Islami në Shqipëri (1800–1912)

Islami në Shqipëri (1800–1912) i referohet periudhës që pasoi pas konvertimit në Islam nga shumica e shqiptarëve në shekujt 17 dhe 18. Në fillim të shekullit të 19-të Islami ishte konsoliduar brenda Shqipërisë dhe kishte pak konvertim. Me krizën lindore të viteve 1870 dhe implikimet e saj gjeo-politike të ndarjes për shqiptarët, zgjimi kombëtar u bë një pikë qendrore reflektimi dhe vuri në pikëpyetje marrëdhëniet midis shqiptarëve myslimanë, Islamit dhe Perandorisë Osmane. Këto ngjarje dhe dinamika të tjera shoqërore në ndryshim që rrotullohen rreth Islamit do të ndikonin në mënyrën se si shqiptarët e shihnin besimin mysliman dhe marrëdhëniet e tyre me të. Ato përvoja dhe pikëpamje të mbajtura në shekullin e 20-të patën implikime të thella në formësimin e Islamit në Shqipëri që u shfaqën gjatë epokës komuniste.

Shpërndarja e përafërt e feve në Shqipëri gjatë fillimit të viteve 1900, bazuar në regjistrin osman të vitit 1908 dhe regjistrin austro-hungarez 1916–1918. Myslimanët sunitë: E gjelbër. Myslimanët bektashi dhe sufijtë e tjerë: Jeshile-Blu.

Sfondi

Në fillim të shekullit të 19-të shqiptarët u ndanë në tre grupe fetare. Shqiptarët katolikë që kishin njëfarë shprehjeje etno-gjuhësore shqiptare në shkollë dhe kishë për shkak të mbrojtjes austro-hungareze dhe patronazhit klerik italian. Shqiptarët ortodoksë nën Patriarkanën e Kostandinopojës kishin liturgji dhe shkollim në greqisht dhe drejt periudhës së vonë osmane kryesisht identifikoheshin me aspiratat kombëtare greke. Ndërsa shqiptarët myslimanë gjatë kësaj periudhe përbënin rreth 70% të popullsisë së përgjithshme shqiptare të Ballkanit në Perandorinë Osmane me një popullsi të vlerësuar prej më shumë se një milion. Me ngritjen e krizës lindore, shqiptarët myslimanë u ndanë mes besnikërisë ndaj shtetit osman dhe lëvizjes nacionaliste shqiptare në zhvillim. Islami, Sulltani dhe Perandoria Osmane tradicionalisht shiheshin si sinonime në përkatësinë e komunitetit të gjerë myslyman. Ndërsa lëvizja nacionaliste shqiptare mbronte vetëvendosjen dhe përpiqej të arrinte njohjen socio-politike të shqiptarëve si popull dhe gjuhë më vete brenda shtetit. Ndërmjet viteve 1839 dhe 1876, Perandoria Osmane filloi reformat e modernizimit të qeverisë gjatë periudhës së Tanzimatit dhe elita osmane shqiptare i kundërshtoi ato, veçanërisht për dërgimin e zyrtarëve osmanë nga pjesë të tjera të perandorisë për të qeverisur zonat shqiptare osmane dhe futjen e një ushtrie të re të centralizuar sistemi i rekrutimit.

