Observatori

Observatori është një vend që përdoret për vëzhgimin e ngjarjeve tokësore, detare ose qiellore. Astronomia, klimatologjia / meteorologjia, gjeofizika, oqeanografia dhe vullkanologjia janë shembuj të disiplinave për të cilat janë ndërtuar observatorë. Historikisht, observatorët ishin aq të thjeshtë sa të përmbanin një sekstant astronomik (për matjen e distancës midis yjeve ) ose Stonehenge (i cili ka disa rreshtime në fenomenet astronomike).

Observatorët astronomikë

Observatorët astronomikë ndahen kryesisht në katër kategori: me bazë në hapësirë, në ajër, me bazë tokësore dhe me bazë nëntokësore.

Observatorët me bazë tokësore

Observatorët me bazë tokësore, të vendosura në sipërfaqen e Tokës, përdoren për të bërë vëzhgime në radio dhe pjesë të dritës së dukshme të spektrit elektromagnetik . Shumica e teleskopëve optikë janë të vendosur brenda një kube ose strukturë të ngjashme, për të mbrojtur instrumentet delikate nga elementët. Kupolat e teleskopit kanë një çarje ose hapje tjetër në çati që mund të hapet gjatë vëzhgimit dhe të mbyllet kur teleskopi nuk është në përdorim. Në shumicën e rasteve, i gjithë pjesa e sipërme e kupolës së teleskopit mund të rrotullohet për të lejuar instrumentin të vëzhgojë pjesë të ndryshme të qiellit të natës. Radioteleskopët zakonisht nuk kanë kupola. Për teleskopët optikë, shumica e observatorëve me bazë tokësore janë të vendosura larg qendrave kryesore të popullsisë, për të shmangur efektet e ndotjes nga drita . Vendndodhjet ideale për observatorë modernë janë vendet që kanë qiell të errët, një përqindje të madhe të netëve të kthjellëta në vit, ajër të thatë dhe janë në lartësi të larta. Në lartësitë e larta, atmosfera e Tokës është më e hollë, duke minimizuar kështu efektet e turbulencës atmosferike dhe duke rezultuar në " shikim " më të mirë astronomik. ^[1] Vendet që plotësojnë kriteret e mësipërme për observatorë modernë përfshijnë Shtetet e Bashkuara jugperëndimore, Hawaii, Ishujt Kanarie, Andet dhe malet e larta në Meksikë si Sierra Negra . ^[2] Observatorët kryesorë optikë përfshijnë Observatorin Mauna Kea dhe Observatorin Kombëtar Kitt Peak në SHBA, Observatorin Roque de los Muchachos në Spanjë dhe Observatorin Paranal dhe Observatorin Ndër-Amerikan të Cerro Tololo në Kili .

Studimi specifik kërkimor i kryer në 2009 tregon se lokacioni më i mirë i mundshëm për observatorin me bazë tokësore në Tokë është Ridge A. - një vend në pjesën qendrore të Antarktidës Lindore. ^[3] Ky lokacion ofron më pak shqetësime atmosferike dhe shikueshmëri më të mirë.

Observatorët radiofonikë

Duke filluar nga viti 1933, radio teleskopët janë ndërtuar për përdorim në fushën e radioastronomisë për të vëzhguar Universin në pjesën radio të spektrit elektromagnetik. Një instrument i tillë, ose koleksion instrumentesh, me pajisje mbështetëse si qendrat e kontrollit, strehimi i vizitorëve, qendrat e reduktimit të të dhënave dhe/ose pajisjet e mirëmbajtjes quhen vëzhgues radio . Observatorët e radios ndodhen në mënyrë të ngjashme larg qendrave kryesore të popullsisë për të shmangur ndërhyrjet elektromagnetike (EMI) nga radio, TV, radar dhe pajisje të tjera emetuese EMI, por ndryshe nga observatorët optikë, vëzhguesit e radios mund të vendosen në lugina për mbrojtje të mëtejshme EMI. Disa nga vëzhguesit kryesorë të radios në botë përfshijnë Very Large Array në New Mexico, Shtetet e Bashkuara, Jodrell Bank në MB, Arecibo në Puerto Rico, Parkes në Uellsin e Ri Jugor, Australi dhe Chajnantor në Kili .

