Çështja arumune
Çështja arumune e njohur ndonjëherë edhe si " çështja vllahe ", [1] i referohet ndarjes historike dhe aktuale të identitetit etnik të arumunëve, kryesisht me ata që janë pro grekë, prorumunë ose të vetë-identifikuar thjesht ose kryesisht si arumunë.
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Ndikimi grek është i rrënjosur thellë te arumunët . Ata kanë qenë gjithmonë të lidhur me Patriarkanën Ekumenike Greke të Kostandinopojës, e cila i ka kufizuar aktivitetet e tyre kulturore dhe ekonomike me kishën greke . Prandaj, arumunët e pasur të urbanizuar kishin qenë promotorë aktivë të gjuhës greke për një kohë të gjatë. Në shekujt e 17-të dhe të 18-të, kjo gjuhë përdorej si gjuhë në pjesë të ndryshme të Evropës Juglindore dhe ishte e nevojshme të flitej për të arritur një status më të lartë shoqëror ose për të marrë arsim. Për shkak të pozitës me ndikim të grekëve, jo vetëm disa arumunë, por edhe shqiptarë, bullgarë dhe sllavë maqedonas filluan të deklarohen si grekë etnikë. Aq forca e këtij ndikimi ishte sa tekstet e para në arumune, të shkruara me alfabetin grek, nxitën përhapjen e kulturës greke . Shumë vendbanime në Greqinë qendrore u helenizuan lehtësisht pa nevojën e lëvizjeve politike apo fetare. [2]
Megjithatë, zhvillimi i identitetit arumun filloi të shfaqej në diasporë . Gramatikat e hershme arumune dhe broshurat e gjuhës tregojnë një ndërgjegjësim për një identitet më "latin" ose "romant". Në 1815, arumunët e Budës dhe Pestit kërkuan të përdornin gjuhën e tyre si liturgjike . Kjo rilindje kombëtare kishte karakteristika të ngjashme me shumë rilindës të tjerë që ndodhën gjatë shekullit të 19-të. Kjo u forcua nga lindja dhe pavarësia e Rumanisë, e cila filloi të ndikojë në tokat që ende i përkisnin Perandorisë Osmane me propagandë dhe të niste politika arsimore me arumunët e Maqedonisë, Thesalisë dhe Epirit . Shkolla e parë rumune në Ballkan u themelua në Trnovo (tani në Maqedoninë e Veriut ) në 1864 nga Dimitri Atanasescu, dhe në fillim të shekullit të 20-të, kishte rreth 100 kisha rumune dhe 106 shkolla rumune në Maqedoni dhe Epir. Shumë arumunë përfundimisht iu bashkuan lëvizjes rumune, e cila kishte si qëllim njohjen e miletit Ullah (" Mileti Vllah", një "komunitet" gjysmë autonom për arumunët), që ndodhi më 22 maj 1905. [2]
Identitetet e ndryshme të shfaqura të arumunëve dhe shfaqja e çështjes së tyre kombëtare ishte për shkak të fuqisë së lëvizjeve të ndryshme kombëtare ballkanike, veçanërisht atyre greke dhe rumune, dhe ndërhyrjes së vazhdueshme të fuqive të jashtme në rajon. Një konflikt greko-rumun më në fund shpërtheu gjatë luftës maqedonase që çoi në beteja dhe luftime midis arumunëve të orientuar qartë dhe në prishjen e marrëdhënieve diplomatike greko-rumune në 1906. Gjatë kësaj kohe kishte edhe arumunë pro bullgarë dhe proitalianë, por në numër më të reduktuar. Ndikimi rumun mbi arumunët u dobësua pak para Luftës së Dytë Botërore . [2] Gjatë regjimeve komuniste evropiane, çështja arumune humbi rëndësinë, por pas rënies së saj dhe politikave minoritare të Bashkimit Evropian, çështja është "rihapur". [1]
Identiteti arumun ka arritur të mbizotërojë në shtetet moderne sllave ( Bullgaria, Maqedonia e Veriut dhe Serbia ), si dhe në Shqipëri së fundmi dhe te arumunët që kanë ardhur nga ata që kanë emigruar në Rumani që nga viti 1940, pasi ata që kanë emigruar më herët janë kryesisht të asimiluar . Në Greqi ka edhe zona ku arumunët kanë ruajtur tipare të ndryshme kulturore të dallueshme, veçanërisht në rajonet e Grevenës, Verias dhe afër Athinës . Arumunët modernë pro-grekë shpesh identifikohen me kulturën greke dhe tregojnë refuzim të asaj rumune, ndërsa arumunët modernë pro-rumunë e shohin veten si pjesë e grupit etnik rumun me një dialekt të ndryshëm të së njëjtës gjuhë, duke u shkëputur nga kultura greke. [2] Megjithatë, sot në Rumani ka figura arumune që mbrojnë natyrën e ndarë etnike të arumunëve nga rumunët, duke kërkuar njohjen e arumunëve si pakicë etnike në vend. Këta figura ndonjëherë quhen “neo-arumune” ose “neo-arumune”, duke mbrojtur “neo-arumunizmin”, nga kundërshtarët e këtij nocioni. [3]
Shih edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b Ružica, Miroslav (2006). "The Balkan Vlachs/Aromanians awakening, national policies, assimilation". Proceedings of the Globalization, Nationalism and Ethnic Conflicts in the Balkans and Its Regional Context. Belgrade: 28–30.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c d Kahl, Thede (2003). "Aromanians in Greece: Minority or Vlach-speaking Greeks?" (PDF). Jahrbücher für Geschichte und Kultur Südosteuropas. 5: 205–219.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Trifon, Nicolas (2016). "Les études aroumaines en Roumanie à l'heure européenne: quelques observations". Cahiers balkaniques (në frëngjisht). 44. doi:10.4000/ceb.9806.