Kristofor Kolombi
Kristofor Kolombi ishte hulumtues dhe tregtar i cili kaloi i pari Oqeanin Atlantik dhe zbuloi Amerikën në vitin 1492 nën flamurin e Kastilës, [Spanjë]. Ai mendonte se Toka është relativisht e vogël dhe se mundet me anije të arrihet deri në Lindje të Largët duke lundruar në drejtim të perëndimit. Vleresimi i tij i gabuar rreth madhësisë së Tokës, shkaktoi edhe në llogaritjen e rezervave ushqimore dhe të pijeve për një rrugë kaq të gjatë, vlerësim i cili ka mundur të shkaktojë edhe dështimin e ekspeditës së tij, por për fat të mirë, në rrugë e “pengoi” e papritura për atë kohë, kontinenti i panjohur, Amerika. Prapë se prapë Kolombi vdiq duke menduar se ka zbuluar rrugën për në Indi dhe jo kontinentin e ri, Amerikën, kur më vonë e vërtetoi Ameriko Vespuçi, sipas të cilit edhe e mori emrin ky kontinent.
Jeta e hershme
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Kristofor Kolombi u lind mes 25 gushtit dhe 31 tetorit 1451 në territorin e Republikës së Gjenovës (tani pjesë e Italisë moderne). Babai i tij ishte Domenico Colombo, një endës leshi që punonte si në Gjenova dhe Savona dhe i cili gjithashtu zotëronte një stendë djathi në të cilin Kristofori i ri punonte si ndihmës. Nëna e tij ishte Susanna Fontanarossa. Ai kishte tre vëllezër - Bartolomeo, Giovanni Pellegrino dhe Giacomo (i quajtur ndryshe Diego), si dhe një motër të quajtur Bianchinetta. Vëllai i tij Bartolomeo punoi në një punëtori hartografie në Lisbonë për të paktën një pjesë të moshës së tij të rritur.[1]
Kolombi kurrë nuk shkruajti në gjuhën e tij amtare, e cila supozohet të ketë qenë një larmi gjenoveze e Ligurianit: emri i tij në gjuhën gjenoveze të shekullit të 16-të do të kishte qenë Cristoffa[2] Corombo[3] (shqiptimi Ligurian: [kriˈʃtɔffa kuˈɹuŋbu]).[4][5] Në një nga shkrimet e tij, ai thotë se ai shkoi në det në moshën 10 vjeç. Në vitin 1470, familja Kolombi u zhvendos në Savona, ku Domenico mori një tavernë. Në të njëjtin vit, Kristofori ishte në një anije gjenoveze të punësuar në shërbim të René të Anjou për të mbështetur përpjekjen e tij për të pushtuar Mbretërinë e Napolit. Disa autorë modernë kanë argumentuar se ai nuk ishte nga Gjenova por, përkundrazi, nga rajoni i Aragonës në Spanjë[6] ose nga Portugalia. Këto hipoteza konkurruese zakonisht janë zbritur nga studiuesit e zakonshëm.
Udhëtimet
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Midis viteve 1492 dhe 1504, Kolombi përfundoi katër udhëtime vajtje-ardhje midis Spanjës dhe Amerikës, secili udhëtim u sponsorizua nga Kurora e Kastilës. Në udhëtimin e tij të parë, ai zbuloi në mënyrë të pavarur Amerikën. Këto udhëtime shënuan fillimin e eksplorimit dhe kolonizimit evropian të Amerikës, dhe kështu janë të rëndësishme si për Epokën e Zbulimit ashtu edhe për historinë perëndimore shumë të madhe.[1]
Kolombi këmbëngulte gjithnjë, përpara provave në rritje për të kundërtën, se tokat që ai vizitoi gjatë atyre udhëtimeve ishin pjesë e kontinentit aziatik, siç përshkruhej më parë nga Marco Polo dhe udhëtarët e tjerë evropianë. Refuzimi i Kolombit për të pranuar që tokat që ai kishte vizituar dhe pretenduar për Spanjën nuk ishin pjesë e Azisë mund të shpjegojë, pjesërisht, pse kontinenti amerikan u emërua pas eksploruesit fiorentin [Amerigo Vespucci]] dhe jo pas Kolombit.[7]
Udhëtimi i parë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Në udhëtimin e tij të parë Kolombi është nisur më 3 gusht të vitit 1492 nga porti Pallos me tre anije, Pinta, Niña dhe Santa Maria dhe me një ekuipazh të përbërë nga 120 njerëz. Në ujdhesat Kanare ka arritur më 9 gusht të po të njëjtin vit ku ka qëndruar deri më 6 shtator. Tokën e re për herë të parë e ka vërejtur më 12 tetor dhe tokën e zbuluar e quajti San Salvador. Më 23 tetor zhduket anija Pintu dhe ai mendon se kapiteni i saj Pinizoni ka dezertuar. Kubën e zbuloi me 28 tetor dhe e emëroi Huana për nder së të bijës së mbretit spanjoll. Më vonë zbuloi Haitin të cilin e emëroi Hispaniola (“nëna Spanjë”). Anija Santa Maria u fundos më 25 shtator të vitit 1492 dhe nuk mundi ta vazhdojë lundrimin. Kolombi, 39 anëtarë të ekuipazhit i braktisi duke iu premtuar se do të kthehej me anijen Ninja për t'i marrë. Ata nuk i pa më kurrë. Në fillim të janarit e gjen anijen Pintu dhe së bashku kthehen për Evropë. Në portin Pallos, nga edhe ishte nisur, arriti më 15 mars të vitit 1493.