Zgjimi Kombëtar dhe Islami

Lufta ruso-osmane e vitit 1878 dhe kërcënimi i ndarjes së zonave të banuara nga shqiptarët osmanë midis shteteve fqinje ballkanike në Kongresin e Berlinit çoi në shfaqjen e Lidhjes së Prizrenit (1878-1881) për të parandaluar këto synime. Liga filloi si një organizatë që mbron solidaritetin islam dhe rivendosjen e status quo-së (para 1878). Me kalimin e kohës ai përfshinte edhe kërkesat kombëtare shqiptare si krijimi i një vilajeti apo krahine të madhe shqiptare që çoi në shkatërrimin e tij nga Perandoria Osmane. Perandoria Osmane i shihte shqiptarët myslimanë si një mburojë për shkeljen e mëtejshme të shteteve të krishtera ballkanike në territorin e saj. Prandaj, ajo kundërshtoi shfaqjen e ndjenjave kombëtare shqiptare dhe edukimin në gjuhën shqipe në mesin e komponentëve të saj myslimanë që do t'i shkëputnin shqiptarët myslimanë nga Perandoria Osmane. Gjatë kësaj kohe Perandoria Osmane i bëri thirrje identitetit pan-islamik dhe u përpoq të ngushëllonte shqiptarët myslimanë, për shembull, duke i punësuar kryesisht në Gardën e Pallatit Perandorak dhe duke ofruar privilegje elitare të tyre socio-politike dhe të tjera. Nga elita shqiptare myslimane e asaj kohe, megjithëse kishte rezerva në lidhje me kontrollin e qeverisë qendrore osmane, ata mbetën të varur nga punësimi shtetëror civil, ushtarak dhe punësimi tjetër. Për atë elitë, qëndrimi brenda perandorisë nënkuptonte se shqiptarët ishin një grup dinamik dhe me ndikim në Ballkan, ndërsa brenda një Shqipërie të pavarur nënkuptonte të qenit të rrethuar nga fqinjë armiqësorë të krishterë dhe të hapur ndaj diktateve të fuqive të tjera evropiane. Luftërat dhe paqëndrueshmëria socio-politike që rezultuan në identifikimin në rritje me Perandorinë Osmane në mesin e disa muslimanëve brenda Ballkanit gjatë periudhës së vonë osmane i bënë sinonime termat mysliman dhe turk. Në këtë kontekst, shqiptarët myslimanë të epokës iu dhanë dhe morën termin turk, ndërsa preferonin të distancoheshin nga turqit etnikë. Kjo praktikë ka vazhduar disi tek popujt e krishterë të Ballkanit në kohët bashkëkohore, të cilët ende i referohen shqiptarëve myslimanë si turq, turko-shqiptarë, me konotacione shpesh poshtëruese dhe pasoja negative socio-politike historike. Gjatë kësaj kohe një numër i vogël i muslimanëve sllavë, boshnjakë nga zona e Hercegovinës Mostar migruan për shkak të Kryengritjes së Hercegovinës (1875) dhe muslimanëve sllavë të dëbuar (1878) nga Forcat malazeze nga Podgorica u vendosën të dyja në disa vendbanime në Shqipërinë veriperëndimore.

Megjithatë, këto ngjarje gjeopolitike i shtynë nacionalistët shqiptarë, duke përfshirë një numër të madh myslimanësh, të distancohen nga osmanët, islami dhe osmanizmi pan-islamik i Sulltan Abdulhamidit II në zhvillim të atëhershëm. Një faktor tjetër që mbivendoste këto shqetësime gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare (Rilindja) ishin mendimet se fuqitë perëndimore do të favorizonin vetëm shtetet dhe popujt e krishterë të Ballkanit në luftën antiosmane.  Gjatë kësaj kohe nacionalistët shqiptarë i konceptuan shqiptarët si një popull evropian, i cili nën Skënderbeun i rezistoi turqve osmanë që më vonë nënshtruan dhe shkëputën shqiptarët nga qytetërimi evropian perëndimor. Një masë tjetër për nacionalistët që promovonin mitin e Skënderbeut mes shqiptarëve ishte që ata t'i kthenin shpinën trashëgimisë së tyre osmane, e cila shihej si burimi i gjendjes së vështirë të shqiptarëve. Nga viti 1878 e tutje nacionalistët dhe intelektualët shqiptarë, disa që u shfaqën si studiuesit e parë modernë shqiptarë ishin të preokupuar me tejkalimin e dallimeve gjuhësore dhe kulturore midis nëngrupeve shqiptare (gegët dhe toskët) dhe ndarjet fetare (myslimanë dhe të krishterë). Shqiptarët myslimanë (bektashianë) u përfshinë shumë me Zgjimin Kombëtar Shqiptar duke prodhuar shumë figura si Faik Konitza, Ismail Qemali, Mid'hat Frashëri, Shahin Kolonja dhe të tjerë që mbrojnë interesat dhe vetëvendosjen shqiptare. Duke përfaqësuar kompleksitetin dhe ndërvarësinë e botës osmane dhe asaj shqiptare, këta individë dhe të tjerë gjatë kësaj kohe gjithashtu kontribuan në shtetin osman si shtetarë, personel ushtarak, figura fetare, intelektualë, gazetarë dhe anëtarë të lëvizjes Bashkimi dhe Përparimi (CUP). Të tilla figura ishin Sami Frashëritë cilët duke reflektuar mbi Islamin dhe shqiptarët e shihnin bektashizmin si një formë më të butë sinkretike të Islamit me ndikime shiite dhe të krishtera që mund të kapërcejë ndarjet fetare shqiptare përmes konvertimit masiv në të. Urdhri sufi bektashian gjatë periudhës së vonë osmane, me rreth 20 teqe në Shqipërinë e Jugut luajti gjithashtu një rol gjatë zgjimit kombëtar shqiptar duke kultivuar dhe stimuluar gjuhën dhe kulturën shqiptare dhe ishte i rëndësishëm në ndërtimin e ideologjisë kombëtare shqiptare.

