Revolucioni Xhonturk
Revolucioni Xhonturk (korrik 1908) ishte një revolucion konstitucionalist në Perandorinë Osmane. Komiteti i Bashkimit dhe Përparimit (KBP), një organizatë e lëvizjes së Turqve të Rinj, e detyroi Sulltan Abdul Hamidin II të rivendoste Kushtetutën osmane dhe të rikthejë parlamentin, i cili hapi politikën shumëpartiake brenda Perandorisë. Nga Revolucioni Xhonturk deri në fundin e Perandorisë shënon Epokën e Dytë Kushtetuese të historisë së Perandorisë Osmane. Më shumë se tre dekada më parë, në 1876, monarkia kushtetuese ishte vendosur nën Abdul Hamidin gjatë një periudhe kohore të njohur si Epoka e Parë Kushtetuese, e cila zgjati vetëm dy vjet përpara se Abdul Hamid ta pezullonte atë dhe t'i kthente vetes pushtetet autokratike.
Revolucioni filloi me arratisjen e anëtarit të KBP Ahmed Njazi në malësitë shqiptare. Së shpejti atij iu bashkuan İsmail Enveri dhe Ejup Sabriu. Ata u lidhën me shqiptarët vendas dhe përdorën lidhjet e tyre brenda Ushtrisë së Tretë me bazë në Selanik për të nxitur një revoltë të madhe. Në kapitullimin e Abdul Hamidit kontribuan edhe atentate të ndryshme të koordinuara nga sindikalistët Fedai. Me një revoltë konstitucionaliste në provincat rumeliane të nxitur nga KBP, Abdul Hamid kapitulloi dhe shpalli rivendosjen e Kushtetutës, tërhoqi parlamentin dhe bëri thirrje për zgjedhje.
Pas një tentative kundërrevolucioni monarkist të njohur si Incidenti i 31 Marsit në favor të Abdul Hamidit vitin e ardhshëm, ai u rrëzua dhe vëllai i tij Mehmeti V u ngjit në fron.
Sfondi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Kundërshtimi i politikës konservatore të mbretërimit të Abdul Hamid II ishte masa e reformës sociale që ndodhi gjatë kësaj periudhe kohore. [1] Zhvillimi i një mjedisi më të modernizuar e liberal në Turqi forcoi kulturën dhe gjithashtu siguroi bazat për rebelimin e mëvonshëm.[1] Rrethi politik i Abdul Hamidit ishte i lidhur ngushtë dhe gjithnjë në ndryshim. Kur sulltani braktisi politikat e mëparshme nga viti 1876, ai pezulloi Parlamentin osman në 1878.[1] Kjo la një grup shumë të vogël individësh të aftë për të marrë pjesë në politikë në Perandorinë Osmane.[2]
Lëvizja e Turqve të Rinj
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Origjina e revolucionit qëndron brenda lëvizjes xhonturke, e cila dëshironte të shihte shpërbërjen e regjimit të Abdul Hamidit dhe të rifuste Kushtetutën. Shumica e intelektualëve xhonturq u internuan, megjithatë shumë në ushtri kishin simpati për xhonturqit. Konflikti Maqedonas, një konflikt etnik me intensitet të ulët në rajonin maqedonas u zbuloi shumë oficerëve të ushtrisë të vendosur atje se shteti kishte nevojë për reforma drastike. Ndërsa xhonturqit ishin në konsensus se demokratizimi ishte i nevojshëm për osmanizmin, idenë e unitetit kombëtar midis grupeve etnike të Perandorisë Osmane, ata nuk u pajtuan për reforma të mëtejshme. [2] [3]
Liberalët, të udhëhequr nga Princi Sabahattin (i cili ishte në mërgim në Zvicër) kërkuan një formë më të relaksuar të qeverisjes, si dhe ekonominë e lirë. Ata gjithashtu nxitën për më shumë autonomi të grupeve të ndryshme etnike, e cila mbështetej në mesin e pakicave brenda Perandorisë.
Një grupim xhonturk më me ndikim i organizuar nën Komitetin e Bashkimit dhe Përparimit (KBP), udhëheqësi i të cilit, Ahmed Rıza, ishte në mërgim në Paris. Këta dëshironin një Perandori Osmane të dominuar nga turqit. Nga viti 1905, KBP ishte në gjendje të depërtonte në shumë institucione brenda qeverisë osmane, shumica e të rekrutuarve ishin oficerë të rinj të Ushtrisë së Tretë Osmane.
