Luksemburgu

Groussherzogtum Lëtzebuerg (luks.) Grand-Duché de Luxembourg (fr.) Großherzogtum Luxemburg (gjer.)
Flamuri Stema
Himni: Ons Heemecht në gjuhën shqipe: Atdheu ynë
Kryeqyteti	Luksemburgu (njëkohësisht edhe qyteti më i madh)
Gjuhët zyrtare	Gjuha kombëtare: lukemburgisht Gjuhë administrative: Frëngjisht dhe Gjermanisht
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Monarkia kushtetuese parlamentare unitare
Popullsia
• Përllogaritje	633,622
Të dhëna të tjera
Zona kohore	UTC+1 (CET)

Luksemburgu (Luksemburgisht: Lëtzebuerg, Frëngjisht: Luxembourg; Gjermanisht: Luxemburg), zyrtarisht Dukata e Madhe e Luksemburgut është shtet pa dalje në det në Evropën Perëndimore. Ai kufizohet në veri-perëndim nga Belgjika, në lindje nga Gjermania dhe në jugperëndim nga Franca. Kryeqyteti i saj është Luksemburgu, një nga katët kryeqytetet zyrtare të Bashkimit Evropian dhe gjithashtu selia e Gjykatës së Drejtësisë të Bashkimit Evropian.

Luksemburgu ka një popullsi prej 633,622 (që nga marsi 2021) dhe një sipërfaqe prej 2,586.4 kilometra katrorë.

Si një demokraci përfaqësuese me një monark kushtetues, ai drejtohet nga Duka i Madh Henri dhe është dukata e madhe e vetme e mbetur në botë. Luksemburgu është një vend i zhvilluar, me një ekonomi të përparuar dhe PBB më të lartë në botë për frymë, sipas Bankës Botërore. Rëndësia historike dhe strategjike e tij daton që prej themelimit të tij si një fortesë e epokës romake dhe kështjellë e frankëve në mesjetën e herëshme. Ai ishte një bastion i rëndësishëm përgjatë Rrugës Spanjolle kur Spanja ishte fuqia kryesore evropiane që kishte ndikim në gjithë hemisferën perëndimore dhe më gjerë në shekujt e 16-17-të.

Luksemburgu është një anëtar i Bashkimit Evropian, NATO-s, OECD, Kombeve e Bashkuara, dhe Beneluksit, duke reflektuar konsensusin politik në favor të integrimit ekonomik, politik dhe ushtarak. Qyteti i Luksemburgut, që është kryeqyteti dhe qyteti më i madh, është selia e disa institucioneve dhe agjencive të BE-së. Më 18 tetor 2012, Luksemburgu u zgjodh si anëtar i përkohshëm në Këshillin e Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, për herë të parë në historinë e tij. Ai do të shërbejnë në Këshillin e Sigurimit nga 1 janar 2013 deri më 31 dhjetor 2014 dhe do të jetë, të paktën deri në fund të vitit 2013, i vetmi anëtar i BE-së jo i përhershëm.

Duke pasqyruar pozicionin e tij gjeografik, kultura e Luksemburgut është një shkrirje e Europës romanike dhe gjermanike, duke huazuar tradita të dallueshme nga secila prej tyre. Luksemburgu është një shtet trigjuhësh: luksembourgisht, frëngjisht dhe gjermanisht janë gjuhë zyrtare. Edhe pse një shtet laik, Luksemburgu është kryesisht katolik.

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Luksemburgut

Historia e regjistruar e Luksemburgut fillon me blerjen e Lucilinburhuc (sot Kështjella e Luksemburgut) e ndodhur në shkëmbin Bock nga Siegfried, Kont i Ardennes në 963, nëpërmjet një akti të këmbimit me Abacinë e Shën Maksimit në Trier. Rreth kësaj fortese, u zhvillua gradualisht një qytet, i cili u bë qendra e një shteti me një vlerë të madhe strategjike. Në shekullin e 14-të dhe në fillim të shekullit të 15-të, tre anëtarë të Dhomës së Luksemburgut mbretëruan si Perandorë romakë. Në vitin 1437, Dhoma e Luksemburgut pësoi një krizë trashëgimie, e shkaktuar nga mungesa e një trashëgimtari mashkull për të marrë fronin, gjë që çoi në shitjen e territorit e nga Dukesha Elisabeth tek Filipi i Mirë i Burgundisë.

