Valonia

Valonia

Wallonie (Frëngjisht)
Wallonien (Gjermanisht)
Wallonië (Holandisht)
Valonia Wallonie (Frëngjisht) ; Wallonien (Gjermanisht) ; Wallonië (Holandisht)
Rajon
	[[Flamuri\|Flamuri]] Stema
Popullsia
• Gjithsej	3,648,206
Faqja zyrtare	www.wallonie.be

Valonia (Frëngjisht: Wallonie; Gjermanisht: Wallonien ose Wallonie; Holandisht: Wallonië) është një nga tre rajonet e Belgjikës - së bashku me Flandrën dhe Brukselin.

Duke mbuluar pjesën jugore të vendit, Valonia është kryesisht frëngjishtfolëse dhe përbën 55% të territorit të Belgjikës, por vetëm një të tretën e popullsisë së saj. Rajoni i Valonisë nuk u bashkua me Komunitetin Francez të Belgjikës, i cili është subjekti politik përgjegjës për çështjet që lidhen kryesisht me kulturën dhe arsimin, sepse Komuniteti Francez i Belgjikës përfshin si Valoninë ashtu edhe Rajonin dygjuhësh të Kryeqytetit të Brukselit.

Ekziston një pakicë që flet gjermanisht në Valoninë lindore, që rezulton nga aneksimi i tre kantoneve më parë pjesë e Perandorisë Gjermane në përfundim të Luftës së Parë Botërore. Ky komunitet përfaqëson më pak se 1% të popullsisë belge. Ai formon komunitetin gjermanishtfolës të Belgjikës, i cili ka qeverinë dhe parlamentin e vet për çështje të lidhura me kulturën.

Gjatë revolucionit industrial, Valonia ishte e dyta pas Mbretërisë së Bashkuar në industrializim, duke përfituar nga depozitat e saj të mëdha të qymyrit dhe hekurit. Kjo i solli rajonit pasuri, dhe nga fillimi i shekullit 19 deri në mesin e shekullit 20, Valonia ishte gjysma më e begatë e Belgjikës. Që nga Lufta e Dytë Botërore, rëndësia e industrisë së rëndë është zvogëluar shumë, dhe Rajoni Flamand ka tejkaluar Valoninë në pasuri pasi Valonia ka rënë ekonomikisht. Valonia tani vuan nga papunësia e lartë dhe ka një PBB dukshëm më të ulët për frymë sesa Flandria. Pabarazitë ekonomike dhe ndarja gjuhësore midis të dyve janë burimet kryesore të konflikteve politike në Belgjikë dhe një faktor kryesor në separatizmin flamand.

Kryeqyteti i Valonisë është Namur, dhe qyteti më i populluar është Liège. Shumica e qyteteve kryesore të Valonisë dhe dy të tretat e popullsisë së saj shtrihen përgjatë luginës Sambre dhe Meuse, ish-shtylla industriale e Belgjikës. Në veri të kësaj lugine, Valonia shtrihet në Rrafshnaltën Qendrore Belgjike, e cila, si Flandria, është një zonë relativisht e sheshtë dhe pjellore bujqësore. Jugu dhe juglindja e Wallonisë përbëhet nga Ardennes, një shtrirje e malësisë së pyllëzuar që është më pak e populluar.

Wallonia kufizohet me Flandrën dhe Holandën (provinca e Limburgut) në veri, Francën (Grand Est dhe Hauts-de-France) në jug dhe perëndim, dhe Gjermaninë (Nordrhein-Westfalen dhe Rheinland-Pfalz) dhe Luksemburgun (Capellen, Clervaux, Esch-sur-Alzette, Redange dhe Wiltz) në lindje. Valonia ka qenë anëtare e Organizatës Ndërkombëtare të Frankofonisë që nga viti 1980.

Gjeografia

Valonia është pa dalje në det, me një sipërfaqe prej 16,901 km², ose 55 përqind të sipërfaqes së përgjithshme të Belgjikës. Lugina Sambre dhe Meuse, nga Liège (70 m) në Charleroi (120 m) është një lumë i ngulitur në një linjë prishjeje që ndan Belgjikën e Mesme (lartësi 100–200 m) dhe Belgjikën e Lartë (200–700 m). Kjo linjë e prishjes korrespondon me një pjesë të bregdetit jugor të London-Brabant Massif. Lugina, së bashku me luginat Haine dhe Vesdre formojnë sillon industriel, qendrën historike të industrisë belge të qymyrit dhe prodhimit të çelikut, dhe quhet gjithashtu shtylla industriale valonase. Për shkak të historisë së tyre të gjatë industriale historike, disa segmente të luginës kanë marrë emra të veçantë: Borinage, rreth Mons, Centre, rreth La Louvière, Pays Noir, rreth Charleroi dhe Basse-Sambre, pranë Namur.