Revolucioni
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Ngjarja që shkaktoi Revolucionin ishte një takim në portin Baltik të Revalit midis Eduardit VII të Mbretërisë së Bashkuar dhe Nikollës II të Rusisë në qershor 1908. Megjithëse këto fuqi perandorake kishin përjetuar relativisht pak konflikte të mëdha midis tyre gjatë njëqind viteve të mëparshme, një rivalitet themelor, i njohur ndryshe si "Loja e Madhe", e kishte përkeqësuar situatën në një masë të tillë saqë kërkohej zgjidhje. Konventa Anglo-Ruse e 1907 solli në ballë marrëdhëniet e lëkundshme britaniko-ruse duke forcuar kufijtë që identifikonin kontrollin e tyre përkatës në Persi (kufiri lindor i Perandorisë) dhe Afganistan.
Mbrojtja e shtetit të tyre në tkurrje ishte bërë një çështje krenarie e fortë profesionale brenda ushtrisë, gjë që i bëri ata të ngrinin armët kundër shtetit të tyre. Shumë oficerë unionistë të Ushtrisë së Tretë Osmane me bazë në Selanik, kishin frikë se takimi ishte një prelud i ndarjes së Maqedonisë dhe u rebeluan kundër Sulltan Abdul Hamidit II. Dëshira për të ruajtur shtetin, jo për ta shkatërruar atë, i motivoi revolucionarët. Revolta filloi në korrik 1908.[4] Majori Ahmed Njazi, Ismail Enveri, Ejup Sabriu dhe unionistë të tjerë brenda Ushtrisë së Tretë u larguan në male për të organizuar grupe guerile vullnetarësh dhe dezertorësh gjatë gjithë kohës duke i bërë presion Abdul Hamidit që të rivendoste Kushtetutën. Komiteti kërcënoi Hayri Pashën, fushmarshallin e Ushtrisë së Tretë, për bashkëpunim pasiv, ndërsa vrau edhe Shemsi Pashën, të cilin Abdul Hamidi e kishte dërguar për të shtypur revoltën në Maqedoni. [5] Në këtë pikë, rebelimi që filloi në Ushtrinë e Tretë në Selanik zuri edhe Ushtrinë e Dytë me qendër në Adrianopojë (Edirne moderne) si dhe trupat anadollake të dërguara nga Izmiri. Momenti i shpejtë i organizatës së Unionistëve, intrigat brenda ushtrisë dhe pakënaqësia me sundimin autokratik të Abdul Hamidit dhe dëshira për Kushtetutë nënkuptonin që Abdul Hamid ishte i vetëm dhe i detyruar të kapitullonte. Nën presionin e rrëzimit, më 24 korrik 1908, Abdul Hamid kapitulloi dhe rivendosi Kushtetutën.
Më 24 korrik 1908 filloi Epoka e Kushtetutës së Dytë të Perandorisë Osmane. [6] KBP nuk e përmbysi qeverinë dhe nominalisht iu angazhua idealeve demokratike dhe konstitucionalizmit. [7] Pas revolucionit, pushteti u nda në mënyrë joformale midis pallatit (Abdul Hamid), Portës së Lartë dhe KBP, Komiteti Qendror i së cilës ishte ende me seli në Selanik, dhe tani përfaqësonte një fraksion të fuqishëm të shtetit të thellë.
Historiani Ronald Grigor Suny thotë se revolucioni nuk kishte mbështetje popullore dhe në fakt ishte "një grusht shteti nga një grup i vogël oficerësh ushtarakë dhe aktivistësh civilë në Ballkan".[8]
Pasojat
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Zgjedhjet e përgjithshme osmane të vitit 1908 u zhvilluan gjatë nëntorit dhe dhjetorit 1908. Kandidatët e mbështetur nga KBP fituan 60 vende në parlament. Senati i Perandorisë Osmane u mblodh për herë të parë në mbi 30 vjet më 17 dhjetor 1908 me anëtarë të gjallë si Hasan Fehmi Pasha nga Epoka e Parë Kushtetuese. Seanca e parë e Dhomës së Deputetëve u mbajt më 30 janar 1909. Këto zhvillime shkaktuan krijimin gradual të një elite të re qeverisëse.