Politika

Artikulli kryesor: Sistemi shtetror e Luksemburgut

Pallati Dukal i Madh në Qytetin e Luksemburgut, rezidenca zyrtare e dukës së madhe të Luksemburgut

Salla e Dhomës së Deputetëve, vendi i takimit të legjislaturës kombëtare të Luksemburgut, Dhoma e Deputetëve, në qytetin e Luksemburgut

Luksemburgu përshkruhet si një "demokraci e plotë", me një demokraci parlamentare të kryesuar nga një monark kushtetues. Pushteti ekzekutiv ushtrohet nga duka i madh dhe kabineti, i cili përbëhet nga disa ministra të tjerë. Kushtetuta e Luksemburgut, ligji suprem i Luksemburgut, u miratua më 17 tetor 1868. Duka i Madh ka fuqinë të shpërndajë legjislaturën, në këtë rast zgjedhjet e reja duhet të mbahen brenda tre muajve. Sidoqoftë, që nga viti 1919, sovraniteti ka banuar me kombin, i ushtruar nga Duka i Madh në përputhje me kushtetutën dhe ligjin.

Pushteti legjislativ i është dhënë Dhomës së Deputetëve, një legjislaturë njëdhomëshe prej gjashtëdhjetë anëtarësh, të cilët zgjidhen drejtpërdrejt me mandate pesëvjeçare nga katër zona elektorale. Një organ i dytë, Këshilli i Shtetit (Conseil d'État), i përbërë nga njëzet e një qytetarë të zakonshëm të emëruar nga Duka i Madh, këshillon Dhomën e Deputetëve në hartimin e legjislacionit.

Luksemburgu ka tre gjykata më të ulëta (justices de paix; në Esch-sur-Alzette, qyteti i Luksemburgut dhe Diekirch), dy gjykata të rretheve (Luksemburg dhe Diekirch), dhe një Gjykatë Superiore të Drejtësisë (Luksemburg), e cila përfshin Gjykatën e Apelit dhe Gjykata e Kasacionit. Ekziston gjithashtu një Tribunal Administrativ dhe një Gjykatë Administrative, si dhe një Gjykatë Kushtetuese, të gjitha të vendosura në kryeqytet.

Njësitë administrative

Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Luksemburgut

Luksemburgu ndahet në tri njësi administrative të quajtura distrikte të cilët ndahen më tutje në 12 kantone e që këto ndahen në 102 komuna. Dymbëdhjetë nga komunat kanë statusin e qytetit, nga të cilët qyteti i Luksemburgut është më i madhi.

Njësitë administrative në Luksemburg

• Distrikti Dikrech
  • Clervaux
    • 1. Clervaux, 2. Consthum, 3. Heinerscheid, 4. Heinerscheid, 5. Heinerscheid, 6. Troisvierges, 7.Weiswampach, 8. Wincrange
  • Diekirch
    • 2. Bettendorf, 3. Bourscheid, 4. Diekirch, 5. Ermsdorf, 6. Erpeldange, 7. Ettelbruck, 8. Feulen, 9.Hoscheid, 10. Medernach, 11. Mertzig, 12. Reisdorf, 13. Schieren
  • Redange
    • 1. Beckerich, 2. Préizerdaul, 3. Ell, 4. Grosbous, 5. Rambrouch, 6. Redange, 7. Saeul, 8.Useldange, 9. Vichten, 10. Wahl
  • Vianden
    • 1. Putscheid, 2. Tandel, 3. Vianden
  • Wiltz
    • 1. Boulaide, 2. Esch-sur-Sûre, 3. Eschweiler, 4.Goesdorf, 5. Heiderscheid, 6.Kiischpelt, 7. Lac de la Haute-Sûre, 8. Neunhausen, 9. Wiltz, 10. Winseler
• Distrikti Grevenmacher
  • Echternach
    • 1. Beaufort, 2. Bech, 3. Berdorf, 4. Consdorf, 5. Echternach, 6. Mompach, 7.Rosport, 8. Waldbillig
  • Grevenmacher
    • 1. Betzdorf, 2. Biwer, 3. Flaxweiler, 4. Grevenmacher, 5. Junglinster, 6.Manternach, 7. Mertert, 8. Wormeldange
  • Remich
    • 1. Bous, 2. Burmerange, 3. Dalheim, 4. Lenningen, 5. Mondorf-les-Bains, 6.Remerschen, 7. Remich, 8. Stadtbredimus, 9. Waldbredimus, 10. Wellenstein
• Distrikti Luksemburg
  • Capellen
    • 1. Dippach, 2. Garnich, 3. Hobscheid, 4. Käerjeng, 5. Kehlen, 6. Koerich, 7.Kopstal, 8. Mamer, 9. Septfontaines, 10. Steinfort
  • Esch-sur-Alzette
  • Luksemburg
  • Mersch

