Jump to content

Danimarka

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Danimarkë)
Danimarka
Danmark (Dansiht)
Himni: Der er et yndigt land
(Shqip: ""Këtu është një vend i bukur"")
Himni mbretëror: Kong Christian stod ved højen mast[N 1]
(Shqip: "Mbreti Kristian qëndroi pranë direkut të lartë")
Kryeqyteti
dhe qyteti më i madh
Kopenhaga
55°43′N 12°34′E / 55.717°N 12.567°E / 55.717; 12.567
Gjuhët zyrtareDanisht
Gjuha rajonale
Gjermanisht[N 2]
Besimi
(2020)
  • 19.1% pa fe
  • 4.4% Islami
  • 0.7% të tjerë[2][3]
    • NofkaDanez
    Qeveria
    Lloji i qeverisjesMonarkia kushtetuese parlamentare unitare
    • Monark
    		Frederik X
    Mette Frederiksen
    KuvendiFolketing
    Sipërfaqja
    • Gjithsej
    		16,580 sq mi (42,900 km2) (130-të)
    • Ujë (%)
    		1.74[4]
    Popullsia
    • Përllogaritje shkurt 2023
    		Neutral increase 5,935,619[5][N 3] (112-të)
    • Dendësia
    		138.29/km2 (358.2/sq mi)
    Ekonomia
    PBB (PFB)Përllogaritje 2024 
    • Gjithsej
    		Increase $462.019 billion[N 4][6] (52nd)
    • Për kokë banori
    		Increase $77,641[6] (10th)
    PBB (zyrtare)Përllogaritje 2024 
    • Gjithsej
    		Increase $409.989 billion[N 4][6] (37th)
    • Për kokë banori
    		Increase $68,898[6] (9th)
    MonedhaKrone daneze (DKK)
    Të dhëna të tjera
    Gini (2022)Negative increase 27.7[7]
    i ulët
    IZHNJ (2022)Increase 0.952[8]
    shumë i lartë · 5th
    Zona kohoreUTC+1 (CET)
    • Verës 
    		UTC+2 (CEST)
    Formati i datësdd.mm.yyyy
    Ana e drejtimit të makinësdjathtas
    Prefiksi telefonik+45
    Kodi i internetit TLD.dk

    Danimarka (danisht : Danmark) është një vend nordik në pjesën jug-qendrore të Evropës Veriore. Është pjesa metropolitane dhe përbërësi më i populluar i Mbretërisë së Danimarkës, një shtet unitar kushtetues që përfshin territoret autonome të Grenlandës dhe Ishujve Faroe në Oqeanin Atlantik të Veriut. Danimarka është më jugori i vendeve skandinave, që shtrihet në jug-perëndim dhe jug të Suedisë, në jug të Norvegjisë, dhe në veri të Gjermanisë, me të cilën ndan një kufi të shkurtër.

    Që nga viti 2013, Mbretëria e Danimarkës, duke përfshirë Ishujt Faroe dhe Grenlandën, kishte gjithsej 1,419 ishuj me sipërfaqe më të madhe se 100 metra katrorë; 443 prej tyre janë emëruar dhe 78 janë të banuara.[9] Me një sipërfaqe gjithsej prej 42,943 km2,[10] Danimarka përbëhet nga pjesa veriore e gadishullit Jutland dhe një arkipelag prej 406 ishujsh.[11] Nga këta, ishulli më i populluar është Zealand, në të cilën ndodhet kryeqyteti dhe qyteti më i madh, Kopenhaga, i ndjekur nga Funen, Ishulli i Jutlandës së Veriut, dhe Amager.[12]

