Jump to content

Islanda

Përpunoni lidhje
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Islanda
Ísland (Islandisht)
Flag of Islanda
Flamuri
Coat of arms e Islanda
Stema
Himni: Lofsöngur
"Himn"
Vendndodhja e Islandës (e gjelbër e errët)
KryeqytetiRejkjavik
64°08′N 21°56′W / 64.133°N 21.933°W / 64.133; -21.933
Qyteti më i madhcapital
Gjuha zyrtareIslandisht
Grupet etnike
(2021)[1]
Besimi
(2022)[3]
  • 25.2% pa fe
  • 1.5% Ásatrúarfélagið
  • 0.9% të tjerë
    • NofkaIslandezë
    Qeveria
    Lloji i qeverisjesRepublika parlamentare unitare
    Guðni Th. Jóhannesson
    Bjarni Benediktsson
    KuvendiAlthing
    Formimi
    Shekulli i 9-të
    • Komonuelthi
    Themelimi i Althing
    		930–1262
    1262–1397
    1397–1523
    1523–1814
    • Traktati i Kiel
    Lëshuar në Danimarkë
    		14 January 1814
    • Constitution and limited home rule
    Minister for Iceland appointed
    		5 janar 1874
    • Extended home rule
    		1 shkurt 1904
    1 dhjetor 1918
    17 qershor 1944
    Sipërfaqja
    • Gjithsej
    		103,125[4] km2 (39,817 sq mi) (106-të)
    • Ujë (%)
    		2.07 (2015)[5]
    Popullsia
    • Përllogaritje 2022
    		376,248 (171-të)
    • 2024 census
    		399,189[6]
    • Dendësia
    		3.66/km2 (9.5/sq mi) (240-të)
    Ekonomia
    PBB (PFB)Përllogaritje 2023 
    • Gjithsej
    		Increase $27.078 billion[7] (152-të)
    • Për kokë banori
    		Increase $69,833[7] (15th)
    PBB (zyrtare)Përllogaritje 2023 
    • Gjithsej
    		Increase $30.570 billion[7] (109-të)
    • Për kokë banori
    		Increase $78,836[7] (8th)
    MonedhaIcelandic króna (ISK)
    Të dhëna të tjera
    Gini (2018)Positive decrease 23.2[8]
    i ulët
    IZHNJ (2022)Steady 0.959[9]
    shumë i lartë · 3rd
    Zona kohoreUTC[b] (GMT/WET)
    Formati i datësdd.mm.yyyy
    Ana e drejtimit të makinësright
    Prefiksi telefonik+354
    Kodi i internetit TLD.is


    Islanda (islandisht: Ísland)[c] është një shtet ishullor nordik midis Oqeanit Atlantik të Veriut dhe Arktik, në Kreshtën e Mesme të Atlantikut midis Amerikës Veriore dhe Evropës. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh i tij është Rejkjavik, i cili është shtëpia e rreth 36% të rreth 380,000 banorëve të vendit. Gjuha zyrtare e vendit është islandishtja.

    E vendosur në një çarje midis pllakave tektonike, aktiviteti gjeologjik i Islandës përfshin gejzerë dhe shpërthime të shpeshta vullkanike.[12][13] Pjesa e brendshme përbëhet nga një rrafshnaltë vullkanike e karakterizuar nga fusha rëre dhe llave, male dhe akullnaja, dhe shumë lumenj akullnajorë rrjedhin në det përmes ultësirave. Islanda ngrohet nga Rryma e Gjirit dhe ka një klimë të butë, pavarësisht nga një gjerësi gjeografike në jug të Rrethit Arktik. Gjerësia e saj e lartë dhe ndikimi detar i mbajnë verërat të ftohta dhe shumica e ishujve të saj kanë një klimë polare.

