Jump to content

Natyra e egër

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Natyrë e egër në Alaskë - Shtetet e Bashkuara

Natyra e egër ose tokat e egra (zakonisht në shumës), janë mjedise natyrore në Tokë që nuk janë modifikuar ndjeshëm nga aktiviteti njerëzor ose ndonjë tokë e paurbanizuar që nuk është nën kultivim të gjerë bujqësor. [1] [2] Termi i është referuar tradicionalisht mjediseve tokësore, megjithëse vëmendja në rritje po i kushtohet shkretëtirës detare. Hartat e fundit të shkretëtirës [3] sugjerojnë ajo se mbulon afërsisht një të katërtën e sipërfaqes tokësore të Tokës, por që po degradohet me shpejtësi nga aktiviteti njerëzor. [4] Edhe më pak natyrë e egër po mbetet në oqean, me vetëm 13.2% zonë e lirë nga aktiviteti intensiv njerëzor. [5]

Përmbledhje

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Disa qeveri vendosin me ligj mbrojtjen e zonave të natyrës së egër për të ruajtur jo vetëm atë që tashmë ekziston, por edhe për të promovuar dhe çuar përpara një shprehje dhe zhvillim natyror. Këto mund të vendosen në rezervate, rezerva të ruajtjes, pyje kombëtare, parqe kombëtare dhe madje edhe në zona urbane përgjatë lumenjve, grykave ose zonave të pazhvilluara. Shpesh këto zona konsiderohen të rëndësishme për mbijetesën e specieve të caktuara, biodiversitetin, studimet ekologjike, konservimin, vetminë dhe rekreacionin . [6] Ata gjithashtu mund të ruajnë tipare gjenetike historike dhe të sigurojnë habitat për florën dhe faunën e egër që mund të jetë e vështirë për t'u rikrijuar në kopshte zoologjike, arboretume ose laboratorë .

Përpjekjet më të fundit për të hartuar natyrën e egër [7] tregojnë se tani ka mbetur më pak se një e katërta (~23%) e zonës së natyrave të egra dhe shkretëtirës në botë dhe se ka pasur rënie katastrofike [8] gjatë dy dekadave të fundit. Mbi 3 milion kilometra katrorë (10 përqind) e shkretëtirës u shndërrua në përdorime të tokës nga njerëzit. Pyjet e shiut të Amazonës dhe Kongos pësuan humbjet më të mëdha. Presioni njerëzor ka filluar të shtrihet pothuajse në çdo cep të planetit. [9] Humbja dhe shkatërrimi i zonave të natyrës së egër (shkretëtirës) mund të ketë implikime serioze për ruajtjen e biodiversitetit.

Përqindja e sipërfaqes së tokës e cilësuar si "natyrë e egër" nuk pasqyron domosdoshmërisht një masë të biodiversitetit të saj. Nga zonat e fundit natyrore të egra, taiga - e cila është kryesisht natyyrë e egër - përfaqëson 11% të masës totale të tokës në hemisferën veriore. [10] Pyjet tropikale të shiut përfaqësojnë 7% të pjesës së mëtejshme të bazës tokësore të botës. [11] Vlerësimet e shkretëtirës së mbetur të Tokës nënvizojnë shkallën me të cilën këto toka po zhvillohen, me rënie dramatike të biodiversitetit si pasojë.

Dyzet e tetë vende kanë zona të natyrës së egër të krijuara nëpërmjet përcaktimit legjislativ si zona të menaxhimit të zonave të mbrojtura të IUCN të kategorisë 1b që nuk përputhen me asnjë përcaktim tjetër të IUCN. Ato janë: Australia, Austria, Bahama, Bangladeshi, Bermuda, Bosnja dhe Hercegovina, Botsvana, Kanadaja, Ishujt Kajman, Kosta Rika, Kroacia, Kuba, Republika Çeke, Republika Demokratike e Kongos, Danimarka, Republika Domenikane, Guinea Ekuatoriale, Estonia, Finlanda, Guajana Franceze, Grenlanda, Islanda, India, Indonezia, Japonia, Letonia, Lihtenshtajni, Luksemburgu, Malta, Ishujt Marshall, Meksika, Mongolia, Nepali, Zelanda e Re, Norvegjia, Ishujt Mariana Veriore, Portugalia, Seychelles, Serbia, Singapori, Sllovakia, Sllovenia, Spanja, Sri Lanka, Suedia, Tanzania, Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Zimbabve. Në publikim, ka 2,992 zona të natyrës së egër detare dhe tokësore të regjistruara në IUCN si zona vetëm të Kategorisë 1b. [12]