    Mbretëria e bashkuar e Danimarkës u shfaq në shekullin e 8-të e.r. si një fuqi detare e aftë në mes të luftës për kontrollin e Detit Baltik. Në vitin 1397, ajo u bashkua me Norvegjinë dhe Suedinë për të formuar Bashkimin e Kalmarit, i cili vazhdoi deri në shkëputjen e këtij të fundit në vitin 1523. Mbretëria e mbetur e Danimarkës-Norvegjia duroi një seri luftërash në shekullin e 17-të që rezultuan në lëshime të mëtejshme territoriale. Një rritje e lëvizjeve nacionaliste në shekullin e 19-të u mundën në Luftën e Parë të Schleswig të vitit 1848. Miratimi i Kushtetutës së Danimarkës më 5 qershor 1849 i dha fund monarkisë absolute dhe futi sistemin aktual parlamentar. Një eksportues i industrializuar i prodhimeve bujqësore në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, Danimarka prezantoi reformat shoqërore dhe të tregut të punës në fillim të shekullit të 20-të, të cilat formuan bazën për modelin aktual të shtetit të mirëqenies dhe ekonominë e përparuar të përzier. Danimarka mbeti neutrale gjatë Luftës së Parë Botërore; Neutraliteti danez u shkel në Luftën e Dytë Botërore nga një pushtim gjerman në prill 1940. Gjatë pushtimit, një lëvizje rezistence u shfaq në vitin 1943, ndërsa Islanda shpalli pavarësinë më 1944; Danimarka u çlirua pas përfundimit të luftës në maj 1945. Në vitin 1973, Danimarka, së bashku me Grenlandën, por jo me Ishujt Faroe, u bë anëtare e asaj që tani është Bashkimi Evropian, por negocioi disa opsione, të tilla si mbajtja e saj valutë, krone.

    Danimarka është një vend i zhvilluar me një standard të lartë jetese. Është një anëtar themelues i NATO-s, Këshillit Nordik, OECD, OSBE-së dhe Kombeve të Bashkuara dhe është pjesë e Zonës Shengen. Danimarka mban lidhje të ngushta politike, kulturore dhe gjuhësore me fqinjët e saj skandinavë, ku danishtja është pjesërisht e kuptueshme reciproke me norvegjishten dhe suedishten.

    Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Historia e Danimarkës

    Burimet e themelimit të këtij shteti bazohen në legjenda, ndërsa burime shkencore mund të merren ato pas ndarjes, daljes në dritë të Norvegjisë dhe Danimarkës, që supozohet të ketë qenë si përgjigje ndaj marrëveshjes (së parisë së pjesës në të cilën sot gjendet Norvegjia) me Suedinë në vitin 1814. Më 5 qershor 1849, Danimarka deklarohet si monarki konstitucionale. Pika interesante në historinë e Danimarkës merren luftërat në Gjermaninë veriore për një rajon me popullsi të përzier. Pas një humbje të thellë që kishin pësuar danezët në luftën e dytë për rajonin verior të Gjermanisë kundër Prusisë, ata kanë ndjekur një rrugë neutrale edhe pas Luftës së Parë Botërore deri tek pushtimi gjerman në Luftën e Dytë Botërore. Pas fitores së aleatëve, Danimarka merr pjesë në themelimin e Aleancës Veri Atlantike (NATO) dhe në vitin 1973 ajo i bashkëngjitet Komunitetit Ekonomik Evropian, që më vonë u bë i njohur si Bashkimi Evropian (BE).

    Politika[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Danimarkë


    Njësitë administrative[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Danimarkës

    Danimarka ndahet në 13 njësi administrative të quajtura "amt" (org.:Amt, njëjës:amt) dhe më 1 janar të vitit 2006-të ka pasur 270 komuna. Tre komuna kanë privilegjet e njësisë më të lartë "amt". Këto janë: Copenhageni, Frederiksbergu dhe Bornholmi. Me reformën e re, do të krijohen 5 regjione dhe numri i komunave do të zvogëlohet në 98. Njësitë e reja do të marrin kompetencat e ish-njësive. Pjesa më e madhe e njësive të ardhshme duhen të kenë së paku 20,000 banorë. Reforma do të hyjë në fuqi më 1 janar 2007.

    Kufizimet e njësive administrative
    Kufizimet e njësive administrative
    1. Københavns Kommune
    2. Frederiksberg Kommune
    3. Københavns Amt
    4. Frederiksborg Amt
    5. Roskilde Amt
    6. Vestsjællands Amt
    7. Storstrøms Amt
    8. Fyns Amt
    9. Sønderjyllands Amt
    10. Ribe Amt
    11. Vejle Amt
    12. Ringkjøbing Amt
    13. Viborg Amt
    14. Nordjyllands Amt
    15. Århus Amt
    16. Bornholms Regionskommune

    Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Gjeografia e Danimarkës

    Sipërfaqja e përgjithshme e Danimarkës është 42,394 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 56 00 V, 10 00 L dhe 43,094 km2 të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 700 km2 ujë. Vija bregdetare e Danimarkës është 7,314 km e gjatë.