    Ishulli qeverisej si një komonuelth i pavarur nën parlamentin vendas, Althing, një nga asambletë legjislative më të vjetra funksionale në botë. Pas një periudhe grindjesh civile, Islanda iu bashkua sundimit norvegjez në shekullin e 13-të. Në vitin 1397, Islanda ndoqi integrimin e Norvegjisë në Bashkimin e Kalmarit së bashku me mbretëritë e Danimarkës dhe Suedisë, duke rënë nën sundimin de facto danez pas shpërbërjes së saj më 1523. Mbretëria daneze futi Luteranizmin me forcë më 1550,[14] dhe Islanda u lëshua zyrtarisht në Danimarkë më 1814 me Traktatin e Kielit.

    E ndikuar nga idealet e nacionalizmit pas Revolucionit Francez, përpjekja e Islandës për pavarësi mori formë dhe kulmoi me Aktin e Bashkimir Danezo-Islandez më 1918, me themelimin e Mbretërisë së Islandës, duke ndarë nëpërmjet një bashkimi personal monarkun aktual të Danimarkës. Gjatë pushtimit të Danimarkës në Luftën e Dytë Botërore, Islanda votoi me shumicë dërrmuese për t'u bërë republikë më 1944, duke i dhënë fund kështu lidhjeve formale të mbetura me Danimarkën. Megjithëse Althing u pezullua nga 1799 deri në 1845, republika ishullore megjithatë ka një pretendim për të mbajtur një nga parlamentet më jetëgjatë në botë.

    Deri në shekullin e 20-të, Islanda mbështetej kryesisht në peshkimin dhe bujqësinë për mbijetesë. Industrializimi i peshkimit dhe ndihma e Planit Marshall pas Luftës së Dytë Botërore solli prosperitet dhe Islanda u bë një nga vendet më të pasura dhe më të zhvilluara në botë. Ajo u bë pjesë e Zonës Ekonomike Evropiane më 1994; kjo e diversifikoi më tej ekonominë në sektorë të tillë si financa, bioteknologjia dhe prodhimi.

    Historia

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Historia e Islandes


    Politika

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Sistemi shtetëror në Island

    Islanda është një republikë demokratike përfaqësuese parlamentare, ku presidenti është kreu i shtetit, ndërsa kryeministri shërben si kreu i qeverisë në një sistem shumëpartiak. Anëtarët e parlamentit islandez votohen me përfaqësim proporcional, sipas zonave zgjedhore.

    Shumë parti politike mbeten kundër anëtarësimit në BE, kryesisht për shkak të shqetësimit të islandezëve për humbjen e kontrollit mbi burimet e tyre natyrore (veçanërisht peshkimin).[15]

    Ndarjet administrative

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Njësitë administrative të Islandës

    Islanda është e ndarë në rajone, zona zgjedhore dhe komuna. Tetë rajonet përdoren kryesisht për qëllime statistikore. Juridiksionet e gjykatës së rrethit përdorin gjithashtu një version më të vjetër të kësaj ndarjeje.[16] Deri në vitin 2003, zgjedhjet për kuvendin republikan mbaheshin në nivel të rajoneve, mirëpo me një amendament për zgjedhjet janë bërë disa ndryshime të cilat kanë krijuar gjashtë bashkësi që shërbejnë për mbajtjen e zgjedhjeve.

    Ndryshimi i rindarjes u bë për të ekuilibruar peshën e rretheve të ndryshme të vendit pasi që më parë një votë e hedhur në zonat me popullsi të rrallë anembanë vendit do të llogaritej shumë më tepër se një votë e hedhur në zonën e qytetit Reykjavík. Mosbalancimi ndërmjet rretheve është zvogëluar nga sistemi i ri, por ende ekziston.[16]

    Gjashtëdhjetë e nëntë komuna në Islandë qeverisin çështjet lokale si shkollat, transporti dhe zonimi.[17] Këto janë nënndarjet aktuale të nivelit të dytë të Islandës, pasi zonat zgjedhore nuk kanë asnjë rëndësi përveç zgjedhjeve dhe për qëllime statistikore. Rejkjavík është deri tani komuna më e populluar, rreth katër herë më e populluar se Kópavogur, e dyta.[16]

    Ushtria

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Ushtria në Islandë

    Islanda nuk ka ushtri të përhershme, por ka Rojet Bregdetare Islandeze e cila gjithashtu mirëmban Sistemin e Mbrojtjes Ajrore të Islandës, dhe një Njësi të Reagimit ndaj Krizave të Islandës për të mbështetur misionet paqeruajtëse dhe për të kryer funksione paraushtarake.