Në veri të luginës Sambre dhe Meuse shtrihet rrafshnalta Belgjike Qendrore, e cila karakterizohet nga bujqësia intensive. Pjesa valonase e kësaj pllaje është e ndarë tradicionalisht në disa rajone: Brabanti valonas rreth Nivelles, Hainaut Perëndimore (frëngjisht: Wallonie picarde, rreth Tournai) dhe Hesbaye rreth Waremme. Në jug të sillon industriel, toka është më e ashpër dhe karakterizohet nga bujqësia më e gjerë. Tradicionalisht ndahet në rajonet e Entre-Sambre-et-Meuse, Condroz, Fagne-Famenne, Ardennes dhe Vendi i Herve, si dhe Lorenin Belg rreth Arlon dhe Virton. Ndarja e tij në Condroz, Famenne, Calestienne, Ardennen (përfshirë Thiérache) dhe Loreni belg (që përfshin Gaume) është më reflektuese e gjeografisë fizike. Rajoni më i madh, Ardennes, është një pllajë e dendur pyjore me shpella dhe gryka të vogla. Ajo është nikoqire e shumicës së kafshëve të egra të Belgjikës, por pak kapaciteteve bujqësore. Kjo zonë shtrihet në perëndim në Francë dhe në lindje deri në Eifel në Gjermani përmes pllajës High Fens, në të cilën Signal de Botrange formon pikën më të lartë në Belgjikë në 694 metra.

Nëndarjet

Rajoni i Valonisë mbulon 16,901 km² dhe është i ndarë në pesë provinca, 20 qarqe dhe 262 qytete ose komuna.

Provinca		Kryeqyteti	Popullsia (1 janar 2019)^[1]	Sipërfaqja^[2]	Densiteti
1	Hainaut (Henegouwen)	Mons (Bergen)	1,344,241	3,813 km² (1,472 sq mi)	353/km² (910/sq mi)
2	Liège (Luik)	Liège (Luik)	1,106,992	3,857 km² (1,489 sq mi)	288/km² (750/sq mi)
3	Luksemburgu (Luxemburg)	Arlon (Aarlen)	284,638	4,459 km² (1,722 sq mi)	64/km² (170/sq mi)
4	Namur (Namen)	Namur (Namen)	494,325	3,675 km² (1,419 sq mi)	135/km² (350/sq mi)
5	Brabanti valonase (Waals-Brabant)	Wavre (Waver)	403,599	1,097 km² (424 sq mi)	368/km² (950/sq mi)

The province of Walloon Brabant is the most recent one, being formed in 1995 after the splitting of the province of Brabant.

Qytetet

Qytetet më të mëdha në Valoni janë:^[3]

Charleroi (204,146)
Liège (195,790)
Namur (110,428)
Mons (92,529)
La Louvière (81,138)
Tournai (69,792)
Seraing (63,500)
Verviers (56,596)
Mouscron (55,687)
Herstal (38,969)
Braine-l'Alleud (38,748)
Châtelet (36,131)

Politika

Rajoni i Valonisë qeveriset nga Parlamenti i Valonisë dhe qeveria ekzekutive e Valonisë. Autonomia e Rajonit të Valonisë shtrihet edhe në politikën e jashtme; Valonia ka të drejtë të ndjekë politikën e saj të jashtme, përfshirë nënshkrimin e traktateve, dhe në shumë fusha as qeveria federale belge nuk është në gjendje të nënshkruajë një traktat ndërkombëtar pa marrëveshjen e Parlamentit të Valonisë.

