Guajana: Dallime mes rishikimesh
[Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Tëfcí (diskuto | kontribute) No edit summary |
AXRL (diskuto | kontribute) No edit summary |
||
Rreshti 1: | Rreshti 1: | ||
{{Stampa:ShtetGuajana}} |
{{Stampa:ShtetGuajana}} |
||
'''Republika Ko-operative e Guajanës''' ose '''Guajana''' është një shtet në verin e [[Amerika Jugore| |
'''Republika Ko-operative e Guajanës''' ose '''Guajana''' është një shtet në verin e [[Amerika Jugore|Amerikën jugore]]. Kufizohet në veri nga [[Oqeani Atlantik]], në lindje nga [[Surinami]], në jug dhe jugperëndim nga [[Brazili]] dhe në perëndim nga [[Venezuela]]. |
||
nga [[Oqeani Atlantik]], në lindje nga [[Surinami]], në jug dhe jugperëndim nga [[Brazili]] dhe në perëndim nga [[Venezuela]].<br /> |
|||
Ajo është vendi i tretë më i vogël në |
Ajo është vendi i tretë më i vogël në Amerikën Jugore edhe është një nga katër territoret jo-[[Gjuha Spanjolle|spanjishte]] në kontinent me Brazilin, Surinamin dhe [[Guajana Franceze|Guajanën Franceze]]. Para pavarësisë në vitin 1966 ishte quajtur Guajana Britanike. |
||
me Brazilin, Surinamin dhe [[Guajana Franceze|Guajanën Franceze]]. Para pavarësisë në vitin 1966 ishte quajtur Guajana Britanike. |
|||
== Gjeografia == |
== Gjeografia == |
||
[[Skeda:Essequiborivermap.png|thumb|left|233px|Lumenjtë dhe Malet e Guajanës]] |
[[Skeda:Essequiborivermap.png|thumb|left|233px|Lumenjtë dhe Malet e Guajanës]] |
||
{{Kryesor|Gjeografia e Guajanës}} |
{{Kryesor|Gjeografia e Guajanës}} |
||
Guajana ndodhet midis 2° dhe 8° |
Guajana ndodhet midis 2° dhe 8° gjerësi veriore edhe midis 57° dhe 61° gjatësi perëndimore. Pika më e ulët është Bregu Atlantikut edhe pika më e lartë është Mali i [[Roraima-Tepui]]t me 2.810 m lartësi. Lumi kryesor është [[Essequibo]] me 1.010 km që buron në jugun e vëndit dhe derdhet në Atlantik. Lumenjve të tjera janë: [[Courantyne]] me 724 km, [[Berbice]] me 595 km edhe [[Demerara]] me 346 km. |
||
Parku kombëtar Potaro është i famshëm për ujëvaret e tij, ujëvarja më të madh është [[Kaieteur]]i me 225 m lartësi. |
Parku kombëtar Potaro është i famshëm për ujëvaret e tij, ujëvarja më të madh është [[Kaieteur]]i me 225 m lartësi. |
||
85% e |
85 % e vendit janë vende pak banuar edhe pyll tropikal, i cili nuk përdoret fare për pylltari. Perëndimi dhe jugu e vendit formojnë vargjet malore, në të cilat burojnë lumenjtë kryesor. Në bregdet është një rrip bregdetar kënetar me molaçë. |
||
Prapa saj është një fushë lymore me 20 - 70 km gjerësi, kjo zonë është 10 - 100 cm mbi nivelin e detit dhe në [[Shekulli 18|18 shekull]] u ngritë një digë nga emigrantet [[Holanda|holandez]]. Këtu është zona bujqësore me e madh në |
Prapa saj është një fushë lymore me 20 - 70 km gjerësi, kjo zonë është 10 - 100 cm mbi nivelin e detit dhe në [[Shekulli 18|18 shekull]] u ngritë një digë nga emigrantet [[Holanda|holandez]]. Këtu është zona bujqësore me e madh në vend, prodhimet kryesore është [[orizi]], [[Citrus|citrusi]], [[arra e kokosit]] edhe [[Kallam Sheqeri|kallam sheqeri]]. |