Udhëtimi i dytë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Me të arritur në Spanjë përgatiti një ekspeditë shumë ambicioze e cila përbëhej nga 17 anije, 1500 detarë, 700 kolonizatorë, 12 misionarë, dhe disa kafshë shtëpiake. Qëllimi i tij ishte ta kolonizojë Hispanjollën dhe ti gjejë 39 anëtarët e ekuipazhit të Sanata Marisë të cilët kishte qenë i detyruar t’i braktiste gjatë udhëtimit të parë. Në këtë udhëtim u nis nga Kadizi më 25 shtator të vitit 1493. Ujdhesën e parë që e zbuloi pas 21 ditëve që i braktisi ujdhesat Kanare, e emëroi Dezira. Më 3 nëntor të vitit 1493 e zbuloi ujdhesën të cilën e emëroi Maria Galanta, sipas emrit të admiralit të anijes së tij. Ujdhesën e tretë që e zbuloi e quajti Dominika, ndërsa pas sajë e zbuloi Guadelupen. Mandej u nis në drejtim të veriut Hispaniola. Gjatë rrugës i zbuloi ujdhesat Monserat, Shën Martini dhe Shën Bartolomeu. Kur arriti në Hispaniolë themeloi koloninë Izabela. Mandej vazhdoi në perëndim dhe në prill të vitit 1494 zbuloi Portorikon, pastaj edhe Xhamajkën. Pas këtyre ngjarjeve arrin sezoni i uraganëve nga të cilët humb gjashtë anije. Nga të mbeturat e anijeve ndërtoi anijen e parë në Botën e Re dhe e emëroi me emrin India. Në Kadiz arriti me 11 qershor të vitit 1496 me anijen Santa Karla.
Udhëtimi i tretë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në udhëtimin e tretë Kolombi u nis nga porti Sanlukar de Barameda pranë Kadizit, më 30 maj 1498 me një flotë prej gjashtë anijesh. Nga ishujt Kanare flota më 20 qershor, ndahet dhe Kolumbo me tri anijet niset në drejtim të jugut, ndërsa tri anijet tjera kanë lëvizur në drejtim të ishullit Hispaniol, për t’iu sjell kolonistëve ushqime.
Më 1 gusht të viti 1498, zbulon bregdetin dhe grykëderdhjen e një lumi të madh, ku më vonë është konstatuar se Kolombo kishte zbuluar kontinentin e Amerikës Jugore, gjegjësisht grykëderdhjen e lumit Orinoko. Mandej, vazhdon të hulumtoj bregdetin e Venezuelës së sotme dhe zbulon ishujt Trinidad, Sh.Vinsent, Grenada dhe ishullin Margarita.
Në ishullin Hispaniol arrin më 31 gusht të vitit 1498. Në ishull mbretëronte anarki e vërtetë dhe vjen deri te kryengritja kundër Kolumbos. Pesë anije e lëshojnë ishullin dhe kthehen për në Spanjë. Në mesin e të kthyerve, kishte të atillë të cilët u ankuan tek mbreti duke e fajësuar Kolumbon. Mbreti dhe mbretëresha vendosën që t'a dërgojnë Fransiska Bobadilin për ta zëvendësuar Kolumbon nga pozita që kishte. Ai arrinë në Hispaniol, më 23 gusht të viti 1500 dhe në fillim tetorit, e burgosin Kolombon dhe vëllezerit e tij dhe i dërgon në Spanjë, për t'i gjykuar.
