Gaskon

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë

 

Gaskon
Shqiptimiɡasˈku(ŋ)
Vendase përFranca
Spanja
RajoniGascony
Familje gjuhësore
Dialektetshiko më poshtë
Statusi zyrtar
Gjuhë zyrtare në
Spanja
Kodet gjuhësore
ISO 639-1oc
ISO 639-2gsc
ISO 639-3oci (code gsc u shkri në oci më 2007)[1]
Glottologgasc1240
ELPGascon
Zona Gaskonfolëse
This article contains IPA phonetic symbols. Without proper rendering support, you may see question marks, boxes, or other symbols instead of Unicode characters. For an introductory guide on IPA symbols, see Help:IPA.

Gaskon ( [1]Gascon: [ɡasˈku(ŋ)], Frëngjisht: [ɡaskɔ̃] ) është emri i varietetit që flitet kryesisht në rajonin e Gaskonisë, Francë . Shpesh konsiderohet si një lloj i ocitanishtes, megjithëse disa autorë e konsiderojnë atë një gjuhë tjetër. [2] [3] [4]

Gaskon flitet kryesisht në Gaskon dhe Bearn ( dialekt Béarnese ) në Francën jugperëndimore (në pjesë të departamenteve franceze të mëposhtme: Pyrenees-Atlantiques, Hautes-Pyrénées, Landes, Gers, Gironde, Lot-et-Garone, dhe Haute-Garone, ) dhe në Lugina e Aranit të Katalonjës.

Aranezja, një varietet i Gaskonit jugor, flitet në Katalunjë së bashku me katalanishten dhe spanjishten. Shumica e njerëzve në rajon janë tregjuhësh duke u ndikuar nga këto të dyja. Këto ndikime priren ta diferencojnë atë gjithnjë e më shumë nga dialektet e Gaskonit që fliten në Francë. Shumica e gjuhëtarëve tani e konsiderojnë aranezen një dialekt të veçantë të ocitanishtes dhe gaskonit. Që nga miratimi i statutit të ri të Katalonjës në vitin 2006, Aranezja është bashkëzyrtare me katalanishten dhe spanjishten në të gjithë Katalunjën (më parë, ky status ishte i vlefshëm vetëm për Luginën e Aranit ).

Ishte gjithashtu një nga gjuhët amtare të mbretërve anglezë Riçard Zemërluani dhe vëllait të tij më të vogël John Lackland . 

Klasifikimi gjuhësor[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shumica e studiuesve mendojnë se ocitanishtja përbën një gjuhë të vetme. 

Disa autorë e hedhin poshtë këtë mendim dhe madje edhe emrin ocitan dhe mendojnë se ekziston një familje e lengas d'òc të dallueshme sesa dialekte të një gjuhe të vetme. Diaklekti Gaskon, në veçanti, është mjaft i dallueshëm nga pikëpamja gjuhësore saqë është përshkruar si një gjuhë më vete. [2]

Nështresa baske[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjuha e folur në Gaskoni përpara sundimit romak ishte pjesë e vazhdimësisë dialektore baske (shih gjuhën akuitane ); Fakti që fjala 'gaskon' vjen nga rrënja latine vasco / vasconem, e cila është e njëjta rrënjë që na jep 'bask', nënkupton që folësit e identifikonin veten në të paktën një rast si baskë. Ekziston një nënshtresë baske e provuar në zhvillimin e Gaskonit. [5] Kjo shpjegon disa nga ndryshimet kryesore që ekzistojnë midis Gaskonit dhe dialekteve të tjera ocitane.

Një tipar tipik gaskon që mund të lindë nga kjo nënshtresë është ndryshimi nga "f" në "h". Aty ku një fjalë fillonte me [f] në latinisht, si festa 'party/festë', ky tingull u dobësua në [h] dhe më pas, në disa zona, humbi fare; sipas teorisë së substratit, kjo është për shkak të mungesës së një foneme të njëvlershme /f/ në dialektet baske, duke dhënë në gaskonisht hèsta [ˈhɛsto] ose [ˈɛsto] . Një ndryshim i ngjashëm ndodhi në spanjisht. Kështu, latinishtja facere jep spanjisht hacer ([aˈθer]) (ose, në disa pjesë të Andaluzisë jugperëndimore, [haˈsɛɾ] ). [6] Një efekt tjetër fonologjik që rezulton nga substrati bask mund të ketë qenë ngurrimi i folësve gaskonë për të shqiptuar një /r/ në fillim të fjalëve, të zgjidhura me anë të një zanoreje protetike . [9]

Varietetet e Gaskonit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gaskon ndahet në tre lloje ose nëngrupe dialektesh: [7]

  • Gaskoni perëndimor, i cili përfshin dialektin Landakan dhe Gaskonin Verior (bazadais, malor dhe bordelez)
  • Gaskoni lindor ose i brendshëm, i njohur si parlar clar ( Béarnese )
  • Pirenejas ose Gaskoni jugor, i cili përfshin dialektin aranez

Hebrenjtë e Gaskonisë, të cilët banonin në Bordo, Bajonë dhe qytete të tjera, flisnin deri në fillim të shekullit të 20-të një sociolekt të Gaskonit me veçori të veçanta fonetike dhe leksikore, të cilin gjuhësia e quajti judeo-gaskon . [8] Ajo është zëvendësuar nga një sociolekt i frëngjishtes që ruan shumicën e tipareve leksikore të këtij varieteti të mëparshëm. [9]

Bearnezja, gjuha zyrtare kur Béarna ishte një shtet i pavarur, nuk ikorrespondon një gjuhe të unifikuar: tre format e Gaskonit fliten në Béarn (në jug, Gaskoni pireneas, në qendër dhe në lindje, Gaskoni Lindor; në veri-perëndim, Gaskoni Perëndimor).