Njëzet e dy vende të tjera kanë zona të egra. Këto zona të natyrës së egër janë krijuar nëpërmjet përcaktimit administrativ ose zonave të egra brenda zonave të mbrojtura. Ndërsa lista e mësipërme përmban vende me shkretëtirë të përcaktuara ekskluzivisht si vende të Kategorisë 1b, disa nga vendet e listuara më poshtë përmbajnë zona të mbrojtura me kategori të shumta menaxhimi duke përfshirë Kategorinë 1b. Ato janë: Argjentina, Butani, Brazili, Kili, Hondurasi, Gjermania, Italia, Kenia, Malajzia, Namibia, Nepali, Pakistani, Panamaja, Peruja, Filipinet, Federata Ruse, Afrika e Jugut, Zvicra, Uganda, Ukraina, Mbretëria e Bashkuar Britania e Madhe dhe Irlanda e Veriut, Venezuela dhe Zambia. [13]

Parqet kombëtare

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Parku Kombëtar Bjeshkët e Nemuna, Liqeni i madh në Liqenat, Rugove
Parku Kombëtar Malet e Sharrit
Shiko gjithashtu: Park kombëtar

Krijimi i Parqeve Kombëtare, duke filluar nga shekulli XIX, ruajti disa zona veçanërisht tërheqëse dhe të dukshme, por ndjekjet e tregtisë, stilit të jetesës dhe rekreacionit të kombinuara me rritjen e popullsisë njerëzore kanë vazhduar të rezultojnë në modifikimin njerëzor të zonave relativisht të paprekura. Një aktivitet i tillë njerëzor shpesh ndikon negativisht në florën dhe faunën vendase. Si i tillë, për të mbrojtur më mirë habitatet kritike dhe për të ruajtur mundësitë rekreative me ndikim të ulët, konceptet ligjore të "natyrës së egër" u krijuan në shumë vende, duke filluar me Shtetet e Bashkuara.

Parku i parë Kombëtar ishte Yellowstone, i cili u nënshkrua në ligj nga Presidenti i SHBA Ulysses S. Grant më 1 mars 1872. [14] Akti i Përkushtimit e shpalli Yellowstonein një tokë "në këtë mënyrë të rezervuar dhe të tërhequr nga vendbanimi, banimi ose shitja sipas ligjeve të Shteteve të Bashkuara, dhe e dedikuar dhe e veçuar si një park publik ose terren i këndshëm për përfitimin dhe kënaqësinë e njerëzve". [15]

Parku i dytë kombëtar në botë, Parku Kombëtar Mbretëror, i vendosur vetëm 32 km në jug të Sidneit, Australi, u krijua në vitin 1879. [16]

Në vitet 1920, udhëtimi nëpër Amerikën e Veriut me tren për të përjetuar "natyrën e egër" (shpesh duke e parë atë vetëm përmes dritareve) ishte bërë shumë popullor. Kjo çoi në komercializimin e disa prej Parqeve Kombëtare të Kanadasë me ndërtimin e hoteleve të shkëlqyera si Hoteli Banff Springs dhe Chateau Lake Louise .

Pavarësisht emrit të ngjashëm, parqet kombëtare në Evropë si p.sh. Angli dhe Uells janë mjaft të ndryshme nga parqet kombëtare në shumë vende të tjera. Ndryshe nga shumica e vendeve të tjera, në Angli dhe Uells, përcaktimi si park kombëtar mund të përfshijë vendbanime të konsiderueshme dhe përdorime të tokës njerëzore, të cilat shpesh janë pjesë integrale e peizazhit, dhe toka brenda një parku kombëtar mbetet kryesisht në pronësi private. Çdo park operohet nga autoriteti i tij i parkut kombëtar.

Unioni Botëror i Ruajtjes së Natyrës (IUCN) e klasifikon natyrën e egër në dy nivele, 1a (Rruajtja e rreptë e natyrës) dhe 1b (Zonat e egra). [17]

Kohët e fundit ka pasur thirrje për Konventën e Trashëgimisë Botërore për të mbrojtur më mirë natyrën e egër [18] dhe për të përfshirë fjalën natyrë e egër në kriteret e tyre të përzgjedhjes për Vendet e Trashëgimisë Natyrore

Shih edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Literatura

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Bryson, B. (1998). A Walk in the Woods. ISBN 0-7679-0251-3
  • Casson, S. et al. (Ed.s). (2016). Wilderness Protected Areas: Management Guidelines for IUCN Category 1b (wilderness) Protected Areas ISBN 978-2-8317-1817-0
  • Gutkind, L (Ed). (2002). On Nature: Great Writers on the Great Outdoors. ISBN 1-58542-173-1
  • Kirchhoff, Thomas/ Vicenzotti, Vera 2014: A historical and systematic survey of European perceptions of wilderness. Environmental Values 23 (4): 443–464.
  • Nash, Roderick Frazier [1967] 2014: Wilderness and the American Mind. Fifth Edition. New Haven & London, Yale University Press / Yale Nota Bene.
  • Oelschlaeger, Max 1991: The Idea of Wilderness. From Prehistory to the Age of Ecology. New Haven & London, Yale University Press.