Pas revolucionit, shumë organizata, disa prej tyre më parë të fshehta, themeluan parti politike.[9] Midis tyre, KBP dhe Partia e Lirisë (Ahrar) dhe më vonë Liria dhe Akordimi, ishin më kryesoret. Kishte parti më të vogla si Partia Socialiste Osmane. Në anën tjetër të spektrit ishin partitë etnike që përfshinin; Partia Federative Popullore (Seksioni Bullgar), Klubet Kushtetuese Bullgare, Partia e Punës Social Demokrate Çifute në Palestinë (Poale Zion), el-Fatat dhe Armenët e organizuar nën Federatën Revolucionare Armene, Armenakan, Hunçakian.
Ndërsa Revolucioni Xhonturk kishte premtuar përmirësim organizativ, pasi u krijua, qeveria në fillim u tregua mjaft e çorganizuar dhe joefektive. Edhe pse këta qytetarë të klasës punëtore kishin pak njohuri se si të kontrollonin një qeveri, ata i imponuan idetë e tyre Perandorisë Osmane. Në një fitore të vogël liberale, Qamil Pasha, një mbështetës i liberalëve dhe anglofil, u emërua si Vezir i Madh më 5 gusht 1908. Politikat e tij ndihmuan për të ruajtur njëfarë ekuilibri midis KBP dhe Liberalëve, por konflikti me të parët çoi në largimin e tij vetëm 6 muaj më vonë, më 14 shkurt 1909.[10]
Abdul Hamid e mbajti fronin e tij duke pranuar ekzistencën e tij si një pozicion simbolik, por në prill 1909 u përpoq të merrte pushtetin (shih Incidenti i 31 marsit) duke nxitur ndjenja populiste në të gjithë Perandorinë. Përpjekja e Sulltanit për një kthim në pushtet u vu në lëvizje kur ai premtoi të rivendoste kalifatin, të eliminonte politikat laike dhe të rivendoste sistemin ligjor të bazuar në Sheriat. Më 13 prill 1909, njësitë e ushtrisë u revoltuan, të cilave iu bashkuan masa studentësh teologjikë dhe klerikësh me çallmë që bërtisnin, "Ne duam Sheriatin" dhe lëviznin për të rivendosur pushtetin absolut të Sulltanit. Ushtria e Veprimit e komanduar nga Mahmud Shevket Pasha i ktheu këto veprime dhe rivendosi qeverisjen parlamentare pas shtypjes së kryengritjes më 24 prill 1909. Më pas Abdul Hamidi II u përzu në favor të Mehmedit V.
Dy fuqi evropiane përfituan nga kaosi duke ulur sovranitetin osman në Ballkan. Bullgaria, de jure një vasal osman, por de facto e pavarur, por zyrtarisht, shpalli pavarësinë e saj më 5 tetor. Një ditë më pas, Austro-Hungaria aneksoi zyrtarisht Bosnjën dhe Hercegovinën, e cila dikur ishte territor de jure osman, por de fakto i pushtuar nga Austro-Hungaria.
Ndikimi kulturor dhe ndërkombëtar
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Qeveria e Hüseyin Hilmi Pashës nënshkroi në ligj përkujtimin e Revolucionit Xhonturk dhe shpalljen e dytë të Kushtetutës si festë kombëtare e njohur si İyd-i Millî (Festa Kombëtare) në Perandorinë Osmane dhe Republikën e Turqisë. Ajo festohej çdo 23 korrik duke filluar nga viti 1909, por rëndësia e festës u zvogëlua për shkak të Ditës së Republikës, shpalljes së Republikës Turke më 29 tetor 1923. Ajo pushoi së festuari si festë kombëtare në vitin 1935.
Në disa komunitete, si për shembull hebrenjtë, grupe reformiste që imitonin xhonturqit rrëzuan elitën konservatore në pushtet dhe i zëvendësuan ato me një të re reformiste.
Federata Revolucionare Armene, e shpallur më parë e jashtligjshme, u bë përfaqësuesi kryesor i komunitetit armen në Perandorinë Osmane, [11] duke zëvendësuar elitën armene të para vitit 1908, e cila ishte e përbërë nga tregtarë, artizanë dhe klerikë.