    Forca e Mbrojtjes së Islandës (IDF) ishte një komandë ushtarake e Forcave të Armatosura të Shteteve të Bashkuara nga viti 1951 deri në 2006. IDF, e krijuar me kërkesë të NATO-s, u krijua kur Shtetet e Bashkuara nënshkruan një marrëveshje për të siguruar mbrojtjen e Islandës. IDF gjithashtu përbëhej nga civilë islandezë dhe anëtarë ushtarakë të vendeve të tjera të NATO-s. IDF u zvogëlua pas përfundimit të Luftës së Ftohtë dhe Forcat Ajrore të Shteteve të Bashkuara mbajtën katër deri në gjashtë avionë interceptues në Stacionin Ajror Detar Keflavik derisa ata u tërhoqën më 30 shtator 2006.

    Gjeografia

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Gjeografia e Islandës

    Sipërfaqja e përgjithshme e Islandës është 103,000 km2, shtrihet rreth koordinatave gjeografike 65 00 V, 18 00 L dhe 100,250 km² të kësaj sipërfaqeje janë tokë ndërsa 2,750 km 2 ujë.

    Vija bregdetare e Islandës është 4,988 km e gjatë ndërsa ajo nuk kufizohet nga asnjë vend tjeter.

    Klima e Islandës është gjithnjë e varur nga ajo që vjen nga veriu i oqeanit. Zakonisht klima është me dimër të butë dhe verë të ftohtë e të lagësht.

    Pjesa më e madhe e relievit është terren e rrafshët me disa male e fusha te ngrira, ndërsa bregdeti i saj është i mbytur në gjirinjët dhe ujdhesat e shumta në oqean. Pika më e ulët e relievit gjendet në nivelin e oqeanit Atlantik (0m) dhe ajo më e larta në lartësi mbidetare prej 2,119 metra në vendin e quajtur Uvanadalshukur (ang.:Hvannadalshnukur).

    Ekonomia

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Ekonomia e Islandës


    Demografia

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    vendbanimet më të rëdësishme
    Artikulli kryesor: Demografia e Islandës

    Në territorin prej 103 000 km2 jetojnë 331.694 banor ose 3.3 banorë në 1 km2. Islanda është shteti më i pabanuar i Evropës. Nataliteti sillet rreth 15 promila dhe mortaliteti 6,8 promila.

    Kultura

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    Artikulli kryesor: Kultura e Islandës


    Literatura

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    • Wilcox, Jonathan; Latif, Zawiah Abdul (2007). Cultures of the World: Iceland (në anglisht). Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-2074-3.
    • Bjarnason, Egill.(2021) How Iceland Changed the World: The Big History of a Small Island. (Penguin. 2021.)
    • Byock, Jesse (1990) Medieval Iceland Society, Sagas, and Power University of California Press. ISBN 9780520069541.
    • Heiðarsson, Jakob Oskar (2015) 'Iceland – My Small Island'.
    • Jonsson, Asgeir (2008). Why Iceland? How One of the World's Smallest Countries Became the Meltdown's Biggest Casualty (në anglisht). McGraw–Hill Professional. ISBN 978-0-07-163284-3.
    • Jonsson, Ivar (2012) 'Explaining the Crisis of Iceland – A Realist Approach' in Journal of Critical Realism, 11,1.