Gjeografia

Harta topografike e Luksemburgut

Artikulli kryesor: Gjeografia e Luksemburgut

Luksemburgu është një nga vendet më të vogla në Evropë, dhe renditet i 167-ti në madhësi nga të gjitha 194 vendet e pavarura të botës.

Në lindje, Luksemburgu kufizohet me Gjermaninë, në jug, kufizohet me Francën dhe në veri dhe perëndim kufizohet me Belgjikën.

E treta veriore e vendit njihet si Oesling, dhe bën pjesë në Ardennen. Ajo dominohet nga kodra dhe male të ulëta, përfshirë Kneiff pranë Wilwerdange, e cila është pika më e lartë, në 560 metra. Malet e tjera janë Buurgplaatz në 559 metra pranë Huldange dhe Napoléonsgaard në 554 metra pranë Rambrouch. Rajoni është pak i populluar, me vetëm një qytet (Wiltz) me një popullsi prej më shumë se katër mijë njerëz.

Dy të tretat jugore të vendit quhen Gutland, dhe është më e dendur e populluar se Oesling. Gjithashtu është më e larmishme dhe mund të ndahet në pesë nën-rajone gjeografike. Pllaja e Luksemburgut, në jug-qendrën e Luksemburgut, është një formacion i madh, i sheshtë, ranor, dhe vendi i qytetit të Luksemburgut. Zvicra e Vogël, në lindje të Luksemburgut, ka terren të ashpër dhe pyje të trasha. Lugina Moselle është rajoni me shtrirjen më të ulët, që kalon përgjatë kufirit juglindor. Tokat e Kuqe, në jug dhe jugperëndim, janë qendra industriale e Luksemburgut dhe shtëpia e shumë prej qyteteve më të mëdha të Luksemburgut.

Kufiri midis Luksemburgut dhe Gjermanisë formohet nga tre lumenj: Moselle, Sauer dhe Our. Lumenj të tjerë kryesorë janë Alzette, Attert, Clerve dhe Wiltz. Luginat e mesit Sauer dhe Attert formojnë kufirin midis Gutland dhe Oesling.

Klima

Luksemburgu ka një klimë oqeanike (Köppen: Cfb), e shënuar me reshje të mëdha, veçanërisht në fund të verës. Vera është e ngrohtë dhe dimra të ftohtë.

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Luksemburgut

Kur flitet për ekonomine e Luksemburgut duhemi të ndalemi së pari tek niveli i jetesës jashtëzakonisht të lartë, me të ardhurat për frymë mbi 100 mijë dollarë në vit çka e bën të zërë vendin e parë në botë...

