Mileti Vllah
Mileti Vlleh ose Ullah Millet ishte një milet i veçantë (domethënë një komunitet i njohur etno-fetar dhe gjuhësor) brenda Perandorisë Osmane. Ai u krijua nga autoritetet osmane për arumunët (të njohur edhe si "vllehët") në vitin 1905, gjatë ngritjes së nacionalizmit në Perandorinë Osmane. Edhe pse megleno-rumunët quhen ndonjëherë edhe "vlleh", Ullah Millet nuk ishte menduar për ta.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Arumunët përputhen me një grup etnik ballkanik i cili është i shpërndarë në disa vende si Shqipëria, Bullgaria, Greqia, Maqedonia e Veriut, Rumania dhe Serbia.[1] [2] Zakonisht, fqinjët e arumunëve përdorin termin "vllah" (turqisht Ulahtar) për t'iu referuar atyre. Megjithatë, i njëjti term përdoret edhe për megleno-rumunët, një popull i vogël ballkanik.[3] Përpara krijimit të Ullah Millet, arumunët ishin nën juridiksionin e Patrikanës Ekumenike Greke të Kostandinopojës. Kjo ndodhi sepse ata praktikonin Ortodoksinë Lindore. Gjatë kësaj kohe, shumica e priftërinjve ishin grekë dhe arumunët nuk mund të përdornin gjuhën e tyre në shërbimet e kishës. Ky konflikt mes arumunëve dhe grekëve përfundimisht u përshkallëzua në dhunë fizike, duke shkaktuar përleshje mes anëtarëve të të dy grupeve. Për shkak të kësaj, arumunët filluan t'i thërrisnin për ndihmë autoritetet osmane dhe qeverinë rumune.[4]
Situata filloi të studiohej nga Perandoria Osmane dhe, më 9 gusht 1891, Ministria e Drejtësisë i dërgoi vezirit të madh osman një raport në të cilin thuhej se arumunët kishin të drejtë të përdornin gjuhën e tyre në kishë ashtu si shumë popujë tjerë. Ortodoksët në vendet e banuara nga arabët mund të përdornin gjuhën e tyre amtare nëse nuk ishte greqishtja. Ministria përkatëse thoshte gjithashtu se pakënaqësia e arumunëve mund t'i shtyjë ata të krijojnë kishën e tyre të pavarur. Çështja arumune duhej të trajtohej me delikatesë nga autoritetet osmane. Ndërsa dhënia e më shumë të drejtave për ta mund të përmirësojë marrëdhëniet midis Rumanisë dhe Perandorisë Osmane dhe të ngrejë opinione pro-turke për qytetarët e saj, por kjo gjë mund të zemërojë gjithashtu qytetarët osmanë të etnisë bullgare, greke dhe serbe. Nga ana tjetër, Rumania i bëri presion Perandorisë Osmane për autonomi më të madhe për arumunët dhe të drejtën e tyre për një kishë të pavarur, madje duke ofruar një traktat aleance me ta nëse ambiciet e arumunëve do të përmbusheshin. [4]
Më 28 qershor 1904, arumunët i bënë një kërkesë autoriteteve osmane. Ata kërkuan të ndaheshin nga grekët dhe të njiheshin zyrtarisht dhe ligjërisht në vend si komunitet (milet). Ata kërkuan gjithashtu që të kishin një përfaqësues në Stamboll dhe të drejtën për të zgjedhur arumunët në fshatrat që ata banonin. Qeveria rumune i mbështeti fuqishëm këto kërkesa dhe u përpoq të bindte Perandorinë Osmane për t'i përmbushur ato. Megjithatë, Sulltani i Perandorisë Osmane, Abdul Hamidi II, vendosi t'i shpërfillte këto kërkesa për të shmangur konfliktet politike. Në ato kohë, Perandoria Osmane ishte veçanërisht e shqetësuar për një humbje të mundshme të rajonit të Maqedonisë dhe një ndryshim të status quo-së në Ballkan. Për këto arsye kërkesat u refuzuan.[4]
Refuzimi i kërkesave të tyre nga osmanët dhe kundërshtimi grek për vetëvendosjen e tyre ndezi fillimin e bashkëpunimit midis arumunëve dhe bullgarëve. Bullgarët i lejuan priftërinjtë arumunë të adhuronin në gjuhën e tyre nëse bashkoheshin me Ekzarkatin Bullgar dhe disa arumunë filluan të bashkoheshin me grupet lokale bullgare. Kjo i alarmoi autoritetet osmane, të cilat kishin frikë nga një aleancë e mundshme e plotë midis bullgarëve dhe arumunëve. Për më tepër, me intensifikimin e luftës maqedonase në skenarin ndërkombëtar, problemi arumun mori një rëndësi më të madhe. Si rezultat, Perandoria Gjermane filloi t'i mbështeste ata në kërkimin e tyre për të drejtat. Pasi Abdul Hamidi II mësoi për kërkesat që Gjermania po bënte në emër të arumunëve, ai iu drejtua Portës së Lartë për të kërkuar një zgjidhje për çështjen arumune. [4]
Kështu, më 22 maj 1905, Sulltan Abdul Hamid II lëshoi një irâde-i seniyye ("testament i folur") në të cilin ai u dha arumunëve të gjitha të drejtat e duhura të miletit, me përjashtim të një kreu fetar, duke krijuar kështu Miletin Vllah - Ullah Millet. [1] [2] [5] Në këtë dekret, arumunëve nuk iu dha një kishë e veçantë, por atyre iu dha e drejta të kryenin shërbesat fetare në gjuhën arumune [5] [6] dhe të zgjidhnin kryetarët e tyre në fshatrat e tyre. [5] Të nesërmen vendimi i Sulltanit u shpall publikisht. Lajmi u prit me gëzim në Rumani, në të cilin themelimi i Ullah Millet u pa si një fitore e madhe.[7] Megjithatë, vendimi hasi në një kundërshtim të fortë grek, duke çuar në vrasjen e klerikëve arumunë dhe dhunën ndaj frekuentuesve të shkollave arumune nga bandat greke. Kjo shkaktoi një krizë diplomatike midis Greqisë dhe Rumanisë.[5]
