Gjuha baske

Gjuha baske
Shqiptimi	Stampa:IPA-eu
Rajoni	Vendi Bask
Folës amtare	750 (2016) 434,000 folës pasivë dhe 6,000 folës njëgjuhësh
Familje gjuhësore	Gjuhë e izoluar
Format e hershme	Proto-Baske Gjuha akuitane
Dialektet	Biskajan Gipuzkoan Dialekti i Navarrës së Sipërme Navarro-Lapurdian Dialekti i Navarrës Lindore Suletin (Zuberoan) Alavez
Shkrimi	Latin (varianti bask)]
Statusi zyrtar
Gjuhë zyrtare në	Spanja Baskia Navarra (bashkëzyrtare në Navarrë)
Rregulluar nga	Euskaltzaindia
Kodet gjuhësore
ISO 639-1	eu
ISO 639-2	baq (B) eus (T)
ISO 639-3	eus
Glottolog	basq1248
Linguasphere	40-AAA-a
Zonat e dialekteve të gjuhës baske. Dialektet në ngjyrë të hapur janë të zhdukura.
Folësit baskë, duke përfshirë folësit si gjuhë të dytë   80–100%   50–80%   20–50%   0–20%

Teritori baskë në Spanjë dhe Francë.

Dialektet baske.

Baske ( ( euskara [eus̺ˈkaɾa]) është një gjuhë e folur nga baskët dhe të tjerë të vendit bask, një rajon që shtrihet në Pirenejtë më perëndimorë në pjesët ngjitur të Spanjës veriore dhe Francës jugperëndimore. Nga ana gjuhësore, baskishtja është një gjuhë e izoluar (e palidhur me asnjë gjuhë tjetër ekzistuese). Baskët janë autoktonë dhe kryesisht banojnë në Vendin Bask. Gjuha baske flitet nga 28.4% (751.500) e baskëve në të gjitha territoret. Nga këto, 93.2% (700.300) janë në zonën spanjolle të vendit Bask dhe pjesa tjetër 6.8% (51.200) janë në pjesën franceze.

Folësit amtarë jetojnë në një zonë të afërt që përfshin pjesë të katër provincave spanjolle dhe tre "provinca të lashta" në Francë. Gipuzkoa, pjesa më e madhe e Biskajës, disa komuna në kufirin verior të Álavës dhe zona veriore e Navarrës formuan bërthamën e zonës së mbetur baske-folëse përpara se të futeshin disa masa në vitet 1980 për të forcuar rrjedhshmërinë në baskisht. Në të kundërt, pjesa më e madhe e Álavës, pjesa më perëndimore e Biskajës, dhe Navarra qendrore dhe jugore janë të populluara kryesisht nga folës vendas të spanjishtes, ose sepse baskishtja u zëvendësua nga spanjishtja gjatë shekujve (si në pjesën më të madhe të Álavës dhe Navarrës qendrore), ose sepse mund të mos jetë folur kurrë atje (si në pjesë të Enkarterrit dhe në juglindje të Navarrës).

Në Spanjën frankiste, përdorimi i gjuhës baske u dekurajua nga politikat shtypëse të qeverisë. Në vendin bask, “shtypja frankiste nuk ishte vetëm politike, por edhe gjuhësore dhe kulturore”. Regjimi i Frankos e shtypi gjuhën baske dhe e shfarosi nga ligjërimi zyrtar, edukimi dhe botimi, duke e bërë të paligjshëm regjistrimin e foshnjave të porsalindura me emrat baskë, dhe madje kërkoi që gdhendjet e gurëve të varreve baske të hiqen. Në disa provinca, përdorimi publik i gjuhës baske u ndalua, me gjobitje të njerëzve që e flisnin atë. Përdorimi publik i baskishtes u kundërshtua nga mbështetësit e regjimit, shpesh i konsideruar si një shenjë e anti-Frankizmit ose separatizmit . Në përgjithësi, në vitet 1960 dhe më vonë, tendenca u përmbys dhe arsimi dhe botimet baske filluan të lulëzojnë. Si pjesë e këtij procesi, një formë e standardizuar e gjuhës baske, e quajtur Euskara Batua, u zhvillua nga Euskaltzaindia në fund të viteve 1960.

Përveç versionit të saj të standardizuar, pesë dialektet historike baske janë Bizkajan, Gipuzkoan dhe Navarrez i Epërm në Spanjë dhe Navarrez-Lapurdian dhe Suletin në Francë. Ata i marrin emrat e tyre nga provincat historike baske, por kufijtë e dialekteve nuk janë në përputhje me kufijtë e provincave. Euskara Batua u krijua në mënyrë që gjuha baske të mund të përdorej - dhe të kuptohej lehtë nga të gjithë folësit baskë - në situata formale (arsim, masmedia, letërsi) dhe ky është përdorimi kryesor i saj sot. Si në Spanjë ashtu edhe në Francë, përdorimi i gjuhës baske për arsim ndryshon nga rajoni në rajon dhe nga shkolla në shkollë.

