Jump to content

Qytetërimi

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Egjipti i lashtë ofron një shembull të një kulture të hershme të konsideruar si qytetërim.[1]

Qytetërimi është çdo shoqëri e ndërlikuar e karakterizuar nga zhvillimi i një shteti, shtresimi shoqëror, urbanizimi dhe sistemet simbolike të komunikimit përtej gjuhës natyrore të folur (domethënë, një sistem shkrimi).[2][3][4][5][6][7][8][9]

Qytetërimet janë të lidhura ngushtë me karakteristika shtesë si qendërzimi, zbutja e specieve bimore dhe shtazore (përfshirë njerëzit), specializimi i punës, ideologjitë e rrënjosura kulturore të progresit, arkitektura monumentale, tatimet, varësia e shoqërisë nga bujqësia dhe ekspansionizmi.[3][4][5][7][8][9]

Historikisht, një qytetërim është kuptuar shpesh si një kulturë më e madhe dhe "më e avancuar", në kontrast të nënkuptuar me kulturat më të vogla, gjoja më pak të përparuara.[2][4][5][10] Në këtë kuptim të gjerë, një qytetërim është në kontrast me shoqëritë fisnore jo të qendërzuar, duke përfshirë kulturat e blegtorëve nomadë, shoqëritë neolitike ose gjuetarët-mbledhës; megjithatë, ndonjëherë ajo bie ndesh edhe me kulturat që gjenden brenda vetë qytetërimeve. Qytetërimet janë vendbanime të organizuara me popullsi të dendur të ndara në klasa shoqërore hierarkike me një elitë sunduese dhe me popullsi vartëse urbane dhe rurale, të cilat merren me bujqësi intensive, xehetaria, prodhim dhe tregti në shkallë të vogël. Qytetërimi përqendron fuqinë, duke shtrirë kontrollin e njeriut mbi pjesën tjetër të natyrës, duke përfshirë mbi qeniet e tjera njerëzore.[11]

Qytetërimi, siç sugjeron etimologjia e tij, është një koncept i lidhur fillimisht me qytezat dhe qytetet. Shfaqja më e hershme e qytetërimeve lidhet përgjithësisht me fazat përfundimtare të Revolucionit Neolitik në Azinë Perëndimore, duke kulmuar në procesin relativisht të shpejtë të revolucionit urban dhe shtetformimit, një zhvillim politik i lidhur me shfaqjen e një elite qeverisëse.

E ardhmja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Një hartë botërore e qytetërimeve kryesore sipas hipotezës politike Përplasja e Qytetërimeve nga Samuel P. Huntington.

Shkencëtari politik Samuel Huntington ka argumentuar se karakteristika përcaktuese e shekullit të 21-të do të jetë një përplasje qytetërimesh.[12] Sipas Huntington, konfliktet midis qytetërimeve do të zëvendësojnë konfliktet midis shteteve-kombe dhe ideologjive që karakterizuan shekujt 19 dhe 20. Këto pikëpamje janë sfiduar fuqishëm nga të tjerë si Edward Said, Muhammed Asadi dhe Amartya Sen.[13] Ronald Inglehart dhe Pippa Norris kanë argumentuar se "përplasja e vërtetë e qytetërimeve" midis botës muslimane dhe Perëndimit është shkaktuar nga refuzimi musliman i vlerave seksuale më liberale të Perëndimit, dhe jo një ndryshim në ideologjinë politike, megjithëse ata vërejnë se kjo mungesë e tolerancës ka të ngjarë të çojë në një refuzim eventual të demokracisë (të vërtetë).[14] Në Identiteti dhe Dhuna Sen pyet nëse njerëzit duhet të ndahen sipas linjave të një "qytetërimi" të supozuar, të përcaktuar vetëm nga feja dhe kultura. Ai argumenton se kjo injoron shumë identitete të tjera që përbëjnë njerëzit dhe çon në një fokus në dallimet.