Periudha e vonë osmane

Gjatë periudhës së vonë osmane, myslimanët banuan kompakt në të gjithë brendësinë malore dhe kodrinore të vendosura në veri të linjës Himarë, Tepelenë, Këlcyrë dhe Frashëri, që përfshin pjesën më të madhe të rajonit të Vlorës, Tepelenës, Mallakastër, Skrapar, Tomorr dhe Dishnicë. Kishte zona ndërhyrëse ku myslimanët jetonin së bashku me të krishterët shqipfolës në fshatra, qytete dhe qytete të përziera me një komunitet që përbënte shumicën ose pakicën e popullsisë. Në vendbanimet urbane myslimanët ishin pothuajse tërësisht shumicë në Tepelenë dhe Vlorë, një shumicë në Gjirokastër me një pakicë të krishterë, ndërsa Berati, Përmeti dhe Delvina kishin një shumicë myslimane me një pakicë të madhe të krishterë. Një popullsi myslimane kishte edhe në Konispol dhe në disa fshatra përreth qytetit. Ndërsa sanxhakët apo rrethet administrative osmane të Korçës dhe Gjirokastrës në vitin 1908 përmbanin një popullsi myslimane që arrinte në 95,000 në ndryshim nga 128,000 banorë ortodoksë. Përveç numrit të vogël dhe të përhapur të romëve myslimanë, myslimanët në këto zona që përfundimisht erdhën në formimin e Shqipërisë jugore bashkëkohore ishin të gjithë myslimanë shqipfolës. Në Shqipërinë e Jugut, gjatë periudhës së vonë osmane, të qenit shqiptar u lidh gjithnjë e më shumë me Islamin, ndërsa nga vitet 1880 Lëvizja Kombëtare Shqiptare në zhvillim u pa si një pengesë për helenizmin brenda rajonit. Disa shqiptarë ortodoksë filluan të lidhen me lëvizjen Kombëtare Shqiptare duke shkaktuar shqetësim për Greqinë dhe ata punuan së bashku me shqiptarët myslimanë në lidhje me interesat dhe synimet e përbashkëta shoqërore dhe gjeopolitike shqiptare.

Në Shqipërinë qendrore dhe jugore, shoqëria shqiptare myslimane u integrua në shtetin osman.  Ajo u organizua në një klasë të vogël elitare që zotëronte prona të mëdha feudale të punuara nga një klasë e madhe fshatare, si të krishterë ashtu edhe myslimanë, megjithëse pak individë të tjerë ishin të punësuar gjithashtu në ushtri, biznes, si artizanë dhe në profesione të tjera. Ndërsa shoqëria veriore shqiptare ishte pak e integruar në botën osmane.  Në vend të kësaj, ajo u organizua përmes një strukture fisnore klanesh (fis) prej të cilëve shumë ishin katolikë, ndërsa të tjerët ishin myslimanë që banonin në terrene malore që osmanët shpesh kishin vështirësi në ruajtjen e autoritetit dhe kontrollit. Kur ndodhi konflikti fetar, ai ishte midis klaneve të besimeve kundërshtare, ndërsa në kuadër të përkatësisë klanore ndarjet fetare u mënjanuan. Shkodra ishte e banuar nga një shumicë myslimane me një pakicë të konsiderueshme katolike. Në dëshmitë e periudhës së vonë osmane ata përshkruajnë konservatorizmin mysliman të popullsisë shqiptare në Shqipërinë qendrore dhe veriore, i cili në vende si Shkodra shprehej ndonjëherë në formën e diskriminimit ndaj shqiptarëve katolikë. Herë të tjera shqiptarët myslimanë dhe katolikë bashkëpunuan me njëri-tjetrin për shembull duke formuar komitetin e Shkodrës gjatë kohës së Lidhjes së Prizrenit. Në çështjet martesore gjatë periudhës osmane ishte e lejuar që meshkujt muslimanë të martoheshin me femra të krishtera dhe jo anasjelltas. Megjithatë, gjatë shekullit të 19-të, në zonat e Shqipërisë së Veriut, katolikë të fuqishëm dhe vëzhgues u martuan me gra muslimane që u konvertuan pas martesës. Konvertimet në Islam nga krishterimi nga shqiptarët kanë ndodhur ende gjatë viteve të para të shekullit të 20-të.

Xhamia e Neshat Pashait, Vlorë.

Xhamia e Et'hem Beut, një nga xhamitë më të vjetra në Tiranë.