Observatorët e lartë astronomikë

Që nga mesi i shekullit të 20-të, një numër observatorësh astronomikë janë ndërtuar në lartësi shumë të larta, mbi 4,000–5,000 metres (13,000–16,000 ft) . Më i madhi dhe më i dalluari prej tyre është Observatori Mauna Kea, i vendosur pranë majës së një 4,205 metres (13,796 ft) vullkan në Hawaiʻi. Observatori Astrofizik Chacaltaya në Bolivi, në 5,230 metres (17,160 ft), ishte observatori astronomik i përhershëm më i lartë në botë ^[4] që nga koha e ndërtimit të tij gjatë viteve 1940 deri në 2009. Tani ai është tejkaluar nga Observatori i ri i Universitetit të Tokios Atacama, ^[5] një teleskop optik-infra të kuqe në një distancë të largët 5,640 metres (18,500 ft) majë mali në shkretëtirën Atacama të Kilit.

Observatorë me bazë në hapësirë

Observatorët me bazë hapësinore janë teleskopë ose instrumente të tjera që ndodhen në hapësirën e jashtme, shumë në orbitë rreth Tokës. Teleskopët hapësinorë mund të përdoren për të vëzhguar objekte astronomike në gjatësi vale të spektrit elektromagnetik që nuk mund të depërtojnë në atmosferën e Tokës dhe kështu janë të pamundura për t'u vëzhguar duke përdorur teleskopë me bazë tokësore. Atmosfera e Tokës është e errët ndaj rrezatimit ultravjollcë, rrezeve X dhe rrezeve gama dhe është pjesërisht e errët ndaj rrezatimit infra të kuqe, kështu që vëzhgimet në këto pjesë të spektrit elektromagnetik kryhen më së miri nga një vendndodhje mbi atmosferën e planetit tonë. ^[6] Një avantazh tjetër i teleskopëve me bazë hapësinore është se, për shkak të vendndodhjes së tyre mbi atmosferën e Tokës, imazhet e tyre janë të lira nga efektet e turbulencës atmosferike që mundojnë vëzhgimet në tokë. ^[7] Si rezultat, rezolucioni këndor i teleskopëve hapësinorë si Teleskopi Hapësinor Hubble është shpesh shumë më i vogël se një teleskop me bazë tokësore me një hapje të ngjashme. Megjithatë, të gjitha këto avantazhe vijnë me një çmim. Ndërtimi i teleskopëve hapësinorë është shumë më i shtrenjtë se teleskopët me bazë tokësore. Për shkak të vendndodhjes së tyre, teleskopët hapësinorë janë gjithashtu jashtëzakonisht të vështirë për t'u mirëmbajtur. Teleskopi Hapësinor Hubble ishte në gjendje të shërbehej nga anijet hapësinore ndërsa shumë teleskopë të tjerë hapësinorë nuk mund të shërbehen fare.

Observatorë në ajër

Observatorët në ajër kanë avantazhin e lartësisë mbi instalimet tokësore, duke i vendosur ato mbi pjesën më të madhe të atmosferës së Tokës. Ata gjithashtu kanë një avantazh ndaj teleskopëve hapësinorë: Instrumentet mund të vendosen, riparohen dhe përditësohen shumë më shpejt dhe me kosto të ulët. Observatori Ajror Kuiper dhe Observatori Stratosferik për Astronominë Infra të Kuqe përdorin aeroplanë për të vëzhguar në infra të kuqe, e cila përthithet nga avujt e ujit në atmosferë. Balonat në lartësi të mëdha për astronominë me rreze X janë përdorur në një sërë vendesh.

Observatorët e vullkaneve

Observatori i vullkanit është një institucion që kryen monitorimin e një vullkani si dhe kërkime për të kuptuar ndikimet e mundshme të vullkanizmit aktiv. Ndër më të njohurit janë Observatori i Vullkanit Havai dhe Observatori i Vezuvit . Observatorë të lëvizshëm të vullkanit ekzistojnë me USGS VDAP (Programi i Ndihmës për Katastrofat e Vullkanit), për t'u vendosur sipas kërkesës. Çdo observator vullkanik ka një zonë gjeografike të përgjegjësisë së cilës i është caktuar, ku vëzhguesi ka për detyrë të përhapë parashikimet e aktivitetit, të analizojë kërcënimet e mundshme të aktivitetit vullkanik dhe të bashkëpunojë me komunitetet në përgatitjen për shpërthimin vullkanik . ^[8]

