Cusco

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Cusco
Cuzco (spanisht)
Qusqu / Qosqo (kueçua)
Qytet
Në krye: Plaza de Armas, Në mes - majtas: Qurikancha, Në mes - djathtas: Pamje ajrore e Cusco-s, Poshtë - majtas: Saksaywaman, Poshtë - djathtas: Katedralja e Cusco-s
Në krye: Plaza de Armas, Në mes - majtas: Qurikancha, Në mes - djathtas: Pamje ajrore e Cusco-s, Poshtë - majtas: Saksaywaman, Poshtë - djathtas: Katedralja e Cusco-s
Flamuri i Cusco
Flamuri
Nofkat: 
La Ciudad Imperial (Qyteti Perandorak)
Popullsia
 • Gjithsej435.114
Emri i banorëvecuzqueño/a
{{{postal_code_type}}}
84
Faqja zyrtarewww.municusco.gob.pe

Cusco ( /ˈkuːzkoʊ/), shpesh shqiptohet si Cuzco (spanjisht: Cuzco, [ˈkusko]; Quechua: Qusqu ose Qosqo, IPA: [ˈqɔsqɔ]), është qytet në juglindje të Perusë, pranë Luginës Urubamba në vargmalet e Andeve. Ky është kryeqyteti i Rajonit Cusco si dhe Krahinës Cusco. Në vitin 2013, qyteti kishte një popullsi prej 435,114 banorë. I vendosur në fundin lindor të Nyjës së Cuzco-s, lartësia mbidetare është rreth 3,400 m (11,200 ft).

Vendi ka qenë kryeqyteti historik i Perandorisë së Inkëve nga shekulli i XIII deri në pushimin spanjoll në shekullin e XVI. Në vitin 1983 Cusco u shpall një Vend i Trashëgimisë Botërore nga UNESCO. Ai është bërë një destinacion i madh turistik, i cili merr gati 2 milion vizitorë në vit. Kushtetuta e Perusë e cakton atë si Kryeqyteti Historik i Perusë.[2]

Shqiptimi dhe etimologjia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Emri autokton i këtij qyteti është Qusqu. Edhe pse emri është përdorur në gjuhën quechua, origjina e tij është gjetur në gjuhën aimare. Fjala rrjedh nga fraza qusqu wanka ('Gur i bufit'), i lidhur me mitin e themelimit të qytetit të Vëllezërve Ayar. Sipas kësaj legjende, Ayar Awqa (Ayar Auca) fitoi krahë dhe fluturoi në vendin e qytetit të ardhshëm; atje ai u shndërrua në një shkëmb, për të shënuar zotërimin e tokës së tij ayllu ('prejardhjen').[3]

Pushtuesit spanjollë e përshtatën emrin vendas në fonetikën spanjolle si Cuzco ose, më rrallë edhe si Cozco. Cuzco ishte shqiptimi standard në dokumente zyrtare dhe në kronikat e kohës koloniale,[4] edhe pse Cusco ishte gjithashtu i përdorur. Në vitin 1976, kryetari i bashkisë së qytetit, nënshkroi një dekret për ndalimin tradicional të shqiptimit dhe urdhëroi përdorimin e ri, Cusco, në publikimet e komunës. Nëntëmbëdhjetë vjet më vonë, më 23 qershor të vitit 1990, autoritetet lokale zyrtarizuar një shqiptim të ri që i afrohet më shumë me atë që gjuhës quechan: Qosqo.

Në anglisht, "s"[5][6] edhe "z"[7][8] janë të pranuara, pasi që nuk ka asnjë shqiptim zyrtar, ndërkombëtare për emrin e  qytetit. Kodi i aeroporti ndërkombëtar në qytet është ende CUZ, duke reflektuar në shqiptimin më hershëm.

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kultura Killke[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Killkët e pushtuan rajonin nga viti 900 deri 1200 para mbërritjes së Inkëve në shekullin e XIII. Saksaywaman që daton nga 14-karbon, kompleksi i rrethuar me mure jashtë Cusco-s, ka vendosur se kultura Killke e ka ndërtuar kështjellën rreth vitit 1100. Inkët më vonë e zgjeruan dhe pushtuan kompleksin në shekullin e XIII dhe më pas. Më 13 mars të vitit 2008, arkeologët zbuluan rrënojat e një tempulli të lashtë, rrugë dhe sistemin e ujësjellësit të Saksaywaman.[9] Tempulli mbulon rreth 250 metra katrorë dhe përmban 11 dhoma, për të cilat mendohet se kanë mbajtur idhujt dhe mumiet,[9] themelimin për qëllime fetare. Së bashku me rezultatet e gërmimeve në vitin 2007, kur një tempull tjetër u gjet në buzë të kalasë, tregon se ka pasur një kohë të gjatë fetare, si dhe ushtarakë të përdorimit të objektit, duke hedhur poshtë konkluzionet e mëparshme në lidhje me vendin.[10]