||
== Historia == |
== Historia == |
||
[[Skeda:Dutch colonies Guyana.png|thumb|right|326px|Kolonitë në vitin 1788]] |
[[Skeda:Dutch colonies Guyana.png|thumb|right|326px|Kolonitë në vitin 1788]] |
||
{{Kryesor|Historia e Guajanës}} |
{{Kryesor|Historia e Guajanës}} |
||
Guajana e tashme kishte |
Guajana e tashme kishte ekzistuar nga [[Shekulli 17|shekulli 17]] deri në [[Shekulli 18|shekullin 18]] si tre kolonie e [[Holanda|Holandës]] të cilat ishin [[Essequibo (Koloni)|Essuquibo]], [[Demerara (Koloni)|Demerara]] edhe [[Berbice (Koloni)|Berbice]]. |
||
Në vitin 1763 ka pasur një kryengritje të skllaveve në Berbice. |
Në vitin 1763 ka pasur një kryengritje të skllaveve në Berbice. |
||
Zona ka ndruar deri vitin 1815 disa here pronarin. Fuqitë koloniale Holanda, [[Britania e Madhe]] edhe [[Franca]] luftuan për token e Guajanës. Mbas |
Zona ka ndruar deri vitin 1815 disa here pronarin. Fuqitë koloniale Holanda, [[Britania e Madhe]] edhe [[Franca]] luftuan për token e Guajanës. Mbas humbjes e [[Napoleon Bonaparte|Napoleonit]] u hap [[Kongresi i Vjenës]] edhe kanë vendosur në vitin 1815 që Guajana të jetë oficiel pjesë e [[Mbretëria e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës|Mbretërisë e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës]]. Në vitin 1831 u bashkuan të tre kolonitë si Guajana Britanike. |
||
Mbas 1834 kur u heq skllavëria, ka importuar Britania e Madhe |
Mbas 1834 kur u heq skllavëria, ka importuar Britania e Madhe punëtor nga [[India#Pushtimi Anglez|India]] për të zhvendosur zezakët që ishin pas saj kohë të lirë. |
||
Në vitin 1953 kanë ndërhyrë trupa britanike në punët e shtetit të Guanjanës. Britania e Madhe ka kujtuar që [[Janet Jagan]] dhe [[Cheddi Jagan]], që kanë themeluar ''People's Progressive Party'' (PPP), doshin me bërë një |
Në vitin 1953 kanë ndërhyrë trupa britanike në punët e shtetit të Guanjanës. Britania e Madhe ka kujtuar që [[Janet Jagan]] dhe [[Cheddi Jagan]], që kanë themeluar ''People's Progressive Party'' (PPP), doshin me bërë një vend komunist prej Guajanën. |
||
Guajana u bërë e pavarur nga Britania e Madhe me 26 maj 1966 edhe me [[26 shkurt]] [[1970]] presidenti Forbes Burnham nga ''People's National Congress'' (PNC) ka deklaruar që Guajana të jetë një |
Guajana u bërë e pavarur nga Britania e Madhe me 26 maj 1966 edhe me [[26 shkurt]] [[1970]] presidenti Forbes Burnham nga ''People's National Congress'' (PNC) ka deklaruar që Guajana të jetë një republikë kooperative. |
||
Mbas zgjedhjet presidenciale në vitin 1992 që e ka fituar Cheddi Jagan nga PPP-ja, kishte trazirave të dhunshme të mbështetësit i PNC-jës në |
Mbas zgjedhjet presidenciale në vitin 1992 që e ka fituar Cheddi Jagan nga PPP-ja, kishte trazirave të dhunshme të mbështetësit i PNC-jës në kryeqytet Georgetown. Kur vdiq Cheddi Jagan në vitin 1997 u zgjodh në dhjetor e veja e tij Janet Jagan si presidente e re. Në gusht 1999 ajo e dha dorëheqjen e saj nga politika sepse kishte problema me shëndetin. Pastaj u beri ish-ministri i financeve Bharrat Jagdeo presidenti i ri. |