Observatorët më të vjetër astronomikë

Wurdi Youang, Australi
Zorats Karer, Karahunj, Armeni
Loughcrew, Irlandë
Newgrange, Irlandë
Stonehenge, Britania e Madhe
Chankillo, Peru
El Caracol, Meksikë
Abu Simbel, Egjipt
Observatori i Kokinos, Kumanovë, Maqedonia e Veriut
Observatori në Rodos, Greqi ^[9]
Rrethi Goseck, Gjermani
Ujjain, Indi
Arkaim, Rusi
Cheomseongdae, Koreja e Jugut
Angkor Wat, Kamboxhia^[10]

Shih edhe

Referime

^ Chaisson, Eric; McMillan, Steve (2002). Astronomy Today, Fourth Edition. Prentice Hall. fq. 116–119. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Chaisson, Eric; McMillan, Steve (2002). Astronomy Today, Fourth Edition. Prentice Hall. fq. 119. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Saunders, Will; Lawrence, Jon S.; Storey, John W. V.; Ashley, Michael C. B.; Kato, Seiji; Minnis, Patrick; Winker, David M.; Liu, Guiping & Kulesa, Craig (2009). "Where Is the Best Site on Earth? Domes A, B, C, and F, and Ridges A and B". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 121 (883): 976–992. arXiv:0905.4156. Bibcode:2009PASP..121..976S. doi:10.1086/605780. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Zanini, A.; Storini, M.; Saavedra, O. (2009). "Cosmic rays at High Mountain Observatories". Advances in Space Research. 44 (10): 1160–1165. Bibcode:2009AdSpR..44.1160Z. doi:10.1016/j.asr.2008.10.039. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Yoshii, Yuzuru; etj. (11 gusht 2009). "The 1m telescope at the Atacama Observatory has Started Scientific Operation, detecting the Hydrogen Emission Line from the Galactic Center in the Infrared Light". Press Release. School of Science, the University of Tokyo. Arkivuar nga origjinali më 28 maj 2010. Marrë më 21 dhjetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Chaisson, Eric; McMillan, Steve (2002). Astronomy Today, Fourth Edition. Prentice Hall. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "A Brief History of the Hubble Space Telescope: Why a Space Telescope?". NASA. Marrë më 2006-08-14. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "USGS operates five U.S. Volcano Observatories". U.S. Geological Survey. Marrë më 8 shkurt 2021. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ "Facts about Hipparchus: astronomical observatory, as discussed in astronomical observatory:".
^ Micheau, Francoise. "The Scientific Institutions in the Medieval Near East": 992–3. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1] Chaisson, Eric; McMillan, Steve (2002). Astronomy Today, Fourth Edition. Prentice Hall. fq. 116–119. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[2] Chaisson, Eric; McMillan, Steve (2002). Astronomy Today, Fourth Edition. Prentice Hall. fq. 119. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Saunders_et_al._2009-3] Saunders, Will; Lawrence, Jon S.; Storey, John W. V.; Ashley, Michael C. B.; Kato, Seiji; Minnis, Patrick; Winker, David M.; Liu, Guiping & Kulesa, Craig (2009). "Where Is the Best Site on Earth? Domes A, B, C, and F, and Ridges A and B". Publications of the Astronomical Society of the Pacific. 121 (883): 976–992. arXiv:0905.4156. Bibcode:2009PASP..121..976S. doi:10.1086/605780. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[ASR2009-4] Zanini, A.; Storini, M.; Saavedra, O. (2009). "Cosmic rays at High Mountain Observatories". Advances in Space Research. 44 (10): 1160–1165. Bibcode:2009AdSpR..44.1160Z. doi:10.1016/j.asr.2008.10.039. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[TAO-5] Yoshii, Yuzuru; etj. (11 gusht 2009). "The 1m telescope at the Atacama Observatory has Started Scientific Operation, detecting the Hydrogen Emission Line from the Galactic Center in the Infrared Light". Press Release. School of Science, the University of Tokyo. Arkivuar nga origjinali më 28 maj 2010. Marrë më 21 dhjetor 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[6] Chaisson, Eric; McMillan, Steve (2002). Astronomy Today, Fourth Edition. Prentice Hall. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[7] "A Brief History of the Hubble Space Telescope: Why a Space Telescope?". NASA. Marrë më 2006-08-14. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[8] "USGS operates five U.S. Volcano Observatories". U.S. Geological Survey. Marrë më 8 shkurt 2021. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[9] "Facts about Hipparchus: astronomical observatory, as discussed in astronomical observatory:".

[Micheau-992-3-10] Micheau, Francoise. "The Scientific Institutions in the Medieval Near East": 992–3. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]