Valonia është gjithashtu shtëpia e rreth 80 përqind të popullsisë së komunitetit francez të Belgjikës, një nivel politik përgjegjës për çështjet që lidhen kryesisht me kulturën dhe arsimin, ndërsa pjesa tjetër jeton në Bruksel. Valonia është gjithashtu shtëpia e komunitetit të vogël gjermanishtfolës të Belgjikës në lindje, i cili ka qeverinë dhe parlamentin e tij për çështje të lidhura me kulturën. Edhe pse në Flandri, Rajoni Flamand i caktoi të gjitha kompetencat e tij Komunitetit Flamand, Rajoni i Valonisë mbetet në parim i dallueshëm dhe i pavarur nga komuniteti francez, dhe anasjelltas. Përkundër kësaj, parlamenti i komunitetit francez është pothuajse tërësisht i përbërë nga anëtarë të parlamenteve të Valonisë dhe Brukselit, kështu që organet qeverisen nga të njëjtët individë. Për më tepër, komuniteti francez i Belgjikës ka filluar në mënyrë kontroverse t'i referohet vetes ekskluzivisht si 'Federata Wallonia-Bruksel' për të theksuar lidhjet midis komunitetit francez, Valonisë dhe Brukseli.

Rajoni i Valonisë ka një parlament njëdhomësh me 75 anëtarë të zgjedhur për pesë vjet me votim të drejtpërdrejtë universal, dhe një ekzekutiv, qeverinë e Valonisë, të zgjedhur nga një shumicë politike në parlament. Qeveria numëron nëntë anëtarë me presidentin. Secili anëtar quhet ministër i Valonisë. Kreu i qeverisë quhet Ministër-President i Valonisë. Qeveria e koalicionit për legjislaturën 2014-2019 ishte një koalicion i qendrës së majtë PS-cdH deri më 28 korrik kur u zëvendësua nga një koalicion i qendrës së majtë MR-cdH. Ministër-Presidenti aktual është Elio Di Rupo.

Feja

Popullsia e Valonisë është kryesisht e krishterë. Në vitin 2016, 68% e banorëve të Valonisë u deklaruan si katolikë romakë (21% praktikonin katolikë dhe 47% nuk praktikonin), 3% ishin myslimanë, 3% ishin të krishterë protestantë, 1% ishin të feve të tjera dhe 25% ishin jofetare.

Gjuhët

Gjuhët zyrtare të Valonisë janë frëngjishtja, e cila është gjithashtu gjuha kryesore që flitet në rajon, dhe gjermanishtja (në kantonet lindore).^[4] Komuniteti gjermanisht-folëse i Belgjikës përbën rreth 2% të popullsisë së rajonit. Frëngjishtja belge, e cila gjithashtu flitet në Rajonin e Kryeqytetit të Brukselit, është e ngjashme me atë të folur në Francë, me dallime të vogla në shqiptim dhe disa dallime fjalori, veçanërisht përdorimi i fjalëve septante (70) dhe nonante (90), në krahasim me të soixante-dix dhe quatre-vingt-dix në Francë.

Binjakëzimet

Aichi, Japoni^[5]
Maryland, Shtetet e Bashkuara^[6]

Referime

^ "Structuur van de bevolking | Statbel". statbel.fgov.be (në holandisht).
^ "be.STAT". bestat.statbel.fgov.be (në holandisht).
^ "Belgium: largest cities and towns and statistics of their population" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 mars 2006.
^ "La Constitution belge (Art. 4)" (në frëngjisht). Senati belg. maj 2007. Marrë më 2009-01-18. La Belgique comprend quatre régions linguistiques : la région de langue française, la région de langue néerlandaise, la région bilingue de Bruxelles-Capitale et la région de langue allemande..
^ "ベルギー3地域と「友好交流及び相互協力に関する覚書」を締結" (në japonisht). Marrë më 15 maj 2017.
^ Maryland Sister States Program

[auto-1] "Structuur van de bevolking | Statbel". statbel.fgov.be (në holandisht).

[auto1-2] "be.STAT". bestat.statbel.fgov.be (në holandisht).

[3] "Belgium: largest cities and towns and statistics of their population" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 28 mars 2006.

[constitution2-4] "La Constitution belge (Art. 4)" (në frëngjisht). Senati belg. maj 2007. Marrë më 2009-01-18. La Belgique comprend quatre régions linguistiques : la région de langue française, la région de langue néerlandaise, la région bilingue de Bruxelles-Capitale et la région de langue allemande..

[5] "ベルギー3地域と「友好交流及び相互協力に関する覚書」を締結" (në japonisht). Marrë më 15 maj 2017.

[6] Maryland Sister States Program

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]