argumentuar se Polonia kishte rënë pre e jakobinizmit radikal në atë kohë në Francë, forcat ruse pushtuan Komonuelthin në 1792.

Në Luftën për Mbrojtjen e Kushtetutës, magnatët konservatorë pro-rusë polakë, Konfederata e Targovicës, luftuan kundër forcave polake që mbështesnin kushtetutën, duke besuar se rusët do t'i ndihmonin ata të rivendosnin Lirinë e Artë. Të braktisur nga aleatët e tyre prusianë, forcat polake pro-kushtetuese, të përballura me njësitë e Targovicës dhe ushtrinë e rregullt ruse, u mundën. Prusia nënshkroi një traktat me Rusinë, duke rënë dakord që reformat polake do të revokoheshin dhe të dy vendet do të merrnin pjesë të territorit të Komonuelthit. Në vitin 1793, deputetët e Grodno Sejm, Sejmi i fundit i Komonuelthit, në prani të forcave ruse, ranë dakord me kërkesat territoriale ruse. Në Ndarjen e Dytë, Rusia dhe Prusia ndihmuan veten për tokën e mjaftueshme, kështu që vetëm një e treta e popullsisë së vitit 1772 mbeti në Poloni. Prusia e quajti provincën e saj të sapofituar Prusia Jugore, me Poznań (dhe më vonë Varshavën) si kryeqytet të provincës së re.

Konfederatat e Targovicës, të cilët nuk prisnin një ndarje tjetër, dhe mbreti, Stanisław August Poniatowski, i cili iu bashkua atyre afër fundit, humbën shumë prestigj dhe mbështetje. Reformatorët, nga ana tjetër, po tërhiqnin mbështetje në rritje, dhe më 1794 filloi Kryengritja Kościuszko.

Ndarja e Tretë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Ndarja e tretë e Polonisë

Ushtritë rebele kryengritëse të Kosciuszkos fituan disa suksese fillestare, por ato përfundimisht ranë para forcave superiore të Perandorisë Ruse. Fuqitë ndarëse, duke parë trazirat në rritje në Komonuelthin e mbetur, vendosën ta zgjidhin problemin duke fshirë nga harta çdo shtet të pavarur polak. Më 24 tetor 1795, përfaqësuesit e tyre nënshkruan një traktat, duke ndarë territoret e mbetura të Komonuelthit midis tre vendeve të tyre. Një nga autorët kryesorë të politikës së jashtme të Rusisë, Alexander Bezborodko, këshilloi Katerinën II për Ndarjen e Dytë dhe të Tretë të Polonisë.[7]

Pjesa ruse përfshinte 120,000 km2 (46,332 sq mi) dhe 1,2 milion njerëz me Vilniusin, pjesa prusiane (provincat e reja të Prusisë së Re Lindore dhe Silesia e Re) 55,000 km2 (21,236 mi katrorë) dhe 1 milion njerëz me Varshavën dhe 47,000 km2 (18,147 sq mi) austriake me 1.2 milion dhe Lublin dhe Kraków.

Ndarja e Katërt[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ndarja e Polonisë sipas Paktit Gjermano-Sovjetik; ndarja e territoreve polake në vitet 1939-1941

Termi "Ndarja e Katërt e Polonisë" mund t'i referohet çdo ndarjeje të mëvonshme të tokave polake, duke përfshirë:

Nëse dikush pranon më shumë se një nga ato ngjarje si ndarje, ndarjet e pesta, të gjashta dhe madje të shtatë mund të numërohen, por këto terma janë shumë të rrallë. (Për shembull, Norman Davies në God's Playground i referohet krijimit të Dukatit të Varshavës në vitin 1807 si ndarja e katërt, Traktati i Vjenës i vitit 1815 si i pesti, Traktati i Brest-Litovsk i vitit 1918 si i gjashti dhe ndarja e Polonisë më 1939 midis Gjermanisë Naziste dhe BRSS si e shtata.)[9] Megjithatë, kohët e fundit, ndarja e Dukatit të Varshavës në vitin 1815 në Kongresin e Vjenës dhe ndarja e Polonisë e vitit 1939 janë quajtur nganjëherë ndarja e katërt dhe e pestë, respektivisht.