Historiani kulturor Morris Berman sugjeroi në Dark Ages America: the End of Empire se në Shtetet e Bashkuara konsumatore të korporatave, vetë faktorët që dikur e shtynë atë drejt madhështisë – individualizmi ekstrem, zgjerimi territorial dhe ekonomik dhe ndjekja e pasurisë materiale – kanë shtyrë Shtetet e Bashkuara kalojnë një prag kritik ku kolapsi është i pashmangshëm. I lidhur politikisht me shtrirjen e tepërt, dhe si rezultat i rraskapitjes mjedisore dhe polarizimit të pasurisë midis të pasurve dhe të varfërve, ai arrin në përfundimin se sistemi aktual po arrin me shpejtësi në një situatë ku vazhdimi i sistemit ekzistues i mbushur me deficite të mëdha dhe një zgavër Ekonomia është e pamundur fizikisht, socialisht, ekonomikisht dhe politikisht.[15] Megjithëse e zhvilluar në shumë më thellësi, teza e Bermanit është e ngjashme në disa mënyra me atë të planifikuesit urban, Jane Jacobs, e cila argumenton se pesë shtyllat e kulturës së Shteteve të Bashkuara janë në prishje serioze: komuniteti dhe familja; arsimi i lartë; praktika efektive e shkencës; taksat dhe qeveria; dhe vetërregullimi i profesioneve të mësuara. Korrozioni i këtyre shtyllave, argumenton Jacobs, është i lidhur me të këqijat shoqërore si kriza mjedisore, racizmi dhe hendeku në rritje midis të pasurve dhe të varfërve[16]

Kritiku kulturor dhe autori Derrick Jensen argumenton se qytetërimi modern është i drejtuar drejt dominimit të mjedisit dhe vetë njerëzimit në një mënyrë thelbësisht të dëmshme, të paqëndrueshme dhe vetëshkatërruese.[17] Duke mbrojtur përkufizimin e tij si në aspektin gjuhësor ashtu edhe në atë historik, ai e përkufizon qytetërimin si "një kulturë... që çon dhe del nga rritja e qyteteve", ku "qytetet" përkufizohen si "njerëz që jetojnë pak a shumë përgjithmonë në një vend me dendësi të lartë. mjaftueshëm për të kërkuar importimin rutinë të ushqimit dhe nevojave të tjera të jetës”.[18] Kjo nevojë që qytetërimet të importojnë gjithnjë e më shumë burime, argumenton ai, rrjedh nga mbishfrytëzimi i tyre dhe pakësimi i burimeve të tyre lokale. Prandaj, qytetërimet miratojnë në thelb politika imperialiste dhe ekspansioniste dhe, për t'i ruajtur këto, kultura dhe stile jetese shumë të militarizuara, të strukturuara në mënyrë hierarkike dhe të bazuara në detyrim.

Shkalla Kardashev klasifikon qytetërimet bazuar në nivelin e tyre të avancimit teknologjik, i matur në mënyrë specifike nga sasia e energjisë që një qytetërim është në gjendje të shfrytëzojë. Shkalla është vetëm hipotetike, por e vendos konsumin e energjisë në një perspektivë kozmike. Shkalla e Kardashevit bën dispozita për qytetërimet shumë më të avancuara teknologjikisht se çdo qytetërim që njihet aktualisht.

Qytetërime jo-njerëzore

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Konsensusi aktual shkencor është se qeniet njerëzore janë të vetmet specie shtazore me aftësinë njohëse për të krijuar qytetërime që janë shfaqur në Tokë. Një eksperiment i fundit i mendimit, hipoteza siluriane, megjithatë, konsideron nëse "do të ishte e mundur të zbulohej një qytetërim industrial në të dhënat gjeologjike" duke pasur parasysh mungesën e informacionit gjeologjik për epokat para kuaternarit.[19]