    Klima e Danimarkës është kontinentale e ndryshueshme me verë të freskët deri në të ftohtë dhe dimër të ftohtë e të vranët me erë.

    Relievi i Danimarkës është terren kryesisht i rrafshët dhe në brendi të vendit vijojnë kodrat. Pika më e ulët nën nivelin e detit gjendet në Lammefjord (-7 m.) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare 173 metra në vendin e quajtur Yding Skovhoej.

    Ekonomia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Ekonomia e Danimarkës

    Ekonomia është shumë e zhvilluar dhe me e suksesshmja, me se shumti prodhon elb, grurë, thekër, tersher, panxharsheqer, perime ndërsa me prodhimin e gjalpit zë vendin e dytë ne bot.

    Demografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Demografia e Danimarkës
    Lëvizjas e popullsisë

    Në Danimarkë jetojnë 5.2 milion banorë. Me 122 banorë për km2, është afro 10 herë më e dendur se Norvegjia.Popullsia homogjene, me që 97% të popullsisë e përbëjnë danezët. Me 85% të popullsisë urbane i ngjan Suedisë.

    Kultura[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    Artikulli kryesor: Kultura e Danimarkës


    Investime shumë të mëdha janë bërë në dekadat e fundit në ndërtimin e lidhjeve rrugore dhe hekurrudhore midis qyteteve Kopenhagen dhe Malmö, në Suedi (ura e Øresund), dhe midis qyteteve Zealand dhe Funen.

    Operatori më i madh i hekurudhave është Danske Statsbaner (sq.: Hekurudhat shtetërore Daneze) për pasagjerët dhe Railion për ngarkesat. Kopenhagën ka një sistem të vogël metroje.

    Linja ajrore kombëtare e Danimarkës bashkë me Norvegjinë dhe Suedinë është Scandinavian Airlines System (SAS) dhe aeroporti i Danimarkës është aeroporti më i madh i vendit.

    Shënime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    1. ^ Kong Christian ka status të barabartë si një himn kombëtar por në përgjithësi përdoret vetëm në raste mbretërore dhe ushtarake.[1]
    2. ^ Gjermanishtja njihet si gjuhë e mbrojtur e pakicës në zonën e Jutlandës Jugore të Danimarkës.
    3. ^ Mbretëria ka një popullsi gjithsej prej 5,958,380.
    4. ^ a b Këto të dhëna janë vetëm për Danimarkën. Për të dhënat që lidhen me Grenlandën dhe Ishujt Faroe, shihni artikujt e tyre përkatës.

    Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

    1. ^ "Not one but two national anthems" (në anglisht). Ministria e Punëve të Jashtme të Danimarkës. Arkivuar nga origjinali më 15 maj 2014. Marrë më 18 maj 2014.
    2. ^ "Folkekirkens medlemstal" (në danisht). Kirkeministeriet. Arkivuar nga origjinali më 10 prill 2020. Marrë më 6 janar 2021.
    3. ^ Arly Jacobsen, Brian (8 shkurt 2018). "Hvor mange muslimer bor der i Danmark?" (në danisht). Religion.dk. Arkivuar nga origjinali më 9 dhjetor 2018. Marrë më 6 janar 2021.
    4. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
    5. ^ "Population and population projections" (në anglisht). Statistics Denmark. Arkivuar nga origjinali më 30 tetor 2018. Marrë më 11 gusht 2022.
    6. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Denmark)". www.imf.org (në anglisht). International Monetary Fund. 16 prill 2024. Marrë më 17 prill 2024.
    7. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 25 nëntor 2023.
    8. ^ "Human Development Report 2023/24" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. fq. 288. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 mars 2024. Marrë më 13 mars 2024.
    9. ^ "About Denmark" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 27 dhjetor 2022. Marrë më 27 dhjetor 2022.
    10. ^ "Area" (në anglisht). Statistics Denmark. Arkivuar nga origjinali më 14 prill 2019.
    11. ^ "Denmark in numbers 2010" (PDF) (në anglisht). Statistics Denmark. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 18 prill 2013. Marrë më 2 maj 2013.
    12. ^ "Statistikbanken". statistikbanken.dk (në danisht). Arkivuar nga origjinali më 6 qershor 2023. Marrë më 27 dhjetor 2022.

    Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

     Commons: Danimarka – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
    Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Danimarka&oldid=2669129"