Para një shekulli ka qenë në një shkallë të ulët të zhvillimit. Në daljen prej kësaj prapambeturie nuk kanë ndihmuar as rezervat e konsiderueshme të mineralit të hekurit, me që ato në përmbajtjen e tyre kanë pasur fosfor. Mënyra e defosforizimit me metodën e Tomasit në vititn 1877 ka mundësuar rritjen e prodhimtarisë. Prej asaj kohe prodhimtaria e gizës, e cila ka qenë 100 000 tonë, është rritur më se katër herë. Në vitin 1997 janë prodhuar 440 000 ton gizë, dhe 2,6 milion ton çelik. Sasia prej më se 6 ton të çelikut për kokë të banorit paraqet rekordin botërorë dhe paraqet një shtet karakteristik. Përveç përpunimit të mineralit të hekurit të eksploatuar në vend, 90% të këtij minerali importohet nga krahina Loren e Francës, nga Suedia dhe Brazizli. Me koksin e qymyrgurit e importua nga gjermania punojnë 30 uzina metalurgjike, 9 çelnikore dhe 6 derstile. Qendrat më të njohura janë Diferdanzh me 20 000 banorë, Esh 30.000 banorë dhe Belvare, që janë koncentruar në jug të shtetit. Në kuadër të prodhimtarisë së gjithëmbarshme metalurgjia me 75% përcakton edhe njëanshmërinë themelore në ekonomi. Prodhimet e saj më se 95% eksportohen jashtë, duke i sjellë Luksemburgut të ardhura të mëdha.

Fitimet që sjell metalurgjia janë bazë e mirë e përparimit të degëve të tjera të ekonomisë, si bujqësisë, industrisë përpunuese dhe transporti. Bujqësia, edhe pse është intensive, prodhimtaria është e vogël për shkak të tokës joproduktive. Në vlerën e prodhimtarisë bujqësore 80% merr pjesë blegtoria. Për ndryshim nga shtetet tjera të Beneluksit, në Luksemburg dominojnë pronat me madhësi mesatare (10-50 ha me 60%).

Luksemburgu eksporton prodhimet e metalurgjisë, të cilat në tregun botëror janë mjaft të kërkuara. Importon lëndët e para për metalurgji, mandej drithërat. Tregtinë e ka të orientuar me shtetet e Bashkësisë Evropiane.

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Luksemburgut

Njerëzit e Luksemburgut quhen Luksemburgasë. Popullsia emigrante u rrit në shekullin e 20-të për shkak të ardhjes së emigrantëve nga Belgjika, Franca, Italia, Gjermania dhe Portugalia, me shumicën që vinte nga këto të fundit: në vitin 2013 kishte rreth 88,000 banorë me kombësi portugeze. Në vitin 2013, kishte 537,039 banorë të përhershëm, 44.5% e të cilëve ishin me prejardhje të huaj ose shtetas të huaj; grupet më të mëdha etnike të huaja ishin portugezët, që përbënin 16.4%të popullsisë së përgjithshme, të ndjekur nga francezët (6.6%), italianët (3.4%), belgët (3.3%) dhe gjermanët (2.3%). 6.4% të tjerë ishin me prejardhje tjetër të BE-së, ndërsa 6.1% e mbetur ishin me prejardhje të tjera jashtë BE-së, por kryesisht evropiane.

Që nga fillimi i luftërave jugosllave, Luksemburgu ka parë shumë emigrantë nga Bosnja dhe Hercegovina, Mali i Zi dhe Serbia. Çdo vit, mbi 10,000 emigrantë të rinj arrijnë në Luksemburg, kryesisht nga shtetet e BE-së, si dhe nga Evropa Lindore. Në vitin 2000 kishte 162,000 emigrantë në Luksemburg, që përbënin 37% të popullsisë së përgjithshme. Kishte rreth 5,000 emigrantë të paligjshëm në Luksemburg në vitin 1999.

Gjuha

Luksemburgishtja është gjuha zyrtare e Luksemburgut siç përcaktohet me ligj që nga viti 1984. Luksemburgishtja konsiderohet një gjuhë frankoneze specifike për popullsinë vendase e cila është pjesërisht e kuptueshme reciprokisht me gjermanishten e lartë fqinje, por që përfshin gjithashtu më shumë se 5000 fjalë me origjinë franceze.

Sidoqoftë, përveç luksemburgishtes, frëngjishtja dhe gjermanishtja përdoren në çështjet administrative dhe gjyqësore, duke i bërë të treja gjuhë administrative të Luksemburgut.