Në vitin 1908, revolucioni xhonturk, pjesërisht i nxitur nga zyrtarët osmanë shqiptarë myslimanë dhe trupat me prirje të CUP, rrëzuan Sulltan Abdul Hamitin II dhe vendosën një qeveri të re e cila premtoi reforma. Në vitin 1908, një kongres alfabeti me të pranishëm delegatë myslimanë, katolikë dhe ortodoksë ranë dakord të miratonin një alfabet shqip të bazuar në karaktere latine dhe masa u konsiderua një hap i rëndësishëm për bashkimin e Shqipërisë. Kundërshtimi ndaj alfabetit latin erdhi nga disa myslimanë dhe klerikë shqiptarë, të cilët me qeverinë osmane preferuan një alfabet shqip me bazë arabe, për shkak të shqetësimeve se një alfabet latin minonte lidhjet me botën myslimane. Për shkak të çështjes së alfabetit, marrëdhëniet midis nacionalistëve shqiptarë, shumë prej të cilëve ishin myslimanë, dhe autoriteteve osmane u prishën. Në periudhën e vonë osmane, myslimanët bektashinë në Shqipëri u distancuan nga sunitët shqiptarë që kundërshtonin pavarësinë e Shqipërisë. Qeveria osmane ishte e shqetësuar se nacionalizmi shqiptarmund të frymëzojë kombësi të tjera muslimane drejt nismave të tilla dhe të kërcënojë unitetin e perandorisë me bazë myslimane. Në përgjithësi nacionalizmi shqiptar ishte një reagim ndaj shpërbërjes graduale të Perandorisë Osmane dhe një përgjigje ndaj lëvizjeve kombëtare ballkanike dhe të krishtera që përbënin një kërcënim për një popullsi shqiptare që ishte kryesisht myslimane. Nacionalizmi shqiptar u mbështet nga shumë shqiptarë myslimanë dhe osmanët morën masa për ta shtypur atë, të cilat në fund të sundimit osman rezultuan në shfaqjen e dy revoltave shqiptare.  Revolta e parë ishte gjatë vitit 1910 në Shqipërinë e veriut dhe Kosovën duke reaguar ndaj politikës së re të qeverisë osmane të centralizimit. Tjetri Revolta në të njëjtat zona ishte në vitin 1912 që kërkoi vetëvendosjen politike dhe gjuhësore shqiptare nën kufijtë e Perandorisë Osmane dhe me të dyja revoltat shumë nga udhëheqësit dhe luftëtarët ishin shqiptarë myslimanë. Këto revolta shqiptare dhe pavarësia eventuale (1912) ishin pika kthese që ndikuan në qeverinë xhonturke e cila lëvizi gjithnjë e më shumë nga një drejtim politik i pan-otomanizmit dhe islamit drejt një këndvështrimi të veçantë kombëtar turk. Me një de-theksim të Islamit, lëvizja kombëtare shqiptare fitoi mbështetjen e fortë të dy fuqive të detit Adriatik, Austro-Hungarisë dhe Italisë, të cilët ishin të shqetësuar për pansllavizmin në Ballkan më gjerë dhe hegjemonia anglo-franceze që supozohet se përfaqësohej përmes Greqisë në këtë zonë.