Baskishtja është gjuha e vetme e izoluar ende në Evropë . Pikëpamja aktuale shkencore mbi origjinën e baskëve dhe të gjuhës së tyre është se format e hershme të baskëve u zhvilluan përpara ardhjes së gjuhëve indo-evropiane në zonë, pra para ardhjes së gjuhëve kelte dhe romane në veçanti, si këto të fundit sot. gjeografikisht rrethojnë rajonin bask-folës. Tipologjikisht, me morfologjinë e saj aglutinative dhe dakordësinë ergative-absolutive, gramatika baske mbetet dukshëm e ndryshme nga ajo e gjuhëve standarde mesatare evropiane . Megjithatë, baskishtja ka huazuar deri në 40 për qind të fjalorit të saj nga gjuhët romane.

Përqindja e nxënësve të regjistruar në shkollat e gjuhës baske (2000–2005)

Shpërndarja gjeografike

Rajoni ku flitet baskisht është zvogëluar gjatë shekujve, veçanërisht në kufijtë veriorë, jugorë dhe lindorë. Asgjë nuk dihet për kufijtë e këtij rajoni në kohët e lashta, por në bazë të toponimeve dhe epigrafeve duket se në fillim të epokës së përbashkët shtrihej deri në lumin Garonë në veri (duke përfshirë pjesën jugperëndimore të Francës); të paktën deri në Val d'Aran në lindje (tani një pjesë e Katalonjës që flet Gaskon), duke përfshirë tokat në të dy anët e Pirenejve ; kufijtë jugorë dhe perëndimorë nuk janë fare të qartë.

Rekonkista e kundërshtoi përkohësisht këtë tendencë kontraktuese kur zotërit e krishterë u bënë thirrje popujve veriorë iberikë - baskët, asturistët dhe " frankët " - për të kolonizuar pushtimet e reja. Gjuha baske u bë gjuha kryesore e përditshme , ndërsa gjuhë të tjera si spanjishtja, gaskonishtja, frëngjishtja ose latinishtja preferoheshin për administrimin dhe arsimin e lartë.

Nga shekulli i 16-të, zona bask-folëse u reduktua në thelb në shtatë provincat e sotme të vendit bask, duke përjashtuar pjesën jugore të Navarrës, pjesën jugperëndimore të Álava dhe pjesën perëndimore të Biscay, dhe duke përfshirë disa pjesë të Béarnit.

Në 1807, baskishtja flitej ende në gjysmën veriore të Álavës - duke përfshirë kryeqytetin e saj Vitoria-Gasteiz - dhe një zonë të gjerë në Navarrën qendrore, por në këto dy provinca, baskishtja përjetoi një rënie të shpejtë që e shtyu kufirin e saj drejt veriut. Në Vendin Bask Francez, baskishtja flitej ende në të gjithë territorin, përveç në Bajonë dhe disa fshatra përreth, dhe duke përfshirë disa qytete kufitare në Béarn .

Megjithatë, në shekullin e 20-të, ngjitja e nacionalizmit bask nxiti një interes në rritje për gjuhën si një shenjë e identitetit etnik, dhe me vendosjen e qeverisjes autonome në Vendin Bask Jugor, ajo kohët e fundit ka bërë një rikthim modest. Në pjesën spanjolle, shkollat në gjuhën baske për fëmijë dhe qendrat e mësimdhënies baske për të rritur e kanë sjellë gjuhën në zona të tilla si Enkarterri perëndimor dhe Ribera del Ebro në Navarrën jugore, ku nuk dihet të jetë folur ndonjëherë gjerësisht; dhe në Bask Francez, këto shkolla dhe qendra pothuajse e kanë ndalur rënien e gjuhës.

Fonologjia

Zanoret

Gjuha baske përmban pesë zanore: /a/, /e/, /i/, /o/ dhe /u/ (të njëjtat që gjenden në spanjisht, asturiane dhe aragoneze). Në dialektin Zuberoan paraqiten këto ndryshime:

• zanorja e rrumbullakosur e përparme e afërt /y/, e paraqitur grafikisht si ⟨ü⟩ ;
• një grup zanoresh hundore të kundërta .

	E parme	Qëndrore	E pasme
E mbyllur	i/i/		u/u/
E mesme	e/e/		o/o/
E hapur		a/a/

Nuk ka gjatësi të dallueshme të gjatësisë së zanoreve në baskisht, megjithëse zanoret mund të zgjaten për theksim. Zanoret e mesme /e/ dhe /o/ ngrihen para bashkëtingëlloreve hundore.

