Jump to content

Tutanhamuni

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Tutankamuni)
Maska e artë e mbretit

Tutanhamuni ose Tutankamuni ( /ˌtuːtənkɑːˈmuːn/; 1341-1323 para erës sonë) ishte faraon i dinastisë së 18-të që sundoi nga viti 1323 deri më 1332 para erës sonë (në kronologjinë egjiptiane), gjatë periudhës së Historisë së Egjiptit e njohur si Mbretëria e Re.

Emri i tij origjinal, Tutankhaten, do të thotë "imazhi i gjallë i Atenit", ndërsa Tutanhamuni do të thotë "imazhi i gjallë i Amunit". Në hieroglifët, emri Tutanhamun ishte shkruar në mënyrë tipike Amun-tut-ankh për shkak të një zakoni shkrues që vendosi një emër hyjnor në fillim të një fraze për të treguar nderimin e duhur.[1]

Zbulimi i vitit 1922 nga Howard Carter i varrit gati të paprekur të Tutanhamunit, i financuar nga Lord Carnarvon,[2][3] mori një mbulim shtypi në të gjithë botën. Ajo ngjalli një interes të përtërirë të publikut për Egjiptin e lashtë, për të cilin maska e Tutanhamunit, tani në Muzeun Egjiptian, mbetet një simbol popullor. Në shkurt të vitit 2010, testimi gjenetik konfirmoi se ai ishte djali i mumjes së gjetur në varrin KV55, për të cilin besohet nga disa të jetë Akhenaten. Nëna e tij ishte motra dhe gruaja e babait të tij, emri i të cilit nuk dihet, por eshtrat e së cilës identifikohen pozitivisht si mumja The Younger Lady e gjetur në KV35.[4] Vdekjet e disa prej tyre të përfshirë në zbulimin e mumjes së Tutankhamun u janë atribuar popullarisht mallkimit të faraonëve.[5] Tutanhamuni besohet që ka vdekur gjatë një beteje shumë larg dinastisë së tij me armikun kryesor të jugut. Ekspertët sugjerojnë se ai nuk mund të dërgohej në shtëpinë e tij në kohë për tu balsamuar kështu që atë e balsamoi një person që nuk i kishte aftesitë e duhura. Kjo vërtetohet pasi në trupin e Tutanhamunit nuk u gjet zemra e tij,gjë e pazakontë pasi që egjiptianët e linin zemrën që të sigurohej që personi të lidhej sigurt me botën tjetër.

Jeta

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Tutanhamuni ishte me siguri djali i Akhenaten (dikur Amenhotep IV) dhe një nga motrat ose kushërirat e Akhenaten.[6][7] Si princ, ai njihej si Tutankhaten.[8] Ai u ngjit në fron në vitin 1333 para erës sonë, në moshën nëntë ose dhjetë, duke marrë emrin e fronit Nebkheperure.[9] Mëndesha e tij ishte një grua e quajtur Maia, e njohur nga varri i saj në Saqqara.[10]

Kur u bë mbret, u martua me gjysmë-motrën e tij, Ankhesenpaaten, e cila më vonë e ndryshoi emrin në Ankhesenamun. Ata kishin dy vajza, dhe asnjëra prej të cilave nuk mbijetoi në foshnjë.[4] Studimet e llogaritura të tomografisë të lëshuara në vitin 2011 zbuluan se njëra vajzë ka lindur para kohe në 5-6 muaj të shtatëzanisë dhe tjetra me afat të plotë, 9 muaj.[11] Vajza e lindur në shtatzëninë 9 muajsh kishte spina bifida, skoliozë dhe deformim të Sprengel (një gjendje që ndikon në vendosjen e shpatullës.[12]

Sundimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Tutanhamuni u bë faraon kur ishte 9 vjeç dhe sundoi për dhjetë vite.[13] Tutanhamuni është historikisht i rëndësishëm sepse mbretërimi i tij ishte afër apogjeut të Egjiptit si një fuqi botërore dhe sepse ai hodhi poshtë risitë radikale fetare të prezantuara nga paraardhësi dhe babai i tij, Akhenaten.[14] Ndërsa Tutanhamuni filloi mbretërimin e tij kaq i ri, pasardhësi i tij vezir dhe eventual, Ay, ishte ndoshta duke marrë shumicën e vendimeve të rëndësishme politike gjatë mbretërimit të Tutanhamunit.[15]