Historia e Inkëve[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Cusco për një kohë të gjatë ka qenë një qendër e rëndësishme e popullsive vendase. Ai ishte kryeqyteti i Perandorisë së Inkëve (nga shekulli i XIII deri në vitin 1532). Shumë besojnë se qyteti ishte planifikuar si një portret në formën e një puma, një kafshë e shenjtë.[11] Nuk dihet se si është ndërtuar në mënyrë specifike Cusco, ose si gurët e saj të mëdha janë nxjerrë dhe transportuar në vend. Nën Inkët, qyteti pati dy sektorë: urin dhe hanan. Secili ishte i ndarë për të përfshirë dy nga katër provincat, Chinchasuyu (veri-perëndim), Antisuyu (veri-lindje), Kuntisuyu (jug-perëndim) dhe Qullasuyu (jug-lindje). Një rrugë e drejtuar nga secili qark, në çerekun përkatës të perandorisë.

Pas pushtimit spanjoll[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Imazhin e parë i Cuzco në Evropë. Pedro Cieza de Leon. Crónica del Perú, 1553.

Tre spanjollët e parë që mbërritën në qytet, në maj të vitit 1533, pas Betejës së Cajamarca-s, pas marrjes së "Dhomës së Shpëtimit" nga Atahualpa. Më 15 nëntor 1533 Francisco Pizarro zyrtarisht erdhi në Cusco. "Kryeqyteti i inkasve ... i befasoi spanjollët nga bukuria e godinave të tij, gjatësia dhe rregullsia e rrugëve të tij" sheshi i madh ishte i rrethuar nga disa pallate, pasi "çdo sundues ndërtonte një shtëpi të re për veten e tij." "Delikatesa e punës prej guri shkëlqente".Kalaja kishte tre parapetë, dhe ishte e përbërë nga "masa të rënda prej guri." "Në zemër të kryeqytetit, u kalonte një lum...përball një guri." "Ndërtesë më e të shkëlqyer në Cuzco ... ishte padyshim tempulli i madh kushtuar Diellit...i dekoruar me fletë të arta...i rrethuar nga konventa dhe konviktet për priftërinjtë." "Pallatet ishin të shumta, dhe trupat nuk humbën kohë por filluan plaçkitjen e përmbajtjes së tyre, si dhe grabitjen e ndërtesav fetare," duke përfshirë edhe mumiet mbretërore në Coricancha.[12]:186-187,192-193,216-219

Epoka republikane[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pas Peru e shpalli pavarësinë e saj në vitin 1821, Cusco ruajti rëndësinë e tij brenda strukturës administrative të vendit. Pas pavarësisë, qeveria krijoi Departamentin e Cuzco-s, duke ruajtur autoritet mbi territorin që shtrihet në kufirin brazilian. Cusco u bë kryeqyteti i departamentit; më pas ai u bë qyteti më i rëndësishëm në Rajonin jug-lindor të Andeve.

Nderime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Prezent[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Një tërmet në vitin 1950 tronditi qytetin, duke shkaktuar shkatërrimin e më shumë se një të tretës së strukturave të qytetit. Më pas, qyteti filloi për të krijuar veten si një pikë qendrore për turizëm dhe filloi të marrë një numër më të madh të turistëve.

Duke filluar nga viti 1990, turizmi është rritur. Aktualisht, Cusco është destinacion më i rëndësishëm turistik në Peru. Nën administrimin e kryetari i bashkisë Daniel Estrada Pérez, një mbështetës i vendosur i Academia Mayor de la Lengua Quechua, mes vitit 1983 dhe 1995 është përdorur zyrtarisht emri në gjuhën quechua, Qosqo.

Gjeografia dhe klima[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Qyteti i Cusco shtrihet përgjatë luginës së lumit Watanay. E vendosur në fundin lindor të Nyjes së Cuzco-s, lartësia mbidetare është rreth 3,400 m (11,200 ft). Në veri ndodhet mali Willkapampa me male me lartësi prej 4.000 m – 6,000 m. Maja më e lartë është Sallqantay (6,271 m) rreth 60 km (37.28 mi) në veriperëndim të Cusco-s.[13]

Cuzco u gjet në vitin 2006 të jetë vend në Tokë me mesatare më të lartë të nivelit të dritës Rrezet ultravioletëultravjollcë.[14]