Referencat

Citimet

1. ^Kërce deri në:^{a b c d} Gawrych 2006, fq. 21-22.
2. ^ Skendi 1967a , f. 174.
3. ^ Nitsiakos 2010 , f. 56. “Shqiptarët e krishterë ortodoksë, të cilët i përkisnin rum miletit, u identifikuan në një masë të madhe me pjesën tjetër të ortodoksëve, ndërsa nën çatinë e patriarkanës dhe më vonë ndikimin e arsimit grek filluan të formojnë vetëdijen kombëtare greke. proces që u ndërpre nga lëvizja kombëtare shqiptare në shekullin XIX dhe më pas nga shteti shqiptar."; fq. 153. “Ndikimi i helenizmit te ortodoksët shqiptarë ishte i tillë, saqë kur u zhvillua ideja kombëtare shqiptare, në tre dekadat e fundit të shekullit XIX, ata ishin shumë të hutuar për sa i përket identitetit të tyre kombëtar”.
4. ^ Skoulidas 2013 . para. 2, 27.
5. ^Kërce deri në:^{a b c} Gawrych 2006, fq. 43–53.
6. ^Kërce deri në:^{a b c d} Gawrych 2006, fq. 72–86.
7. ^Kërce deri në:^{a b c} Gawrych 2006, fq. 86-105.
8. ^ Jelavich 1983 , fq. 363.
9. ^ Gawrych 2006 , f. 60–70.
10. ^Kërce deri në:^{a b c} Karpat 2001, fq. 369-370.
11. ^Kërce deri në:^{a b} Kokolakis 2003, fq. 90. “Pavarësisht nga rezervat e saj për qeverinë qendrore, pjesa drejtuese e turkalvanëve mbeti e varur nga “lufat” shtetërore që përfaqësuesit e saj morën duke plotësuar pozicionet politike dhe ushtarake të Perandorisë; ata e dinin mirë se “një shumë më tepër rol të rëndësishëm në Ballkan brenda një Perandorie të vetme Osmane, sesa si thelbi i një shteti më vete, i rrethuar nga mbretëri armiqësore të krishtera dhe i ekspozuar ndaj makinacioneve të fuqive evropiane". “[Pavarësisht nga rezervat e mbajtura ndaj pushtetit qendror, pjesa kryesore e shqiptarëve myslimanë mbeti e varur nga shteti” lufedes “të realizuar duke qenë përfaqësuesit e rekrutuar në postet civile dhe ushtarake të Perandorisë,
12. ^Kërce deri në:^{a b} Karpat 2001, fq. 342."Pas vitit 1856, e sidomos pas vitit 1878, termatturkdhemuslimanu bënë praktikisht sinonime në Ballkan. Një shqiptari që nuk dinte asnjë fjalë turqisht, kështu iu dha emri etnikturkdhe e pranoi atë, sado që ai mund të kishte preferuar të distancohej nga turqit etnikë”.
13. ^Kërce deri në:^{a b} Hart 1999, f. 197." Të krishterët në domenet ish-osmane kanë ngatërruar shpesh dhe në mënyrë strategjike termat myslimanë dhe turk për të përjashtuar popullsinë myslimane ose me prejardhje nga myslimanët si të huaj (si në konfliktin aktual serbo-boshnjak; shih Sells 1996) dhe shqiptarë, megjithëse nga disa fetë janë etiketuar kështu”.
14. ^ Megalommatis 1994 , f. 28 "Shqiptarët myslimanë janë quajtur "Turkalvanoi" në greqisht, dhe kjo është poshtëruese."
15. ^ Nikolopoulou 2013 , f. 299. “Në vend të termit “shqiptarë myslimanë”, historitë nacionaliste greke përdorin termin më të njohur, por poshtërues, “turkalbanët”.
16. ^ Lidhja e Kombeve (tetor 1921). “Shqipëria”. Lidhja e Kombeve – Fletorja Zyrtare . 8 : 893. "Memorandumi i qeverisë shqiptare... Memorandumi ankohet se Unioni Pan-Epirotik i emërton keq shqiptarët myslimanë si "turkoshqiptarë""
17. ^ Mentzel 2000 , f. 8. "Qëndrimi i popujve jomyslimanë të Ballkanit ishte i ngjashëm. Në pjesën më të madhe të Ballkanit, muslimanët ishin "turq" pavarësisht prejardhjes së tyre etno-gjuhësore. Ky qëndrim ndryshoi ndjeshëm, por jo plotësisht, me kalimin e kohës."