Tutanhamuni duke marrur lule nga Ankhesenamun

Tutanhamuni ishte një nga pak mbretërit që u adhurua gjatë jetës së tij.[16] Një stel i zbuluar në Karnak dhe kushtuar Amun-Ra dhe Tutanhamuni tregon që mbreti mund të apelohej në gjendjen e tij të hyjnizuar për falje dhe të lironte kërkuesin nga një sëmundje e shkaktuar nga mëkati. Tempujt e kultit të tij u ndërtuan aq larg sa në Kawa dhe Faras në Nubia. Titulli i motrës së nënmbretit të Kushit përfshinte një referencë për mbretin e hyjnizuar, tregues i universalitetit të kultit të tij.[17]

Vendi ishte ekonomikisht i dobët dhe në trazira pas mbretërimit të Akhenaten. Marrëdhëniet diplomatike me mbretëritë e tjera ishin lënë pas dore, dhe Tutanhamuni u përpoq t'i rivendoste ato, veçanërisht me Mitanni. Provat e suksesit të tij sugjerohen nga dhuratat nga vende të ndryshme që gjenden në varrin e tij. Megjithë përpjekjet e tij për marrëdhënie të përmirësuara, betejat me Nubianët dhe Aziatikët u regjistruan në tempullin e tij të morgut në Thebë. Varri i tij përmbante armaturën e trupit, jashtëqitjet e palosshme të përshtatshme për fushatat ushtarake dhe harqet, dhe ai u stërvit me hark.[18] Sidoqoftë, duke pasur parasysh aftësinë e tij rinore dhe fizike, e cila dukej se kërkonte përdorimin e një kallami për të ecur, shumica e historianëve spekulojnë se ai personalisht nuk merrte pjesë në këto beteja.[4][19][20]

Si pjesë e restaurimit të tij, mbreti filloi projekte ndërtimi, veçanërisht në Karnak në Tebë, ku i kushtoi një tempull Amunit. Shumë monumente u ngritën dhe një mbishkrim në derën e varrit të tij deklaron se mbreti "kishte kaluar jetën e tij në krijimin e pamjeve të perëndive". Tani festoheshin përsëri festat tradicionale, përfshirë ato që kishin të bënin me Demi Apis, Horemakhet dhe Opet.

Duke pasur parasysh moshën e tij, mbreti ndoshta kishte këshilltarë shumë të fuqishëm, me sa duket përfshirë gjeneralin Horemheb (djali i mundshëm dhe trashëgimtari i vizieri i madh Ay) dhe Vizierin e Madh Ay (i cili pasoi Tutanhamun). Horemheb regjistron që mbreti e emëroi atë "zot të vendit" si princ trashëgues për të ruajtur ligjin. Ai gjithashtu vuri në dukje aftësinë e tij për të qetësuar mbretin e ri kur temperamenti i tij u ndez.[21]

Në vitin e tretë të tij mbretëror, nën ndikimin e këshilltarëve të tij, Tutanhamun përmbysi disa ndryshime të bëra gjatë mbretërimit të babait të tij. Ai i dha fund adhurimit të perëndisë Aten dhe e riktheu zotin Amun në epërsi. Ndalimi i kultit të Amunit u hoq dhe privilegjet tradicionale iu rikthyen priftërisë së tij. Kryeqyteti u zhvendos përsëri në Tebë dhe qyteti i Akhetaten u braktis.[22] Kjo është kur ai e ndryshoi emrin e tij në Tutanhamun, "Imazhi i gjallë i Amunit", duke forcuar restaurimin e Amunit.[15]