Cusco - Temperatura dhe reshjet mesatare mujore
Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrikk Gusht Shtator Tetor Nëntor Dhjetor
Temp. Maks. (°C) 18,8 18,8 19,1 19,7 19,7 19,4 19,2 19,9 20,1 20,9 20,6 20,8 Ø 19,8
Temp. Mini. (°C) 6,6 6,6 6,3 5,1 2,7 0,5 0,2 1,7 4,0 5,5 6,0 6,5 Ø 4,3
Reshje (mm) 145,3 133,7 107,0 43,2 8,7 1,5 4,0 8,6 21,8 39,4 71,9 122,7 Σ 707,8
Ditë me diell (h/d) 143 121 170 210 239 228 257 236 195 198 195 158 Ø 196,3
Ditë me shi (d) 18 13 11 8 3 2 2 2 7 8 12 16 Σ 102
Lagështia (%) 64 66 65 61 55 48 47 46 51 51 52 59 Ø 55,4
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a
18,8
6,6
18,8
6,6
19,1
6,3
19,7
5,1
19,7
2,7
19,4
0,5
19,2
0,2
19,9
1,7
20,1
4,0
20,9
5,5
20,6
6,0
20,8
6,5
Jan Shku Mar Pri Maj Qer Kor Gush Shta Tet Nën Dhje
R
e
s
h
j
e 		145,3
133,7
107,0
43,2
8,7
1,5
4,0
8,6
21,8
39,4
71,9
122,7
Jan Shku Mar Pri Maj Qer Korr Gush Shta Tet Nën Dhje


Pamjet kryesore[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Rrënojat e Saksaywaman

Edhe pse qyteti origjinal i Inkëve u tha se ka qenë e themeluar në shekullin e 11, në kohët e fundit dijetarët kanë konstatuar se Inkasit nuk e kanë pushtuar zonën para viti 1200 e.s. Para tyre, njerzit autoktonë të kulturës Killke ndërtuar kompleksin me mure të Saksaywaman rreth vitit 1100. Në nëntor të vitit 2008, studiuesit arkeologjik gjetën se Killkët gjithashtu kanë ndërtuar një tempull të madh pranë Saksaywaman, si dhe një ujësjellës (Pukyus) dhe rrugë që lidh strukturat prehistorike. Saksaywaman u zgjerua nga Inkët.

Trashëgimia arkitektonike[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

image_skyline e qytetit nga Saksaywaman. Çatitë e arkitekturës Koloniale.

Muzetë[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Muzeumet më të rëndësishme në Cusco janë në vazhdim:[17]

  • Museo de Arte Precolombino (Peru)
  • Casa Concha Museum (Muzeumi Machu Picchu)
  • Museo Inka
  • Museo Histórico Regional de Cuzco
  • Centro de Textiles Tradicionales del Cuzco
  • Muzeu i Shenjtë, Magjik dhe Bimëve Mjekësore (Museo de plantas sagradas, mágicas y medicinales)[18]
  • ChocoMuseo (Muzeu i Kakaos dhe Çokollatës)[19]

Ka edhe disa muzeume të vendosura në kisha.

Popullsia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Deri në fund të shekullit të XVIII, Cusco ishte qyteti më i populluar në kontinent, madje edhe më shumë banorë se sa Lima.[citim i duhur]

Qyteti ka një popullsi prej rreth 434,114 banorë (në vitin 2013) dhe 434,654 banorë (në vitin 2015), sipas INEI (Instituti Kombëtar i Statistikave dhe Informatikës).

Qendra Financiare e qytetit, Av. de la Cultura, Cusco
Popullsia sipas qarkut
Qyteti i qarkut Shtrirja në

km²

Popullsia

në regjistrimin e vitit 2007

Ndërtime

(2007)

Dendësia

(hab/km2)

Lartësia

amsl

Cuzco 116.22 km2 108,798* 28,476 936.1 3,399 amsl
San Jerónimo 103.34 km2 28,856* 8,942 279.2 3,244 amsl
San Sebastián 89.44 km2 85,472* 18,109 955.6 3,244 amsl
Santiago 69.72 km2 66,277* 21,168 950.6 3,400 amsl
Wanchaq 6.38 km2 54,524* 14,690 8,546.1 3,366 amsl
Gjithsej 385.1 km2 358,052* 91,385 929.76 —
*Të dhënat e regjistrimit të kryer nga INEI[20]

Ushqimi[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Si kryeqytet i Perandorisë së Ikëve, Cusco ishte një rajon i rëndësishme bujqësor. Ai është një rezervë natyrore për mijëra amtare të specieve peruane, duke përfshirë rreth 3,000 varietete të patateve të kultivuara nga njerëzit.[21] Kohët e fundit shumë bashkime dhe restorante neo-Andeane që janë zhvilluar në Cusco, në të cilën kuzhina përgatitet me teknikat moderne dhe përfshin një përzierje tradicionale të përbërësve Andean dhe ndërkombëtare.[22]

Transporti[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Qyteti ka një aeroport të madh, Aeroporti Ndërkombëtar Alejandro Velasco Astete, me një numër të linjave ajrore që shërbejnë atë,, duke përfshirë Avianca dhe Lan Peru.