18. ^ Blumi 2011, fq. 32. "Si politikë shtetërore, "kombet" post-osmane vazhdojnë të shkëputin pjesën më të madhe të lidhjeve të tyre kulturore, socio-ekonomike dhe institucionale me periudhën osmane. Nganjëherë, kjo kërkon mohimin e një historie multikulturore, duke çuar në mënyrë të pashmangshme në orgji të shkatërrimit kulturor (Kiel 1990; Riedlmayer 2002). Si rezultat i kësaj heqjeje strategjike të së kaluarës osmane - dëbimi i "turqve" (d.m.th. muslimanët); shkatërrimi i ndërtesave; ndryshimi i emrave të qyteteve, familjeve dhe monumenteve; dhe "pastrimi" i gjuhëve - shumë në rajon kanë pranuar përfundimin se infrastruktura kulturore, politike dhe ekonomike osmane ishte me të vërtetë një entitet "pushtues" dhe si rrjedhim i huaj (Jazexhi 2009). Një logjikë e tillë ka pasoja të fuqishme intuitive në rrugë ne shkruajmë për historinë e rajonit:
19. ^ Tošić 2015 , fq. 394–395.
20. ^ Steinke & Ylli 2013 , f. 137 "Fshati Borakaj (Borak/Borake), i vendosur midis Durrësit dhe Tiranës pranë qytetit të vogël të Shijakut, është pothuajse tërësisht i banuar nga boshnjakë. Në këtë grup bëjnë pjesë edhe boshnjakët në fshatin fqinj Koxhas."; fq. 137. "Boshnjakët ndoshta kanë ardhur në Shqipëri pas vitit 1875 nga zona rreth Mostarit, përkatësisht nga fshatrat midis Mostarit dhe Çaplinës... Familje individuale boshnjake jetojnë në qytete të ndryshme, në Shijak, Durrës. 1924 pas Libofshës në grupin që të imigruar afër Fierit tashmë janë asimiluar pothuajse plotësisht nga ana gjuhësore, edhe SHEHU-DIZDARI-DUKA (2001: 33) i përshkruan si boshnjakë”.
21. ^ Gruber 2008 , f. 142. "Shpërngulja në Shkodër ishte kryesisht nga fshatrat në juglindje të qytetit dhe nga qytetet e Podgoricës dhe Ulqinit të Malit të Zi. Kjo lidhej me pavarësinë e Malit të Zi nga Perandoria Osmane në vitin 1878 dhe me marrjen e territore shtesë, p.sh. Ulqini më 1881 (Ippen, 1907, f. 3).
22. ^ Steinke & Ylli 2013, fq. 9. “Në bregun lindor të liqenit të Shkodrës, në zonën e Vrakës, tani gjenden katër fshatra në të cilët disa nga banorët flasin një dialekt malazez. Këto janë fshatrat Boriçi i Madh (Boriç Veli), Boriçi i Vogël (Borić Mali/Borić Stari/Borić Vezirov), Gril (Grilj) dhe Omaraj (Omara), të cilat administrativisht janë pjesë e Komunës së Gruemirës në Qarkun e Malësisë së Madhe, si dhe fshatrat Shtoji i Ri dhe Shtoji. i Vjetër në rajonin e Malësisë së Madhe Bashkia Rrethinat dhe më në veri-perëndim të Koplikut fshati Kamicë (Kamenicë), i cili i përket komunës Qendër në rajonin e Malësisë së Madhe.Ka edhe folës të izoluar të dialektit malazez. me banim në qytet dhe në rrethin e Shkodrës.Sipas emërtimit të tyre bëhet dallimi midis dy grupeve, pra sllavofonëve ortodoksë të mesëm myslimanë. Grupi i parë, më i vogël jeton në Boriçi të Vogël, Gril, Omaraj dhe Kamicë, grupi i dytë më i madh në Boriçi i Madh dhe Shtoj. Të dy emërtimet janë të përfaqësuara në mesin e sllavofonëve që jetojnë në Shkodër... Myslimanët zakonisht e quajnë veten si 'emigrantë nga Podgorica' dhe vijnë nga Zeta, Podgorica, Tuzi etj."; f. 19. "Pa specifikuar burimin, ŠĆEPANOVIQ ( 1991: 716–717) këto shifra "aktuale":... Veliki (Mladi) Borić 112 familje, nga të cilat 86 podgoričanski, 6 crnogorski dhe 20 familje shqiptare STOPPEL (2012: 28) thotë si më poshtë për malazezët në Shqipëri. Bëhet fjalë për (vlerësuar sipas sondazheve të Komitetit të Helsinkit të vitit 1999, rreth 1800-2000 serbfolës në zonën e liqenit të Shkodrës dhe në kufirin malor verior me Malin e Zi,
23. ^Kërce deri në:^{a b c d} Endresen 2011, fq. 40–43.
24. ^ Misha 2002 , f. 43.
25. ^ Endresen 2010 , f. 249.
26. ^ Kostov 2010 , f. 40.
27. ^Kërce deri në:^{a b} Skendi 1967a, fq. 181–189.
28. ^ Skoulidas 2013 . para. 19, 26.
29. ^ Shaw & Shaw 1977 , f. 254.
30. ^ Takeyh & Gvosdev 2004 , f. 80.
31. ^Kërce deri në:^{a b} Gawrych 2006, fq. 140–169.
32. ^ Skendi 1967a , f. 143.
33. ^ Merdjanova 2013 , f. 41.
34. ^ Petrovich 2000 , f. 1357.
35. ^ Stoyanov 2012 , f. 186.