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "National Oceanic and Atmospheric Administration's - National Weather Service". Arkivuar nga origjinali më 15 mars 2023. Marrë më 16 dhjetor 2021. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ "What is a Wilderness Area". The WILD Foundation. Arkivuar nga origjinali më 4 dhjetor 2012. Marrë më 2009-02-20. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Allan, James R.; Venter, Oscar; Watson, James E.M. (12 dhjetor 2017). "Temporally inter-comparable maps of terrestrial wilderness and the Last of the Wild". Scientific Data. 4 (1): 170187. Bibcode:2017NatSD...470187A. doi:10.1038/sdata.2017.187. PMC 5726312. PMID 29231923. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  4. ^ Watson, James E.M.; Shanahan, Danielle F.; Di Marco, Moreno; Allan, James; Laurance, William F.; Sanderson, Eric W.; Mackey, Brendan; Venter, Oscar (nëntor 2016). "Catastrophic Declines in Wilderness Areas Undermine Global Environment Targets". Current Biology. 26 (21): 2929–2934. doi:10.1016/j.cub.2016.08.049. PMID 27618267. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Jones, Kendall R.; Klein, Carissa J.; Halpern, Benjamin S.; Venter, Oscar; Grantham, Hedley; Kuempel, Caitlin D.; Shumway, Nicole; Friedlander, Alan M.; Possingham, Hugh P.; Watson, James E.M. (gusht 2018). "The Location and Protection Status of Earth's Diminishing Marine Wilderness". Current Biology. 28 (15): 2506–2512.e3. doi:10.1016/j.cub.2018.06.010. PMID 30057308. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ No Man's Garden by Daniel B. Botkin p155-157
  7. ^ Allan, James R.; Venter, Oscar; Watson, James E. M. (2017-12-12). "Temporally inter-comparable maps of terrestrial wilderness and the Last of the Wild". Scientific Data (në anglisht). 4 (1): 170187. Bibcode:2017NatSD...470187A. doi:10.1038/sdata.2017.187. ISSN 2052-4463. PMC 5726312. PMID 29231923.
  8. ^ Watson, James E. M.; Shanahan, Danielle F.; Di Marco, Moreno; Allan, James; Laurance, William F.; Sanderson, Eric W.; Mackey, Brendan; Venter, Oscar (2016-11-07). "Catastrophic Declines in Wilderness Areas Undermine Global Environment Targets". Current Biology (në anglisht). 26 (21): 2929–2934. doi:10.1016/j.cub.2016.08.049. ISSN 0960-9822. PMID 27618267.
  9. ^ Venter, Oscar; Sanderson, Eric W.; Magrach, Ainhoa; Allan, James R.; Beher, Jutta; Jones, Kendall R.; Possingham, Hugh P.; Laurance, William F.; Wood, Peter; Fekete, Balázs M.; Levy, Marc A. (2016-08-23). "Sixteen years of change in the global terrestrial human footprint and implications for biodiversity conservation". Nature Communications (në anglisht). 7 (1): 12558. Bibcode:2016NatCo...712558V. doi:10.1038/ncomms12558. ISSN 2041-1723. PMC 4996975. PMID 27552116.
  10. ^ University of Manitoba Taiga Biological Station. 2004. Frequently answered questions. Retrieved: 2006-07-04.
  11. ^ Rainforest Foundation US. 2006. Commonly asked questions. Arkivuar 1 tetor 2006 tek Wayback Machine Retrieved: 2006-07-04.
  12. ^ "The World Database on Protected Areas (WDPA)". IUCN and UNEP-WCMC. 2016. Arkivuar nga origjinali më 12 mars 2020. Marrë më 16 dhjetor 2021. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ "The World Database on Protected Areas (WDPA)". IUCN and UNEP-WCMC. 2016. Arkivuar nga origjinali më 12 mars 2020. Marrë më 16 dhjetor 2021. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)"The World Database on Protected Areas (WDPA)" Arkivuar 12 mars 2020 tek Wayback Machine. IUCN and UNEP-WCMC. 2016.
  14. ^ Mangan, E. Yellowstone, the First National Park Library of Congress, Mapping the National Parks. Retrieved on: 2010-08-12.
  15. ^ "The Magic of Yellowstone". Congressional Acts Pertaining to Yellowstone. Marrë më 7 dhjetor 2011. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ New South Wales National Parks & Wildlife Service, "Parks & Reserves: Royal National Park" Gabim te stampa Webarchive: Mungon adresa e arkivimit.. Accessed 6 December 2011.
  17. ^ Locke, H.; Ghosh, S.; Carver, S.; McDonald, T.; Sloan, S.S.; Merculieff, I.; Hendee, J.; Dawson, C.; Moore, S. (2016). Wilderness protected areas : Management guidelines for IUCN category 1b protected areas. doi:10.2305/IUCN.CH.2016.PAG.25.en. ISBN 9782831718170. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Allan, James R.; Kormos, Cyril; Jaeger, Tilman; Venter, Oscar; Bertzky, Bastian; Shi, Yichuan; Mackey, Brendan; van Merm, Remco; Osipova, Elena; Watson, James E.M. (shkurt 2018). "Gaps and opportunities for the World Heritage Convention to contribute to global wilderness conservation". Conservation Biology. 32 (1): 116–126. doi:10.1111/cobi.12976. PMID 28664996. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Natyra_e_egër&oldid=2670070"