Revolucioni dhe puna e KBP ndikuan shumë tek muslimanët në vendet e tjera. Komuniteti persian në Stamboll themeloi Komitetin iranian të Bashkimit dhe Përparimit. Udhëheqësit e lëvizjes së Buharasë së Re u ndikuan thellë nga Revolucioni Xhonturk dhe e panë atë si një shembull për t'u imituar. Myslimanët indianë imituan betimin e KBP të administruar për rekrutët e organizatës.
Në kulturën popullore
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në romanin e historisë alternative të vitit 2010, Behemoth nga Scott Westerfeld, Revolucioni Xhonturk në 1908 dështon, duke ndezur një revolucion të ri në fillimin e Luftës së Parë Botërore.
Galeri
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Bibliografi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- Bedross Der Matossian (2014). Shattered Dreams of Revolution: From Liberty to Violence in the Late Ottoman Empire. Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-9263-9.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Benbassa, Esther (1990), Un grand rabbin sepharde en politique, 1892‐1923 [A great sephardic Rabbi in politics, 1892–1923] (në frëngjisht), Paris, fq. 27–28
{{citation}}: Mirëmbajtja CS1: Mungon shtëpia botuese te vendodhja (lidhja). - Erickson, Edward (2013). Ottomans and Armenians: A Study in Counterinsurgency. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1137362209.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Lévy-Aksu, Noémi; Georgeon, François (2017). The Young Turk Revolution and the Ottoman Empire: The Aftermath of 1908. Bloomsbury Publishing.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Hanioğlu, M Şükrü (2001), Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902–1908, Oxford University Press, ISBN 0-19-513463-X
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!). - Kieser, Hans-Lukas (26 qershor 2018), Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide, Princeton University Press (publikuar 2018), ISBN 978-0-691-15762-7
{{citation}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Rakovsky, Christian (gusht 1908). The Turkish Revolution.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Unal, Hasan (1998). "Ottoman policy during the Bulgarian independence crisis, 1908–9: Ottoman Empire and Bulgaria at the outset of the Young Turk revolution". Middle Eastern Studies. 34 (4): 135–176. doi:10.1080/00263209808701247.
{{cite journal}}:|hdl-access=ka nevojë për|hdl=(Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Zürcher, Erik Jan (2019). "Young Turk Governance in the Ottoman Empire during the First World War". Middle Eastern Studies. 55 (6): 897–913. doi:10.1080/00263206.2019.1590820.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - Zürcher, Erik Jan (2019). "The Young Turk revolution: comparisons and connections". Middle Eastern Studies. 55 (4): 481–498. doi:10.1080/00263206.2019.1566124.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ a b c Roshwald, Aviel (2013). "Part II. The Emergence of Nationalism: Politics and Power – Nationalism in the Middle East, 1876–1945". përmbledhur nga Breuilly, John (red.). The Oxford Handbook of the History of Nationalism. Oxford and New York: Oxford University Press. fq. 220–241. doi:10.1093/oxfordhb/9780199209194.013.0011. ISBN 9780191750304.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Ahmad, Feroz (korrik 1968). "The Young Turk Revolution". Journal of Contemporary History. 3 (3): 19–36. doi:10.1177/002200946800300302. JSTOR 259696.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) Gabim referencash: Invalid<ref>tag; name "Sage Publications, Ltd." defined multiple times with different content - ^ Asatovic Petrosyan, Yuriy. Sosyalist Açıdan Jön Türk Hareketi.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ The Encyclopædia Britannica, 15th Edition, 1983, page 788, Volume 13
- ^ Kieser 2018.
- ^ Quataert, Donald (korrik 1979). "The 1908 Young Turk Revolution: Old and New Approaches". Middle East Studies Association Bulletin. 13 (1): 22–29. doi:10.1017/S002631840000691X. JSTOR 41890046.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ E. Ramsaur, Ernest. Jön Türkler ve 1908 İhtilali.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Suny, Ronald Grigor (2015). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press. fq. 155. ISBN 978-1-4008-6558-1.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Erickson, Edward (2013). Ottomans and Armenians: A Study in Counterinsurgency. Palgrave Macmillan. fq. 32. ISBN 978-1137362209.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Somel, Selçuk Akşin (2003). Historical Dictionary of the Ottoman Empire. The Scarecrow Press. fq. 147. ISBN 0-8108-4332-3.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Zapotoczny, Walter S. "The Influence of the Young Turks" (PDF). W zap online. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 25 korrik 2011. Marrë më 11 gusht 2011.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)