Termi "Ndarja e Katërt" u përdor gjithashtu në shekujt 19 dhe 20 për t'iu referuar komuniteteve të mërgatës që ruanin një interes të ngushtë në projektin e rifitimit të pavarësisë polake.[10] Nganjëherë të quajtura Polonia, këto komunitete emigrantësh shpesh kontribuan me fonde dhe mbështetje ushtarake për projektin e rifitimit të shtetit-komb polak. Politika e mërgatës u ndikua thellë nga zhvillimet brenda dhe përreth atdheut, dhe anasjelltas, për shumë dekada.[11]

Shënime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ Megjithëse emri i plotë i shtetit të ndarë ishte Komonuelthi Polako-Lituanez, ndërsa iu referohet ndarjeve, praktikisht të gjitha burimet përdorin termin Ndarje të Polonisë, jo Ndarje të Komonuelthit Polako-Lituanez, pasi Polonia është emri i shkurtër i zakonshëm për shtetin në fjalë. Termi Ndarjet e Komonuelthit Polako-Lituanez nuk përdoret në mënyrë efektive në literaturën mbi këtë temë.

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ a b c d e f "Partitions of Poland". Encyclopædia Britannica Online (në anglisht). 2008. Marrë më 8 qershor 2011.
  2. ^ Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change (në anglisht). Routledge. fq. 156.
  3. ^ Batt, Judy; Wolczuk, Kataryna (2002). Region, State and Identity in Central and Eastern Europe (në anglisht). Routledge. fq. 153.
  4. ^ Sinkoff, Nancy (2004). Out of the Shtetl: Making Jews Modern in the Polish Borderlands (në anglisht). Society of Biblical Literature. fq. 271.
  5. ^ von Guttner, Darius (2015). The French Revolution (në anglisht). Nelson Cengage. fq. 139.
  6. ^ Gourevitch, Victor, red. (1997). Rousseau: 'The Social Contract' and Other Later Political Writings (në anglisht). Cambridge University Press. fq. ix. ISBN 978-0-521-42446-2. Arkivuar nga origjinali më 16 shkurt 2017. Marrë më 8 shkurt 2017.
  7. ^ "Alexander Bezborodko". Encyclopaedia Britannica.
  8. ^ Brecher, Michael; Wilkenfeld, Jonathan (1997). A Study of Crisis (në anglisht). University of Michigan Press. fq. 255. ISBN 0-472-10806-9.
  9. ^ Norman Davies. God's Playground: A History of Poland: 1795 to the Present. Oxford University Press. 2005. pp. 218, 225, 284, 321.
  10. ^ Cygan, Mary (1998). "Inventing Polonia: Notions of Polish American Identity, 1870–1990". Prospects (në anglisht). 23: 209–246. doi:10.1017/S0361233300006335.
  11. ^ Lopata, Helena Znaniecka (1994). Polish Americans. Transaction.

Lexim më tutje[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Lewitter, L. R. "The Partitions of Poland" History Today (Dec 1958) 8#12 pp 813–820.
  • Lewitter, Lucjan R. "The Partitions of Poland" in A. Goodwyn, ed. The New Cambridge Modern History: vol 8 1763–93 (1965) pp. 333–59.
  • Lord, Robert. The second partition of Poland; a study in diplomatic history (1915) online
  • Lukowski, Jerzy. The Partitions of Poland 1772, 1793, 1795 (1998); online review
  • McLean, Thomas. The Other East and Nineteenth-Century British Literature: Imagining Poland and the Russian Empire (Palgrave Macmillan, 2012) pp. 14–40.</ref>

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Where Is Poland?, një udhëzues multimedial i krijuar nga Culture.pl për periudhën 123-vjeçare gjatë së cilës Polonia u nda
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Ndarjet_e_Polonisë&oldid=2654338"