36. ^Kërce deri në:^{a b c d e} Kokolakis 2003, fq. 53. “Me përjashtim të komuniteteve të vogla të hebrenjve të vjetër romakë të Artës dhe të Janinës, dhe grupit akoma më të vogël të katolikëve të Avlonës, banorët e Epirit ndahen sipas kriterit të fesë në dy grupe të mëdha, Ortodoksët dhe Myslimanët [. Me përjashtim të disa anëtarëve të komuniteteve të vjetra si çifutët romaniotë të Artës dhe të Janinës, madje edhe grupe të vogla katolike në Vlorë, banorët e Epirit u ndanë sipas kriterit të fesë në dy të mëdha. grupe, ortodoksë dhe myslimanë.] "; fq. 54. Komuniteti mysliman i Epirit, me përjashtim të popullsive të vogla borgjeze të zonave jugore greqishtfolëse të përmendura më sipër, dhe dy deri në tre mijë "ciganët turq" të shpërndarë, përbëhej tërësisht nga shqipfolës. dhe në fund të pushtimit turk mbulonte rreth 3/4 e popullsisë së zonave shqipfolëse dhe më shumë se 40% të totalit. [Komuniteti Mysliman në Epir, me përjashtim të popullsive të vogla urbane të zonave jugore greqishtfolëse, që përmendëm, dhe 2-3000 të shpërndara "romë myslimanë", përbëhej tërësisht nga folës shqip, dhe në periudhën e vonë osmane mbulohej nga afër. 3/4 e popullsisë së zonave etnike shqipfolëse dhe më shumë se 40% e sipërfaqes së përgjithshme. "; Fq.55–56." Në këto vende komunitetet myslimane, kur ekzistonin, kufizoheshin në popullsinë kompakte të disa qyteteve dhe qytezave. (Argyrokastro, Limbohovë, Leskoviki, Delvino, Paramythia). [Në këto pjesë të komuniteteve myslimane, ku ishin të pranishme, kufizoheshin në popullsi kompakte të qyteteve dhe qyteteve të caktuara (Gjirokastër, Libohovë,
37. ^ Stoppel 2001 , fq. 9–10."Në pjesët jugore të vendit, myslimanët dhe ortodoksë ishin gjithmonë afërsisht të balancuar: Për shembull, në vitin 1908 në rrethet (atëherë sanxhaqet turke) të Korçës dhe Gjirokastrës kishte 95,000 myslimanë dhe 128,000 Ortodoks, ndërsa raporti ishte 109,000 me 114,000 në 1923 dhe 116,000 me 112,000 në 1927. [Në pjesët jugore të vendit, myslimanët dhe ortodoksë ishin gjerësisht gjithmonë të ekuilibruar: Kështu, për shembull, në rrethet 1908 turqisht (1908). Korçë dhe Gjirokastër 95.000 myslimanë dhe në ndryshim nga 128.000 ortodoksë, ndërsa në vitin 1923 raporti 109.000 me 114.000 dhe 1927 116.000 me 112.000 kishte arritur gjithashtu.]
38. ^ Baltsiotis 2011. para. 14. “Fakti që bashkësitë e krishtera brenda territorit që pretendohej nga Greqia nga mesi i shekullit të 19-të deri në vitin 1946, të njohura pas vitit 1913 si Vorio Epir, flisnin shqip, greqisht dhe arumunisht (vllahisht), u trajtua me adoptim. të dy politikave të ndryshme nga institucionet shtetërore greke.Politika e parë ishte marrja e masave për të fshehur gjuhën/ gjuhët që fliste popullsia, siç e pamë në rastin e "Epirit të Jugut". E dyta ishte të parashtronte argumentin se gjuha e përdorur nga popullata nuk kishte asnjë lidhje me përkatësinë e tyre kombëtare... Siç do të diskutojmë më poshtë, sipas ideologjisë mbizotëruese në Greqi në atë kohë çdo i krishterë ortodoks konsiderohej grek, dhe anasjelltas pas vitit 1913, kur territori i cili nga ajo kohë e tutje ishte i quajtur "Epiri i Veriut"
39. ^ Kokolakis 2003, fq. 56. “Ky proces i helenizimit të rajoneve ortodokse, duke funksionuar në të kundërt me atë të Islamit, përshpejton identifikimin e elementit shqiptar me islamin, element ky që do të jetë vendimtar në zhvillimin e konflikteve nacionaliste të fundit të shekullit të 19-të. Ky proces i helenizimit të zonave ortodokse, duke vepruar në të kundërt me atë të islamizimit, përshpejtoi identifikimin e elementit shqiptar me islamin, një element që do të jetë vendimtar në evoluimin e konflikteve nacionaliste gjatë shekullit të 19-të]”; fq. 84. “Armiku kryesor i helenizmit nga vitet 1880 e në vazhdim ishte ideja shqiptare, e cila ngadalë por me siguri përjashtoi mundësinë e një bashkëpunimi serioz greko-shqiptar dhe e bëri të pashmangshme ndarjen e ardhshme të Epirit.