Marrëdhëniet ndërkombëtare[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Qytetet binjake dhe simotra[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Cusco është binjakëzuar me:[23]

Partneritetet[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Galeria[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Guri me 12-anë
    Guri me 12-anë
  • Kisha e Familjes së Shenjtë / Capilla de la Sagrada Familia
    Kisha e Familjes së Shenjtë / Capilla de la Sagrada Familia
  • Rrugët e vjetra në qendër të qytetit
    Rrugët e vjetra në qendër të qytetit
  • Panoramë
    Panoramë
  • Cristo Blanco (Krishti i Bardhë)
    Cristo Blanco (Krishti i Bardhë)
  • Statuja e Pachacuti, Sapa Inca
    Statuja e Pachacuti, Sapa Inca
  • Rrugë në qytetin e vjetër
    Rrugë në qytetin e vjetër

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ "Perú: Población estimada al 30 de junio y tasa de crecimiento de las ciudades capitales, por departamento, 2011 y 2015". Perú: Estimaciones y proyecciones de población total por sexo de las principales ciudades, 2012-2015. Instituto Nacional de Estadística e Informática. mars 2012. Arkivuar nga origjinali më 25 dhjetor 2018. Marrë më 2015-06-03. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ "Constitución del Perъ de 1993". Pdba.georgetown.edu. Marrë më 22 korrik 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Cerrón-Palomino, Rodolfo (2007). "Cuzco: La piedra donde se posó la lechuza. Historia de un nombre". Andina. Lima. 44: 143–174. ISSN 0259-9600. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Carrión Ordóñez, Enrique (1990). "Cuzco, con Z". Histórica. Lima. XVII: 267–270. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ "Rough Guide for Cusco". Arkivuar nga origjinali më 3 shtator 2018. Marrë më 16 maj 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ "CIA factbook for Peru" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 5 nëntor 2016. Marrë më 16 maj 2016.
  7. ^ "City of Cuzco – UNESCO World Heritage Centre" (në anglisht). Whc.unesco.org. 21 gusht 2007. Marrë më 22 korrik 2009.
  8. ^ "Cuzco Travel Information and Travel Guide – Peru" (në anglisht). Lonely Planet. Arkivuar nga origjinali më 13 shtator 2008. Marrë më 22 korrik 2009.
  9. ^ a b Kelly Hearn, "Ancient Temple Discovered Among Inca Ruins", National Geographic News, 31 March 2008, accessed 12 January 2010
  10. ^ "NEWS - Comcast.net". Comcast.net<!. Marrë më 22 korrik 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ "The history of Cusco". cusco.net<!. Arkivuar nga origjinali më 21 gusht 2009. Marrë më 25 korrik 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ Prescott, W.H., 2011, The History of the Conquest of Peru, Digireads.com Publishing, ISBN 978-1-4209-4114-2
  13. ^ "Andes map". Arkivuar nga origjinali më 24 shtator 2010. Marrë më 16 maj 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Liley, J. Ben and McKenzie, Richard L. (April 2006) "Where on Earth has the highest UV?" UV Radiation and its Effects: an update NIWA Science, Hamilton, NZ;
  15. ^ "World Weather Information Service – Cuzco". UN. Arkivuar nga origjinali më 7 janar 2019. Marrë më 18 dhjetor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ "Average Conditions Cusco, Peru". BBC Weather. Marrë më 18 dhjetor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Museums in Cusco theonlyperuguide.com
  18. ^ Museum of Sacred, Magical and Medicinal Plants, Cusco
  19. ^ Cacao and Chocolate Museum Arkivuar 21 qershor 2015 tek Wayback Machine, Cusco
  20. ^ "Censo 2005 INEI". Arkivuar nga origjinali më 23 prill 2008. Marrë më 16 maj 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  21. ^ "Cusco, Peru Bans GM Products To Protect Diversity Of Native Potatoes" (në anglisht). scidev.net. Marrë më 21 shk 2012.
  22. ^ "Guide to Peruvian Food, Cusco Reference". Arkivuar nga origjinali më 20 nëntor 2007. Marrë më 16 maj 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  23. ^ "Ciudades Hermanas (Sister Cities)". Municipalidad del Cusco. Arkivuar nga origjinali më 3 gusht 2009. Marrë më 23 shtator 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ "::Bethlehem Municipality::" (në anglisht). bethlehem-city.org. Arkivuar nga origjinali më 24 korrik 2010. Marrë më 10 tetor 2009.
  25. ^ "Kraków - Miasta Partnerskie" [Kraków -Partnership Cities]. Miejska Platforma Internetowa Magiczny Kraków. Arkivuar nga origjinali më 2013-07-02. Marrë më 2013-08-10. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Cusco&oldid=2648193"