Frëngjisht Landak Béarnez dhe Bigurdan Aranez Kominxhua dhe Kuzeran Gaskon i brendshëm Bazad dhe Landak i Epërm Bordelez
Pohimi: Ai po shkon Il y va Qu'i va. Que i va. I va. Que i va. Que i va. (Qu') i va/vai. I vai.
Negacion: Ai nuk po e dëgjonte Il ne l'écoutait pas Ne l'escotèva pas Non / ne l'escotava pas Non la escotaua Non l'escotava cap Ne l'escotava pas (Ne) l'escotèva pas Ne l'escotava pas/briga
Formimi i shumësit: burrat e rinj – gratë e reja Les jeunes hommes – les jeunes filles Los gojats – las gojatas Eths / los gojats – eras / las gojatas Es gojats – es gojates Eths gojats – eras gojatas Los gojats – las gojatas Los gojats – las gojatas Los gojats – las dònas/gojas

Përdorimi i gjuhës[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shenjë tregjuhëshe në Bajonë : frëngjisht, baskisht dhe ocitanisht Gaskon ("Mayretat", "Sindicat d'initiatibe")

Një sondazh i kryer në Béarn në vitin 1982 tregoi se 51% e popullsisë mund të fliste dialektin gaskon, 70% e kuptonin atë dhe 85% shprehën një mendim të favorshëm në lidhje me mbrojtjen e gjuhës. [10] Megjithatë, përdorimi i gjuhës ka rënë në mënyrë dramatike gjatë viteve të fundit si rezultat i Francizimit që ndodhi gjatë shekujve të fundit, pasi Gaskon transmetohet më rrallë tek brezat e rinj (jashtë shkollave, si Calandretas ).

Deri në prill 2011, Projekti i Gjuhëve të Rrezikuara vlerësoi se kishte vetëm 250,000 folës amtare të gjuhës. [11] [12]

Termi i zakonshëm për Gaskonin është "patois", një fjalë që përcakton në Francë një dialekt jozyrtar dhe zakonisht të zhvlerësuar (si Gallo ) ose gjuhë (si ocitanishtja ), pavarësisht nga rajoni në fjalë.  [13] Në vetvete, termi mbart një kuptim negativ duke e cilësuar gjuhën si një bastardim të frëngjishtes zyrtare.

Ndikimet në gjuhë të tjera[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ndoshta si pasojë e vazhdimësisë gjuhësore të Rumanisë perëndimore dhe ndikimit francez mbi shenjën hispanike në kohët mesjetare, veçori të përbashkëta të ngjashme dhe të veçanta vërehen midis Gaskonit dhe gjuhëve të tjera latine në anën tjetër të kufirit: aragoneze dhe katalanisht ultraoksidentale (katalanishtja e La Franja ). Dialekti gaskon është gjithashtu (me spanjishten, navarro-aragonezen dhe frëngjishten) një nga ndikimet romane në gjuhën baske .

Shembuj[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

fjalë Përkthimi IPA
Toka tèrra [ˈtɛrrɔ]
qielli cèu [ˈsɛw]
uji aiga [ˈajɣɔ]
zjarri huec [ˈ(h)wɛk]
njeriu òmi/òme [ˈɔmi] / [ˈɔme]
gruaja hemna [ˈ(h)ennɔ]
të hash minjar/manjar [minˈʒa] / [manˈ(d)ʒa]
të pish bever [ˈbewe] / [ˈbeβe]
i madh gran [ˈɡran]
pak petit/pichon/pichòt [peˈtit] / [piˈtʃu] / [piˈtʃɔt]
nata nueit [ˈnɥejt]
dita dia/jorn [ˈdia] / [ˈ(d)ʒur]

Shiko gjithashtu[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Konjugimi oksitan
  • Gjuhët e Francës
  • Dialekti Béarnez
  • Dialekti Landese
  • Vergonha
  • Gjuha aragoneze

Shënime dhe referenca[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ "639 Identifier Documentation: gsc". SIL International. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ a b Cf. Rohlfs, Gerhard. 1970.
  3. ^ Chambon, Jean-Pierre; Greub, Yan (2002). "Note sur l'âge du (proto)gascon". Revue de Linguistique Romane (në frëngjisht). 66: 473–495.
  4. ^ Stephan Koppelberg, El lèxic hereditari caracteristic de l'occità i del gascó i la seva relació amb el del català (conclusions d'un analisi estadística), Actes del vuitè Col·loqui Internacional de Llengua i Literatura Catalana, Volume 1 (1988).
  5. ^ Allières, Jacques (2016). The Basques. Reno: Center for Basque Studies. fq. xi. ISBN 9781935709435. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ A. R. Almodóvar: Abecedario andaluz Arkivuar 13 shkurt 2012 tek Wayback Machine, Ediciones Mágina.
  7. ^ Classification of X. Ravier according to the "Linguistic Atlas of Gascony".
  8. ^ Peter Nahon (2017).
  9. ^ Nahon, Peter (2018).
  10. ^ "No Ethnologue report for language code: gsc". Arkivuar nga origjinali më 4 shtator 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ "Gascon". Marrë më 5 korrik 2021. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ "Endangered languages: the full list". TheGuardian.com. 15 prill 2011. Marrë më 5 korrik 2021. Definitely endangered {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Marcus, Nicole Elise (2010).

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Darrigrand, Robert (1985). Comment écrire le gascon (në frëngjisht). Denguin: Imprimerie des Gaves. ISBN 2868660061.
  • Leclercq, Jean-Marc; Javaloyès, Sèrgi (2004). Le Gascon de poche (në frëngjisht). Assimil. ISBN 2-7005-0345-7.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Gaskon&oldid=2635260"