Secila nga tre gjuhët zyrtare përdoret si gjuhë parësore në sfera të caktuara të jetës së përditshme, pa qenë ekskluzive. Edhe pse luksemburgishtja është gjuha kombëtare e Dukatit të Madh dhe konsiderohet gjuha që luksemburgasit përdorin në përgjithësi për të folur dhe shkruar me njërin-tjetrin (me një rritje të kohëve të fundit në prodhimin e romaneve dhe filmave në gjuhë), punëtorët e shumtë të mërgimit (afërsisht 44% e popullsisë) në përgjithësi nuk e përdorin atë për të folur me njëri-tjetrin.

Shumica e komunikimit zyrtar të biznesit dhe me shkrim kryhet në frëngjisht, e cila është gjithashtu gjuha më së shumti e përdorur për komunikimin publik, me deklarata zyrtare të shkruara, reklama dhe shenja rrugore në përgjithësi në frëngjisht. Për shkak të ndikimit historik të Kodit Napoleonik në sistemin juridik të Dukatit të Madh, frëngjishtja është gjithashtu gjuha e vetme e legjislacionit dhe në përgjithësi gjuha e preferuar e qeverisë, administratës dhe drejtësisë. Megjithatë, debatet parlamentare kryesisht zhvillohen në Luksemburg, ndërsa komunikimet e shkruara të qeverisë dhe dokumentet zyrtare (p.sh. vendimet administrative ose gjyqësore, pasaportat, etj.) Janë hartuar kryesisht në frëngjisht dhe nganjëherë shtesë në gjermanisht.

Edhe pse jeta profesionale është kryesisht shumëgjuhëshe, frëngjishtja përshkruhet nga drejtuesit e bizneseve të sektorit privat si gjuha kryesore e punës e kompanive të tyre (56%), e ndjekur nga Luksemburgishtja (20%), Anglishtja (18%) dhe Gjermanishtja (6%).

Gjermanishtja përdoret shumë shpesh në shumicën e mediave së bashku me frëngjishten dhe konsiderohet nga shumica e Luksemburgasve gjuha e tyre e dytë. Kjo është kryesisht për shkak të ngjashmërisë së madhe të gjermanishtes me luksemburgishten, por edhe sepse është gjuha e parë që u mësohet fëmijëve në shkollën fillore (gjuha e alfabetizimit).

Për shkak të komunitetit të madh me origjinë Portugeze, gjuha Portugeze është mjaft e pranishme në Luksemburg, megjithëse mbetet e kufizuar në marrëdhëniet brenda këtij komuniteti. Edhe pse Portugalishtja nuk ka status zyrtar, administrata ndonjëherë vë në dispozicion disa dokumente informative në gjuhën Portugeze.

Edhe pse Luksemburgu është kryesisht shumëgjuhësh sot, disa njerëz pohojnë se Luksemburgu është subjekt i një françizimi të fortë dhe se luksemburgishtja dhe gjermanishtja rrezikojnë të zhduken në vend, duke e bërë kështu Luksemburgun ose një vend njëgjuhësh që flet frëngjisht, ose në rastin më të mirë një frëngjisht dhe anglisht dygjuhësh vendi folës dikur në të ardhmen e largët.

Feja

Artikulli kryesor: Feja në Luksemburg

Luksemburgu është një shtet laik, por shteti njeh disa fe si fe të autorizuara zyrtarisht. Kjo i jep dorën shtetit në administrimin fetar dhe emërimin e klerit, në këmbim të të cilit shteti paguan kosto dhe paga të caktuara. Fetë e përfshira në aranzhime të tilla janë katolicizmi, judaizmi, ortodoksia greke, anglikanizmi, ortodoksia ruse, Luteranizmiluteranizmi, kalvinizmi, menonitizmi dhe islami.

Kultura

Artikulli kryesor: Kultura e Luksemburgut

Lidhje të jashtme

 Commons: Luksemburgu – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale

 Commons: Luksemburgu – Album me fotografi dhe/apo video dhe material multimediale

• Faqja zyrtare e Luksemburgut
• Governments on the WWW: Luxembourg Arkivuar 3 prill 2005 tek Wayback Machine