Vdekja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Nuk ka të dhëna të mbijetuara për vdekjen e Tutanhamun. Shkaku i vdekjes së tij ka qenë subjekt i një debati të konsiderueshëm dhe janë bërë studime të mëdha për ta vendosur atë. Një skanim CT i marrë në vitin 2005 tregoi se ai kishte pësuar një frakturë të ndërlikuar të këmbës së majtë[23] pak para vdekjes së tij, dhe se këmba ishte infektuar. Analiza e ADN-së e bërë në vitin 2010 tregoi praninë e malaries në sistemin e tij, duke çuar në besimin se një kombinim i malaries dhe sëmundjes Köhler II çoi në vdekjen e tij.[24]

Në vitin 2005, hulumtimi duke përdorur skanime CT mbi mumjen zbuloi se ai nuk u vra nga një goditje në kokë. Imazhet e reja të CT zbuluan të meta të lindura, të cilat janë më të zakonshme tek fëmijët e incestit. Vëllezërit kanë më shumë të ngjarë të kalojnë në kopjet binjake të aleleve të dëmshme, kjo është arsyeja pse fëmijët e incestit më shpesh shfaqin defekte gjenetike.[25] Dyshohet se ai gjithashtu kishte një qiellzë të copëtuar, një defekt tjetër të lindur.

Sëmundjet e tjera të Tutanhamunit përfshinin sindromën Marfan, sindromën e prapambetjes mendore të lidhur me X Wilson-Turner, sindromën Fröhlich (distrofinë adiposogjenitale), sindromën Klinefelter, sindromën e pandjeshmërisë androgjenike, sindromën e tepërt të aromatazës në lidhje me sindromën e kraniosynostozës sagittale, sindromën Antley-Bixler ose një nga variantet e saj,[26] dhe epilepsia e lobit të përkohshëm.[27]

Një ekip hulumtues nga Qendra Kombëtare e Kërkimit në Kajro kreu më tej skanime CT, analiza STR ka hedhur poshtë hipotezën e gjinekomastisë dhe kraniosynostozave (p.sh., sindromi Antley-Bixler) ose sindromi Marfan, por një akumulim i keqformimeve në familjen e Tutanhamunit ishte i dukshëm. Disa patologji përfshirë sëmundjen Köhler II u diagnostikuan në Tutankhamun; askush vetëm nuk do të shkaktonte vdekje. Testimi gjenetik për gjenet STEVOR, AMA1, ose MSP1 specifike për Plasmodium falciparum zbuloi indikacione të malaries tropica në 4 nënat, përfshirë këtu edhe Tutanhamunin.[4] Ekipi zbuloi ADN nga disa shtame të një paraziti, tregoi se ai ishte infektuar vazhdimisht me tendosjen më të rëndë të malaries shumë herë. Infeksionet e tij të malaries mund të kenë shkaktuar një përgjigje fatale imune në trup ose të shkaktojnë tronditje të qarkullimit të gjakut.[28] Për më tepër, ai vuajti nga kyfoskolioza e butë, pes planus (këmbët e sheshta), hipofalangizmi i këmbës së djathtë, nekroza e kockave të eshtrave metatarsal të dytë dhe të tretë të këmbës së majtë, malarisë dhe një frakture komplekse kockore të gjurit të djathtë, e cila ndodhi shpejt para vdekjes së tij.[29]

Origjina

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
 
 
 
Amenhotep II
 
Tiaa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Thutmose IV
 
Mutemwiya
 
 
 
 
 
 
 
Yuya
 
Tjuyu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Amenhotep III
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tiye
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KV55, e mundshme Akhenaten
 
 
 
 
 
 
 
The Younger Lady
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tutanhamuni