    Shënime

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    1. ^ Kushtetuta e Islandës konfirmon Kishën e Islandës si kishë shtetërore të Islandës.[2]
    2. ^ Iceland përdorë UTC with no offset ygjatë gjithë vitit dhe nuk e ka respektuar orën e ditës që nga viti 1968.[10] Meqenëse Islanda është shumë më larg në perëndim se Anglia, koha mesatare lokale e Reykjavík (koha kur dielli është më i larti) zvogëlohet nga koha e vëzhguar me rreth 90 minuta.[11]
    3. ^ Edhe pse "Republika e Islandës" gjendet në disa dokumente, ajo nuk ka status zyrtar. Interinstitutional Style Guide of the European Union, Annex A5

    Referime

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
    1. ^ "Population by country of citizenship, sex and age (2021)" (në anglisht). Statistics Iceland. Marrë më 11 shtator 2022.
    2. ^ Constitution of the Republic of Iceland: Article 62, Government of Iceland.
    3. ^ "Populations by religious and life stance organizations 1998–2022" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 20 shtator 2022. Marrë më 20 shtator 2022.
    4. ^ "Ísland er minna en talið var" (në islandisht). RÚV. 26 shkurt 2015. Arkivuar nga origjinali më 15 mars 2015. Marrë më 10 mars 2015.
    5. ^ "Surface water and surface water change" (në anglisht). Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Arkivuar nga origjinali më 24 mars 2021. Marrë më 11 tetor 2020.
    6. ^ "Þjóðskrá". www.skra.is (në islandisht). Icelandic National Registry. 14 janar 2024. Arkivuar nga origjinali më 14 janar 2024.
    7. ^ a b c d "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Iceland)" (në anglisht). International Monetary Fund. 10 tetor 2023. Marrë më 13 tetor 2023.
    8. ^ "Gini coefficient of equivalised disposable income – EU-SILC survey". ec.europa.eu (në anglisht). Eurostat. Arkivuar nga origjinali më 9 tetor 2020. Marrë më 9 gusht 2021.
    9. ^ "Human Development Report 2023/2024" (PDF) (në anglisht). United Nations Development Programme. 13 mars 2024. Arkivuar (PDF) nga origjinali më 13 mars 2024. Marrë më 13 mars 2024.
    10. ^ Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir (2008). "Hvenær var hætt að skipta á milli sumar- og vetrartíma á Íslandi?" (në islandisht). Vísindavefurinn. Arkivuar nga origjinali më 12 nëntor 2018. Marrë më 7 nëntor 2019.
    11. ^ "Tillaga til þingsályktunar um seinkun klukkunnar og bjartari morgna" (në islandisht). Althing. 2014. Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2019. Marrë më 7 nëntor 2019.
    12. ^ Rae, Alison. Earthquakes and Volcanoes. Page 9. 2008. "Iceland is the only part of the Mid-Atlantic Ridge that rises above sea-level, and its central volcanic plateau is erupting almost constantly."
    13. ^ Philippon, Mélody; Von Hagke, Christoph; E. Reber, Jacqueline. Cutting-Edge Analogue Modeling Techniques Applied to Study Earth Systems. Page 99. 2020. "Iceland is the only place on Earth where a mid-ocean ridge is exposed above sea level, atop the extensional plate boundary separating the North American plate and the Eurasian plate."
    14. ^ Jón R. Hjálmarsson (1993). History of Iceland: From the Settlement to the Present Day (në anglisht). Iceland Review.
    15. ^ "Icelandic EU-membership heavily debated". Arkivuar 14 tetor 2017 tek Wayback Machine. dmjx.dk
    16. ^ a b c "Iceland". The World Factbook (në anglisht). Central Intelligence Agency. Arkivuar nga origjinali më 23 maj 2021. Marrë më 6 gusht 2006.
    17. ^ Iceland in figures 2016 Arkivuar 22 shtator 2020 tek Wayback Machine. Statistics Iceland. p. 33.

    Lidhje të jashtme

    [Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
     Commons: Islanda – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
    Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Islanda&oldid=2694971"