||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
== Popullsia == |
== Popullsia == |
||
[[Skeda:Guyana population density.png|thumb|right|180px|Dendësia]] |
[[Skeda:Guyana population density.png|thumb|right|180px|Dendësia]] |
||
[[Skeda:Population Guyana.PNG|thumb|left|320px|Rritja e popullsisë]] |
[[Skeda:Population Guyana.PNG|thumb|left|320px|Rritja e popullsisë]] |
||
{{Kryesor|Popullsia e Guajanës}} |
{{Kryesor|Popullsia e Guajanës}} |
||
Popullsia e Guajanës është rreth 770.000, të cilat 90% jetojnë afër bregdetit (10% të sipërfaqes e Guajanës) edhe në lindje e lumit [[Essequibo]]. Popullsia e tashme e Guajanës është racialisht dhe etnikisht e përzuar, shumësia e tyre kanë ardhë si puntorë nga [[Irlanda]], [[Holanda]], [[Portugalia]] edhe [[Gjermania]] ose kanë ardhë si |
Popullsia e Guajanës është rreth 770.000, të cilat 90 % jetojnë afër bregdetit (10 % të sipërfaqes e Guajanës) edhe në lindje e lumit [[Essequibo]]. Popullsia e tashme e Guajanës është racialisht dhe etnikisht e përzuar, shumësia e tyre kanë ardhë si puntorë nga [[Irlanda]], [[Holanda]], [[Portugalia]] edhe [[Gjermania]] ose kanë ardhë si skllav [[Afrika]], [[India]], [[Kina]] edhe [[Australia]]. |
||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
<br /> |
|||
=== Gjuha === |
=== Gjuha === |
||
---- |
|||
Gjuha zyrtare është një lloj [[anglisht]]e, por flitet edhe [[Hindi]] edhe gjuhe indigjene nëpër pyje. |
Gjuha zyrtare është një lloj [[anglisht]]e, por flitet edhe [[Hindi]] edhe gjuhe indigjene nëpër pyje. |
||
=== Grupët etnike === |
=== Grupët etnike === |
||
⚫ | |||
---- |
|||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
⚫ | |||
* 16,7 % Njerëz multitacial |
|||
⚫ | |||
* |
* 9,2 % Njerëz e vendit |
||
* |
* 0,2 % Kineze |
||
*0,2 % |
* 0,2 % Portugezët |
||
*0, |
* 0,1 % Njerëz të Bardh |
||
*0,1 % Njerëzë të Bardh |
|||
=== Feja === |
=== Feja === |
||
⚫ | |||
---- |
|||
⚫ | |||
* 28,8 % [[Hinduizmi|Hindu]]t |
* 28,8 % [[Hinduizmi|Hindu]]t |
||
* 57,8 % [[ |
* 57,8 % [[Krishterimi|Krishterë]] |
||
** 17,0 % Pentekostalisëm |
** 17,0 % Pentekostalisëm |
||
** 8,1 % Katolikët |
** 8,1 % Katolikët |
||
** 7,0 % Anglikanët |
** 7,0 % Anglikanët |
||
** 5,0 % Kisha Adventiste Shtatë ditë |
** 5,0 % Kisha Adventiste Shtatë ditë |
||
** 1,7 % |
** 1,7 % Metodistët |
||
** 1,1 % [[Dëshmitarët e Jehovait]] |
** 1,1 % [[Dëshmitarët e Jehovait]] |
||
** 17,9 % [[ |
** 17,9 % [[Krishterimi|Krishterë të tjera]] |
||
* 7,3 % [[Mysliman|Myslimanët]] |
* 7,3 % [[Mysliman|Myslimanët]] |
||
* 4,3 % [[Ateizmi|Ateistët]] |
* 4,3 % [[Ateizmi|Ateistët]] |
||
Rreshti 90: | Rreshti 71: | ||
=== Edukata === |
=== Edukata === |
||
---- |
|||
[[Skeda:School in Georgetown.jpg|thumb|194px|Shkollë në kryeqytetin, [[Georgetown]]]] |
[[Skeda:School in Georgetown.jpg|thumb|194px|Shkollë në kryeqytetin, [[Georgetown]]]] |
||
{{Kryesor|Edukata e Guajanës}} |
{{Kryesor|Edukata e Guajanës}} |
||
Edukata në Guajana ishte deri një farë kohe një nga edukatat më të mirët në [[Karaibet]], por u keqësuar në vitet [[1980]] sepse shumë |