Gjatë udhëtimit, Kolombi i shkruan letër mbretërve spanjoll, të cilën letrën ua dorëzon me rastin e arritjes në Spanjë. Në tetor të vitit 1501, Kolumbos i lejohet të organizoj një udhëtim të ri, por i ndalohet kthimi në Hispaniol. I merret titulli i vicmbretit, por e mbajti titullin e admiralit.
Udhëtimi i katërt
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në udhëtimin e tij të katërt për në Botën e Re, u nis nga Kadizi, më 9 maj 1502. Me katër anije dhe me 148 anëtarë të ekuipazhit.Në qershor kaloi pranë ujdhesës Martinik, kur arriti në bregdetin e Hondurasit të sotëm, u kthye kah jugu në kërkim të kalimit kah perëndimi. Kur arriti te ngushtica e Panamasë, mendoi se kishte arritur te ngushtica e Malajës . Pasi nuk gjeti ar dhe pasi filloi ti humb anijet një nga një, vendosi që të kthehet në drejtim të Xhamajkës,m por edhe anija e tij u fundos. Kolumbo me një barkë dërgoi disa njerëz për të kërkuar ndihmë në Hispaniol. Ndihma me dy anije i arrin më 25 qershor 1504.
Sëmundja dhe vdekja
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Gjatë një stuhie të dhunshme në udhëtimin e tij të parë të kthimit, Kolombi, atëherë 41 vjeç, pësoi një sulm të asaj që besohej në atë kohë të përdhes. Në vitet pasuese, ai u mundua me atë që mendohej të ishte grip dhe ethe të tjera, gjakderdhje nga sytë, verbëri e përkohshme dhe sulme të zgjatura të përdhes. Sulmet u rritën në kohëzgjatje dhe ashpërsi, ndonjëherë duke e lënë Kolombin të shtrirë në shtrat për muaj me radhë, dhe arriti kulmin në vdekjen e tij 14 vjet më vonë.
Bazuar në stilin e jetës së Kolombit dhe simptomat e përshkruara, mjekët modernë dyshojnë se ai vuante nga artriti reaktiv, në vend se përdhes.[8][9] Artriti reaktiv është një inflamacion i përbashkët i shkaktuar nga infeksione bakteriale të zorrëve ose pas marrjes së sëmundjeve të caktuara seksualisht të transmetueshme (kryesisht klamidia ose gonorrea). "Duket e mundshme që [Kolombi] të fitojë artrit reaktiv nga helmimi i ushqimit në një nga udhëtimet e tij në oqean për shkak të higjienës së dobët dhe përgatitjes së pahijshme të ushqimit," shkruan Dr. Frank C. Arnett, një reumatolog dhe profesor i mjekësisë së brendshme, patologjisë dhe mjekësisë laboratorike Universiteti i Shkollës Mjekësore të Teksasit në Houston.[8]
Më 20 maj 1506, në moshën 54 vjeç, Kolombi vdiq në Valladolid, Spanjë.
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b Encyclopædia Britannica, 1993 ed., Vol. 16, pp. 605ff / Morison, Christopher Columbus, 1955 ed., pp. 14ff
- ^ Rime diverse, Pavia, 1595, p. 117
- ^ Tasso, Torquato (1755). Ra Gerusalemme deliverâ (në italisht). Genoa: Ra Stamparia de Tarigo. fq. 32. Marrë më 2 shkurt 2012.
- ^ Çittara zeneize – Regole d'Ortografia, Genoa, 1745
- ^ Consulta ligure, Vocabolario delle parlate liguri, Sage, 1982, ISBN 88-7058-044-X
- ^ Govan, Fiona (14 tetor 2009). "Christopher Columbus writings prove he was Spanish, claims study". The Telegraph (në anglisht).
- ^ "The Naming of America" (në anglisht). Umc.sunysb.edu. Arkivuar nga origjinali më 29 tetor 2013. Marrë më 10 prill 2011.
- ^ a b University of Maryland School of Medicine (6 maj 2005). "Christopher Columbus Suffered From a Fatal Form of Arthritis" (in en). Press release. Archived from the original on 23 janar 2018. https://web.archive.org/web/20180123072824/http://www.nahfoundation.org/news-and-events/news-releases/2005/christopher-columbus-suffered-from-a-fatal-form-of-arthritis.
- ^ Hoenig, Leonard J. (1 shkurt 1992). "The Arthritis of Christopher Columbus". Archives of Internal Medicine (në anglisht). 152 (2): 274–277. doi:10.1001/archinte.1992.00400140028008. PMID 1472175.