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Zauzich, Karl-Theodor (1992). Hieroglyphs Without Mystery. Austin: University of Texas Press. fq. 30–31. ISBN 978-0-292-79804-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ "The Egyptian Exhibition at Highclere Castle". Arkivuar nga origjinali më 3 shtator 2010. Marrë më 21 tetor 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Hawass, Zahi A. The golden age of Tutankhamun: divine might and splendor in the New Kingdom. American Univ in Cairo Press, 2004.
  4. ^ a b c d Hawass, Zahi; etj. (17 shkurt 2010). "Ancestry and Pathology in King Tutankhamun's Family". The Journal of the American Medical Association. 303 (7): 638–647. doi:10.1001/jama.2010.121. PMID 20159872. Marrë më 21 tetor 2013. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ "Digging up trouble: beware the curse of King Tutankhamun". The Guardian. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  6. ^ Hawass, Zahi; etj. (17 shkurt 2010). "Ancestry and Pathology in King Tutankhamun's Family". The Journal of the American Medical Association. 303 (7): 640–641. Marrë më 21 tetor 2013. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  7. ^ Powell, Alvin (12 shkurt 2013). "A different take on Tut". Harvard Gazette. Marrë më 12 shkurt 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  8. ^ van Dijk, Jacobus. "The Death of Meketaten" (PDF). fq. 7. Marrë më 2 tetor 2008. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ "Classroom TUTorials: The Many Names of King Tutankhamun" (PDF). Michael C. Carlos Museum. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 tetor 2013. Marrë më 10 korrik 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ "Egypt Update: Rare Tomb May Have Been Destroyed". Science Mag. 2011-02-04. Marrë më 1 nëntor 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Hawass, Zahi and Saleem, Sahar N. "Mummified daughters of King Tutankhamun: Archaeological and CT studies". The American Journal of Roentgenology 2011. Vol 197, No. 5, pp. W829–836.
  12. ^ Kozma, C. (2008). "Skeletal dysplasia in ancient Egypt". American Journal of Medical Genetics. Part A. 146A (23): 3104–12. doi:10.1002/ajmg.a.32501. PMID 19006207. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Redford, Donald B., PhD; McCauley, Marissa. "How were the Egyptian pyramids built?". Research. The Pennsylvania State University. Marrë më 11 dhjetor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  14. ^ Aude Gros de Beler, Tutankhamun, foreword Aly Maher Sayed, Molière, ISBN 2-84790-210-4
  15. ^ a b "Tutankhamun". Encyclopædia Britannica. Marrë më 11 korrik 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ Oxford Guide: Essential Guide to Egyptian Mythology, Editor Donald B. Redford, p. 85, Berkley, ISBN 0-425-19096-X
  17. ^ Booth 2007, f. 120.
  18. ^ Gilbert, Holt & Hudson 1976, ff. 28–9.
  19. ^ Booth 2007, ff. 129–30.
  20. ^ Channel 5 (UK), 24 March 2018: King Tut's Treasure Secrets, part 1 of 3
  21. ^ Booth 2007, ff. 86–87.
  22. ^ Erik Hornung, Akhenaten and the Religion of Light, Translated by David Lorton, Ithaca, New York: Cornell University Press, 2001, ISBN 0-8014-8725-0.
  23. ^ Hawass, Zahi. "Tutankhamon, segreti di famiglia". National Geographic. Arkivuar nga origjinali më 20 maj 2013. Marrë më 2 qershor 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  24. ^ Roberts, Michelle (16 shkurt 2010). "'Malaria' killed King Tutankhamun". BBC News. Marrë më 12 mars 2010. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  25. ^ Bates, Claire (20 shkurt 2010). "Unmasked: The real faces of the crippled King Tutankhamun (who walked with a cane) and his incestuous parents". Daily Mail. London. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  26. ^ Markel, H. (17 shkurt 2010). "King Tutankhamun, modern medical science, and the expanding boundaries of historical inquiry". JAMA. 303 (7): 667–668. doi:10.1001/jama.2010.153. PMID 20159878. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Rosenbaum, Matthew (14 shtator 2012). "Mystery of King Tut's death solved?". ABC News. Marrë më 21 tetor 2013. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ Hawass, Zahi (1 shtator 2010). "King Tut's Family Secrets". National Geographic Magazine. Marrë më 16 qershor 2019. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ Hussein, Kais; Matin, Ekatrina; Nerlich, Andreas G. (2013). "Paleopathology of the juvenile Pharaoh Tutankhamun—90th anniversary of discovery". Virchows Archiv. 463 (3): 475–479. doi:10.1007/s00428-013-1441-1. PMID 23812343. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Tutanhamuni&oldid=2632030"