Edukata në Guajana ishte deri një farë kohe një nga edukatat më të mirët në [[Karaibet]], por u keqësuar në vitet [[1980]] sepse shumë mësues kanë emigruar. |
||
Edhe pse sistemi i arsimit u çlodh në vitet [[1990]] nuk ka arrit akoma kualitetin që e kishte përpara. |
Edhe pse sistemi i arsimit u çlodh në vitet [[1990]] nuk ka arrit akoma kualitetin që e kishte përpara. |
||
Rreshti 103: | Rreshti 83: | ||
== Politika == |
== Politika == |
||
== Njësit administrative == |
== Njësit administrative == |
||
[[Skeda:Guyana regions numbered.png|thumb|194px|Rajonet në Guajana]] |
[[Skeda:Guyana regions numbered.png|thumb|194px|Rajonet në Guajana]] |
||
Guajana është |
Guajana është pjesëtuar në 10 Rajonet. Numri i banoreve në Guajana janë tërhequr për herën e fundit me 15 shtator 2002. |
||
{| class="wikitable sortable" |
{| class="wikitable sortable" |
||
|- |
|- |
||
! Numri !! Rajoni !! Sipërfaqja në km² !! Të |
! Numri !! Rajoni !! Sipërfaqja në km² !! Të gjithë banorë !! Banorë për km² |
||
|- |
|- |
||
| align=right | 1 || [[Barima-Waini]] || align=right | 20.339 || align=right | 24.275 || align=right | 1,19 |
| align=right | 1 || [[Barima-Waini]] || align=right | 20.339 || align=right | 24.275 || align=right | 1,19 |
||
Rreshti 133: | Rreshti 112: | ||
|} |
|} |
||
== Ekonomia == |
== Ekonomia == |
||
== Transporti == |
== Transporti == |
||
== Kultura == |
== Kultura == |
||
Rreshti 145: | Rreshti 126: | ||
== Burimet == |
== Burimet == |
||
* [http://www.op.gov.gy Faqe e Presidentit të republikës Koperative të Guaianës] |
* [http://www.op.gov.gy Faqe e Presidentit të republikës Koperative të Guaianës] |
||
* [http://www.guyana-tourism.com/ Official Website of the Guyana Tourism Authority] |
* [http://www.guyana-tourism.com/ Official Website of the Guyana Tourism Authority] |
Versioni i datës 13 nëntor 2010 01:43
Co-operative Republic of Guyana
Republika Kooperative Guajana | |||||
| |||||
Moto: ang.: One People • One Nation • One Destiny
shq.: Një popull • Një komb • Një fat | |||||
Gjuha | Anglisht | ||||
Kryeqyteti | Georgetown | ||||
Forma e qeverisë | Republik Kooperative | ||||
Kryeministri | Moses Nagamootoo | ||||
Kryetarë | David Granger | ||||
Sipërfaqja | 214.970 km² | ||||
Popullsia | 752.940 | ||||
Dendësia e popullsisë | 3,5 për banorë në km² | ||||
Prodhimi i Brendshëm Bruto | 1.039.000 US$ | ||||
Prodhimi i Brendshëm Bruto për banorë | 1.365 US$ | ||||
Indeksi i zhvillimit njerëzor | 0,729 | ||||
Valuta | Dollari Guajanese | ||||
Pavarësia | 26 maj 1966 nga Britania e Madhe | ||||
Himni kombëtar | Dear Land of Guyana, of Rivers and Plains | ||||
Zona kohore | UTC -4 | ||||
Targat e automjeteve | GUY | ||||
Kodi i internetit TLD | .gy | ||||
Prefiksi telefonik | +592 |
Republika Ko-operative e Guajanës ose Guajana është një shtet në verin e Amerikën jugore. Kufizohet në veri nga Oqeani Atlantik, në lindje nga Surinami, në jug dhe jugperëndim nga Brazili dhe në perëndim nga Venezuela.