Edhe pse nuk e morën kishën e tyre të pavarur, arumunët ishin të kënaqur me situatën e re. Megjithatë, ata kishin probleme në ushtrimin e të drejtave të tyre të reja në disa zona konfliktuale apo multietnike. Në fund, pas luftërave ballkanike, Perandoria Osmane humbi tokat ku jetonin arumunët. Kjo bëri që arumunët të humbnin të drejtat e tyre minoritare dhe i bëri ata një grup etnik të shpërndarë në vende të ndryshme, duke e bërë më të vështirë luftën për mbijetesën e etnisë, gjuhës dhe kulturës arumune.[4]
Trashëgimia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Themelimi i Miletit Vllah ose Ullah Millet është simbolik për arumunët dhe përkujtohet nga shumë prej tyre në Ditën Kombëtare të Arumunëve çdo 22[1][2] ose 23 maj.[7][8] Megjithatë, shumë prej atyre arumunëve të Greqisë që janë ende besnikë ndaj vendit zakonisht e refuzojnë festën pasi perceptohet si simbol i një disfate për "atdheun" e tyre të perceptuar. Kjo për shkak se njohja e Ullah Millet u konsiderua si një disfatë diplomatike për Greqinë në atë kohë. [7]
Dita e Miletit Vllah festohet edhe në Rumani gjatë Ditës Ballkanike të Rumanisë. Kjo festë është menduar për arumunët, por edhe për megleno-rumunët dhe istro-rumunët, të perceptuar në Rumani thjesht si nëngrupe etnike rumune që jetojnë në jug të Danubit.[9] Ndryshe nga Dita Kombëtare Arumune, Dita e Rumanisë Ballkanike festohet çdo 10 maj [10] pasi Rumania miratoi kalendarin gregorian vetëm në vitin 1919.[11] Për më tepër, përpjekjet për të zyrtarizuar Ditën Kombëtare Arumune në Rumani janë refuzuar.[12]
Shih edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b c Kahl, Thede (2002). "The ethnicity of Aromanians after 1990: the identity of a minority that behaves like a majority". Ethnologia Balkanica. 6: 145–169.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c Kahl, Thede (2003). "Aromanians in Greece: Minority or Vlach-speaking Greeks?" (PDF). Jahrbücher für Geschichte und Kultur Südosteuropas. 5: 205–219.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kahl, Thede (2006). "The Islamisation of the Meglen Vlachs (Megleno-Romanians): The Village of Nânti (Nótia) and the "Nântinets" in Present-Day Turkey". Nationalities Papers. 34 (1): 71–90. doi:10.1080/00905990500504871.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c d e Arslan, Ali (2004). "The Vlach issue during the Late Ottoman period and the emergence of the Vlach community (millet)". Études balkaniques (4): 121–139.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c d Motta, Giuseppe (2011). "The Fight for Balkan Latinity. The Aromanians until World War I" (PDF). Mediterranean Journal of Social Sciences. 2 (3): 252–260. doi:10.5901/mjss.2011.v2n3p252. ISSN 2039-2117.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Demirtaş Coşkun, Birgül (2001). "The Vlachs: A Forgotten Minority in the Balkans". Ankara Papers. Frank Cass. 1: 1–68. ISSN 1474-7782.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c "Nikola Minov: Why don't all Aromanians celebrate May 23 as their national day?". Trã Armãnami. 24 maj 2020. Marrë më 27 nëntor 2020.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "PM Gruevski congratulates National Day of the Vlachs". Government of the Republic of North Macedonia. 22 maj 2013.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Vușcan, Cătălin (13 maj 2021). "Ziua Românității Balcanice a fost adoptată de Camera Deputaților. Frații noștri din sud vor fi sărbătoriți, anual, pe 10 mai. Bust la Corcea, Albania, pentru Părintele-martir Haralambie Balamace, ucis de greci cu baionetele pentru că a slujit în română". ActiveNews (në rumanisht).
- ^ "Promulgat de Iohannis: Se instituie Ziua Românității Balcanice pe 10 mai". Tomis News (në rumanisht). 7 qershor 2021. Arkivuar nga origjinali më 7 gusht 2022. Marrë më 13 mars 2023.
- ^ Alexander, Michael (3 prill 2019). "Romania: Centenary anniversary of adopting the Gregorian calendar depicted on new silver coins". Coin Update. Arkivuar nga origjinali më 6 nëntor 2022. Marrë më 13 mars 2023.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Florian, Marius (27 shtator 2021). "DOCUMENT SEPARATIȘTII aromâni, LOVIȚI în Parlament: S-a RESPINS propunerea de consacrare a zilei de 23 mai ca sărbătoare a "comunității"". Tomis News (në rumanisht).