Astronomët spekulojnë për ekzistencën e komunikimit të qytetërimeve inteligjente brenda dhe përtej galaktikës së Rrugës së Qumështit, zakonisht duke përdorur variante të ekuacionit Drejk.[20] Ata gjithashtu kryejnë kërkime për inteligjenca të tilla – si për gjurmët teknologjike, të quajtura "technosignature".[21] Fusha e propozuar proto-shkencore "ksenoarkeologjia" ka të bëjë me studimin e mbetjeve të artefakteve të qytetërimeve jo-njerëzore për të rindërtuar dhe interpretuar jetët e kaluara të shoqërive të huaja nëse të tilla zbulohen dhe konfirmohen shkencërisht.[22][23]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ "Chronology". Digital Egypt for Universities (në anglisht). University College London. 2000. Arkivuar nga origjinali më 16 mars 2008.
  2. ^ a b Adams, Robert McCormick (1966). The Evolution of Urban Society (në anglisht). Transaction Publishers. fq. 13. ISBN 9780202365947. Arkivuar nga origjinali më 30 dhjetor 2016. Marrë më 20 qershor 2015.
  3. ^ a b Haviland, William; etj. (2013). Cultural Anthropology: The Human Challenge (në anglisht). Cengage Learning. fq. 250. ISBN 978-1285675305. Arkivuar nga origjinali më 13 korrik 2019. Marrë më 20 qershor 2015.
  4. ^ a b c Wright, Ronald (2004). A Short History anthropological (në anglisht). ISBN 9780887847066.
  5. ^ a b c Llobera, Josep (2003). An Invitation to Anthropology (në anglisht). Berghahn Books. fq. 136–137. ISBN 9781571815972. Arkivuar nga origjinali më 30 dhjetor 2016. Marrë më 20 qershor 2015.
  6. ^ Fernández-Armesto, Felipe (2001). Civilizations: Culture, Ambition, and the Transformation of Nature (në anglisht). Simon & Schuster. ISBN 9780743216500. Arkivuar nga origjinali më 1 prill 2021. Marrë më 20 qershor 2015.
  7. ^ a b Boyden, Stephen Vickers (2004). The Biology of Civilisation (në anglisht). UNSW Press. fq. 7–8. ISBN 9780868407661. Arkivuar nga origjinali më 30 dhjetor 2016. Marrë më 20 qershor 2015.
  8. ^ a b Solms-Laubach, Franz (2007). Nietzsche and Early German and Austrian Sociology (në anglisht). Walter de Gruyter. fq. 115, 117, and 212. ISBN 9783110181098. Arkivuar nga origjinali më 30 dhjetor 2016. Marrë më 20 qershor 2015.
  9. ^ a b AbdelRahim, Layla (2015). Children's literature, domestication and social foundation : narratives of civilization and wilderness (në anglisht). New York. fq. 8. ISBN 9780415661102. OCLC 897810261.{{cite book}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja)
  10. ^ Bolesti, Maria (2013). Barbarism and Its Discontents (në anglisht). Stanford University Press. ISBN 9780804785372. Marrë më 20 qershor 2015.
  11. ^ Mann, Michael (1986). The Sources of Social Power (në anglisht). Vëll. 1. Cambridge University Press. fq. 34–41.
  12. ^ Huntington, Samuel P., The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, (Simon & Schuster, 1996)
  13. ^ Asadi, Muhammed (22 janar 2007). "A Critique of Huntington's "Clash of Civilizations"" (në anglisht). Selves and Others. Arkivuar nga origjinali më 26 prill 2009. Marrë më 23 janar 2009.
  14. ^ Inglehart, Ronald; Pippa Norris (mars–prill 2003). "The True Clash of Civilizations" (në anglisht). Global Policy Forum. Arkivuar nga origjinali më 20 janar 2019. Marrë më 23 janar 2009.
  15. ^ Berman, Morris (2007), Dark Ages America: the End of Empire (W.W. Norton)
  16. ^ Jacobs, Jane (2005), Dark Age Ahead (Vintage)
  17. ^ Jensen, Derrick (2006), "Endgame: The Problem of Civilization", Vol 1 & Vol 2 (Seven Stories Press)
  18. ^ Jensen, Derrick (2006), "Endgame: The Problem of Civilization", Vol 1 (Seven Stories Press), p. 17
  19. ^ Schmidt, Gavin A.; Frank, Adam (10 April 2018). "The Silurian Hypothesis: Would it be possible to detect an industrial civilization in the geological record?". arXiv:1804.03748 [astro-ph.EP].
  20. ^ Westby, Tom; Conselice, Christopher J. (15 qershor 2020). "The Astrobiological Copernican Weak and Strong Limits for Intelligent Life". The Astrophysical Journal (në anglisht). 896 (1): 58. arXiv:2004.03968. Bibcode:2020ApJ...896...58W. doi:10.3847/1538-4357/ab8225. S2CID 215415788.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: DOI i lirë i pashënjuar (lidhja)
  21. ^ Socas-Navarro, Hector; Haqq-Misra, Jacob; Wright, Jason T.; Kopparapu, Ravi; Benford, James; Davis, Ross; TechnoClimes 2020 workshop participants (1 maj 2021). "Concepts for future missions to search for technosignatures". Acta Astronautica (në anglisht). 182: 446–453. arXiv:2103.01536. Bibcode:2021AcAau.182..446S. doi:10.1016/j.actaastro.2021.02.029. ISSN 0094-5765. S2CID 232092198. Marrë më 17 prill 2021.{{cite journal}}: Mirëmbajtja CS1: Emra shifrorë: lista e autorëve (lidhja)
  22. ^ McGee, Ben W. (1 nëntor 2010). "A call for proactive xenoarchaeological guidelines – Scientific, policy and socio-political considerations". Space Policy (në anglisht). 26 (4): 209–213. Bibcode:2010SpPol..26..209M. doi:10.1016/j.spacepol.2010.08.003. ISSN 0265-9646.
  23. ^ McGee, B. W. (1 dhjetor 2007). "Archaeology and Planetary Science: Entering a New Era of Interdisciplinary Research". AGU Fall Meeting Abstracts (në anglisht). 2007: 41A–0203. Bibcode:2007AGUFM.P41A0203M. Marrë më 11 nëntor 2021.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Qytetërimi&oldid=2674457"