Ajo është vendi i tretë më i vogël në Amerikën Jugore edhe është një nga katër territoret jo-spanjishte në kontinent me Brazilin, Surinamin dhe Guajanën Franceze. Para pavarësisë në vitin 1966 ishte quajtur Guajana Britanike.
Gjeografia
- Artikulli kryesor: Gjeografia e Guajanës
Guajana ndodhet midis 2° dhe 8° gjerësi veriore edhe midis 57° dhe 61° gjatësi perëndimore. Pika më e ulët është Bregu Atlantikut edhe pika më e lartë është Mali i Roraima-Tepuit me 2.810 m lartësi. Lumi kryesor është Essequibo me 1.010 km që buron në jugun e vëndit dhe derdhet në Atlantik. Lumenjve të tjera janë: Courantyne me 724 km, Berbice me 595 km edhe Demerara me 346 km.
Parku kombëtar Potaro është i famshëm për ujëvaret e tij, ujëvarja më të madh është Kaieteuri me 225 m lartësi.
85 % e vendit janë vende pak banuar edhe pyll tropikal, i cili nuk përdoret fare për pylltari. Perëndimi dhe jugu e vendit formojnë vargjet malore, në të cilat burojnë lumenjtë kryesor. Në bregdet është një rrip bregdetar kënetar me molaçë.
Prapa saj është një fushë lymore me 20 - 70 km gjerësi, kjo zonë është 10 - 100 cm mbi nivelin e detit dhe në 18 shekull u ngritë një digë nga emigrantet holandez. Këtu është zona bujqësore me e madh në vend, prodhimet kryesore është orizi, citrusi, arra e kokosit edhe kallam sheqeri.
Historia
- Artikulli kryesor: Historia e Guajanës
Guajana e tashme kishte ekzistuar nga shekulli 17 deri në shekullin 18 si tre kolonie e Holandës të cilat ishin Essuquibo, Demerara edhe Berbice.
Në vitin 1763 ka pasur një kryengritje të skllaveve në Berbice.
Zona ka ndruar deri vitin 1815 disa here pronarin. Fuqitë koloniale Holanda, Britania e Madhe edhe Franca luftuan për token e Guajanës. Mbas humbjes e Napoleonit u hap Kongresi i Vjenës edhe kanë vendosur në vitin 1815 që Guajana të jetë oficiel pjesë e Mbretërisë e Bashkuar e Britanisë së Madhe dhe Irlandës. Në vitin 1831 u bashkuan të tre kolonitë si Guajana Britanike.
Mbas 1834 kur u heq skllavëria, ka importuar Britania e Madhe punëtor nga India për të zhvendosur zezakët që ishin pas saj kohë të lirë.
Në vitin 1953 kanë ndërhyrë trupa britanike në punët e shtetit të Guanjanës. Britania e Madhe ka kujtuar që Janet Jagan dhe Cheddi Jagan, që kanë themeluar People's Progressive Party (PPP), doshin me bërë një vend komunist prej Guajanën.
Guajana u bërë e pavarur nga Britania e Madhe me 26 maj 1966 edhe me 26 shkurt 1970 presidenti Forbes Burnham nga People's National Congress (PNC) ka deklaruar që Guajana të jetë një republikë kooperative.
Mbas zgjedhjet presidenciale në vitin 1992 që e ka fituar Cheddi Jagan nga PPP-ja, kishte trazirave të dhunshme të mbështetësit i PNC-jës në kryeqytet Georgetown. Kur vdiq Cheddi Jagan në vitin 1997 u zgjodh në dhjetor e veja e tij Janet Jagan si presidente e re. Në gusht 1999 ajo e dha dorëheqjen e saj nga politika sepse kishte problema me shëndetin. Pastaj u beri ish-ministri i financeve Bharrat Jagdeo presidenti i ri.