40. ^Kërce deri në:^{a b} Vickers 2011, fq. 60–61. “Edhe grekët kërkuan të kufizojnë përhapjen e nacionalizmit në mesin e shqiptarëve ortodoksë të jugut, jo vetëm në Shqipëri, por edhe në kolonitë shqiptare në Amerikë”.
41. ^ Skendi 1967a , fq. 175–176, 179.
42. ^Kërce deri në:^{a b} Kokolakis 2003, fq. 91. “Duke kufizuar shpërthimet e saj fillestare islamike, lëvizja nacionaliste shqiptare siguroi mbrojtjen politike të dy fuqive të fuqishme të Adriatikut, Italisë dhe Austrisë, të cilat thanë se ishin të gatshme të bënin gjithçka që mundeshin për të shpëtuar Ballkanin nga kërcënimi i pansllavizmit. "Nga tutela anglo-franceze që supozohej të përfaqësonte zgjerimi i Greqisë. Përhapja e ideve shqiptare te popullata e krishterë filloi të bëhej e dukshme dhe me shqetësim të veçantë për Greqinë." “[Duke kufizuar karakterin islamik, lëvizja nacionaliste shqiptare siguroi mbrojtjen civile nga dy forca të fuqishme në Adriatik, Italia dhe Austria. e cila ishte e gatshme të bënte ç'të mundej për të shpëtuar Ballkanin nga kërcënimi i pansllavizmit dhe tutelës anglo franceze që supozohet të përfaqësojë shtrirjen e saj përmes Greqisë. Përhapja e ideve në popullsinë e krishterë shqiptare filloi të bëhej e dukshme dhe shumë shqetësuese për Greqinë.
43. ^Kërce deri në:^{a b} Gawrych 2006, fq. 22-28.
44. ^ Hart 1999 , f. 199.
45. ^Kërce deri në:^{a b c} Gawrych 2006, fq. 28–34.
46. ^Kërce deri në:^{a b c} Duijzings 2000, pp. 162–163.
47. ^ Clayer 2003 , fq. 2–5, 37. "Ndërmjet vitit 1942 (data e regjistrimit të fundit duke marrë parasysh përkatësinë fetare) ose 1967 (data e ndalimit të fesë) dhe 2001, shpërndarja gjeografike e komuniteteve fetare në Shqipëri ka qenë e fortë. Arsyet janë së pari demografike: grupe të popullsisë, kryesisht nga Shqipëria e Jugut, erdhën në vendbanimet urbane të Shqipërisë së mesme në favor të institucionit të regjimit komunist, gjatë viteve 1970 dhe 1980, zonat katolike veriore dhe myslimane sunite kanë përjetuar sigurisht një ritëm rritjeje më të lartë se zonat ortodokse jugore.Që nga viti 1990 ka pasur lëvizje shumë të rëndësishme të popullsisë, nga zonat rurale dhe malore drejt qyteteve (veçanërisht në Shqipërinë e mesme, dmth. Tirana dhe Durrësi), dhe nga Shqipëria drejt Greqisë,
48. ^ Odile 1990 , f. 2.
49. ^Kërce deri në:^{a b} Doja 2008, fq. 58–59.
50. ^ Doja 2008, p. 59.
51. ^Kërce deri në:^{a b c} Nezir-Akmese 2005, fq. 96.
52. ^Kërce deri në:^{a b} Poulton 1995, f. 66.
53. ^ Shaw & Shaw 1977 , f. 287.
54. ^Kërce deri në:^{a b} Skendi 1967a, fq. 370–378.
55. ^Kërce deri në:^{a b} Duijzings 2000, f. 163.
56. ^Kërce deri në:^{a b} Gawrych 2006, fq. 182.
57. ^ Massicard 2013 , f. 18.
58. ^Kërce deri në:^{a b} Nezir-Akmese 2005, fq. 97.
59. ^ Puto & Maurizio 2015 , f. 183." Shqiptarizmi i shekullit të nëntëmbëdhjetë nuk ishte aspak një projekt separatist i bazuar në dëshirën për t'u shkëputur nga Perandoria Osmane dhe për të krijuar një shtet komb. Në thelb nacionalizmi shqiptar ishte një reagim ndaj shpërbërjes gradual të Perandorisë Osmane dhe një përgjigje ndaj kërcënimeve të paraqitura nga lëvizjet kombëtare të krishtera dhe ballkanike ndaj një popullsie që ishte kryesisht myslimane”.
60. ^ Shaw & Shaw 1977 , f. 288.
61. ^ Gawrych 2006 , f. 177–179.
62. ^ Gawrych 2006 , f. 190–196.
63. ^ Bloxham 2005 , f. 60.