Diftongjet baske

IPA	Example	Meaning
/au̯/	gau	night
/eu̯/	euri	rain
/ai̯/	bai	yes
/ei̯/	sei	six
/oi̯/	oin	foot
/ui̯/	fruitu	fruit

Bashkëtingëlloret

Tabela e fonemave bashkëtingëllore të Baskishtes Standarde

		Buzore	Lamino- dhëmbore	- alvellore	Qiellzore ose postalveolar	Vellore	Glotale
Hundore		m/m/		n/n/	ñ, -in-/ɲ/
Shpërthyese	të pazëshme	p/p/	t/t/		tt, -it-/c/	k/k/
	të zëshme	b/b/	d/d/		dd, -id-/ɟ/	g/ɡ/
Jofërkuese			tz/t̪s̻/	ts/t̺s̺/	tx/tʃ/
Fërkuese	të pazëshme	f/f/	z/s̻/	s/s̺/	x/ʃ/		h/∅/, /h/
	(më së shumti)1 të zëshme				j/j/~/x/
Anësore				l/l/	ll, -il-/ʎ/
Rotike	Trrill			r-, -rr-, -r /r/
	Tap			-r-, -r/ɾ/

Në pozicionin e rrokjes-fundore, të gjitha shpërthyeset hezen. Kur midis zanoreve, dhe shpesh pas /r/ ose /l/, shpërthyeset me zë /b/, /d/ dhe /g/ shqiptohen si fërkueset përkatëse [β], [ð] dhe [ɣ] .

Realizimet rajonale të ⟨j⟩

Baskeja përmban gjithashtu sibilantë pasalvellore ( /ʃ/, të shkruar ⟨x⟩, dhe /tʃ/, të shkruar ⟨tx⟩ ), që tingëllojnë si sh dhe ç në shqip .

Shkronja ⟨j⟩ ka një larmi realizimesh sipas dialektit rajonal: [j, dʒ, x, ʃ, ɟ, ʝ], siç shqiptohet nga perëndimi në lindje: Biskaja jugore dhe Lapurdi bregdetar, Biskaja qendrore, Biskaja lindore dhe Gipuzkoa, Navarra jugore, përkatësisht Lapurdi dhe Navarra e Ulët, dhe Zuberoa.

⟨h⟩ shqiptohet vetëm në veri-lindje, siç tregojnë izoglozat këtu.

Shkronja ⟨h⟩ është e heshtur në të folmet jugore, por e theksuar (edhe pse duke u fshirë) në ato veriore. Baskishtja e unifikuar e shqipton atë, përveç rasteve kur është e parashikueshme, në një pozicion pas një bashkëtingëllore.  

Përveç nëse janë fjalë huazuara së fundmi (p.sh Ruanda "Rwanda", radar, robot ... ), fjalët nuk para kanë ⟨r⟩ nistore . Në huatë e vjetra, r- fillestare ka marrë një zanore prostetike, duke rezultuar në err- ( Erroma "Rome", Errusia "Russia"), më rrallë irr- (për shembull irratia "radio", irrisa "oriz") dhe arr- (për shembull arracional "racional").

Shembuj

Neni 1 i Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut

Gizon-emakume guztiak aske jaiotzen dira, duintasun eta eskubide berberak dituztela; eta ezaguera eta kontzientzia dutenez gero, elkarren artean senide legez jokatu beharra dute.

Shqiptimi bask: [ɡis̻onemakume ɡus̻tiak as̺ke jajots̻en diɾa | duintas̺un eta es̺kubide berbeɾak ditus̻tela | eta es̻aɡueɾa eta konts̻ients̻ia dutenes̻ ɡeɾo | elkaren artean s̺enide leges̻ jokatu beara dute ]

Esklabu erremintaria

Esklabu erremintaria Sartaldeko oihanetan gatibaturik Erromara ekarri zinduten, esklabua, erremintari ofizioa eman zizuten eta kateak egiten dituzu. Labetik ateratzen duzun burdin goria nahieran molda zenezake, ezpatak egin ditzakezu zure herritarrek kateak hauts ditzaten, baina zuk, esklabu horrek, kateak egiten dituzu, kate gehiago.

Shqiptimi IPA [s̺artaldeko ojanetan ɡatibatuɾik eromaɾa ekari s̻induten es̺klabua eremintaɾi ofis̻ioa eman s̻is̻uten eta kateak eɡiten ditus̻u labetik ateɾats̻en dus̻un burdiɲ ɡoɾia najeɾan molda s̻enes̻ake es̻patak eɡin dits̻akes̻u s̻uɾe eritarek kateak auts̺ dits̻aten baɲa s̻uk es̺klabu orek kateak eɡiten ditus̻u kate ɡejaɡo]

Skllavi farkëtar Rob në pyjet tropikale të Perëndimit të sollën në Romë, skllav, të dhanë punën e farkëtarit dhe ti bën zinxhirë. Hekuri inkandeshent që nxjerr nga furra mund të përshtatet sipas dëshirës, ti mund të bësh shpata kështu që njerëzit e tu të mund të thyejnë zinxhirët, por ti o skllav, ti bën zinxhirë, më shumë zinxhirë.