Popullsia
- Artikulli kryesor: Popullsia e Guajanës
Popullsia e Guajanës është rreth 770.000, të cilat 90 % jetojnë afër bregdetit (10 % të sipërfaqes e Guajanës) edhe në lindje e lumit Essequibo. Popullsia e tashme e Guajanës është racialisht dhe etnikisht e përzuar, shumësia e tyre kanë ardhë si puntorë nga Irlanda, Holanda, Portugalia edhe Gjermania ose kanë ardhë si skllav Afrika, India, Kina edhe Australia.
Gjuha
Gjuha zyrtare është një lloj anglishte, por flitet edhe Hindi edhe gjuhe indigjene nëpër pyje.
Grupët etnike
Sipas regjistrimit të vitit 2002 :
- 43,4 % Indianët nga India-Britanike kanë ardh si skllav
- 30,2 % Njerëz Zezak
- 16,7 % Njerëz multitacial
- 9,2 % Njerëz e vendit
- 0,2 % Kineze
- 0,2 % Portugezët
- 0,1 % Njerëz të Bardh
Feja
Fejëtare në përqindtë :
- 28,8 % Hindut
- 57,8 % Krishterë
- 17,0 % Pentekostalisëm
- 8,1 % Katolikët
- 7,0 % Anglikanët
- 5,0 % Kisha Adventiste Shtatë ditë
- 1,7 % Metodistët
- 1,1 % Dëshmitarët e Jehovait
- 17,9 % Krishterë të tjera
- 7,3 % Myslimanët
- 4,3 % Ateistët
- 0,5 % Rastafari
- 0,1 % Bahai
- 1,3 % të tjerët
Edukata
- Artikulli kryesor: Edukata e Guajanës
Edukata në Guajana ishte deri një farë kohe një nga edukatat më të mirët në Karaibet, por u keqësuar në vitet 1980 sepse shumë mësues kanë emigruar.
Edhe pse sistemi i arsimit u çlodh në vitet 1990 nuk ka arrit akoma kualitetin që e kishte përpara.
Mësuesve i mungon një masë kritike e ekspertizës, i mungon nga disiplina edhe aktivitetet.
Pas vitit 6 e jetës është e detyrueshëm që të bëjnë një shkollë 6-vjeçare pastaj 7 vjet në të cilat vetëm 4 vjet janë të detyrueshëm.
Politika
Njësit administrative
Guajana është pjesëtuar në 10 Rajonet. Numri i banoreve në Guajana janë tërhequr për herën e fundit me 15 shtator 2002.
Numri | Rajoni | Sipërfaqja në km² | Të gjithë banorë | Banorë për km² |
---|---|---|---|---|
1 | Barima-Waini | 20.339 | 24.275 | 1,19 |
2 | Cuyuni-Mazaruni | 47.213 | 17.597 | 0,37 |
3 | Demerara-Mahaica | 2.232 | 310.320 | 139,03 |
4 | East Berbice-Corentyne | 36.234 | 123.695 | 3,41 |
5 | Essequibo Islands-West Demerara | 3.755 | 103.061 | 27,45 |
6 | Mahaica-Berbice | 4.190 | 52.428 | 12,51 |
7 | Pomeroon-Supenaam | 6.195 | 49.253 | 7,95 |
8 | Potaro-Siparuni | 20.051 | 10.095 | 0,50 |
9 | Upper Demerara-Berbice | 17.040 | 41.112 | 2,41 |
10 | Upper Takutu-Upper Essequibo | 57.750 | 19.387 | 0,34 |
Guajana | 214.999 | 751.223 | 3,49 |
Ekonomia
Transporti
Kultura
Lidhje të jashtme
Shiko edhe
Burimet
- Faqe e Presidentit të republikës Koperative të Guaianës
- Official Website of the Guyana Tourism Authority
- GINA - Agjenci e qeverisë aktualizohet për çdo ditë.