Studimet gjenetike te shqiptarët

Shpërndarja e haplogrupit E-V13 në Ballkan

Studimet gjenetike te shqiptarët përfshijnë studimet gjenetike që janë bërë mbi popullsinë aktuale shqiptare, duke përfshirë këtu popullatat shqipfolëse edhe jashtë Shqipërisë dhe rajonin e Ballkanit në tërësi. Shqiptarët ndajnë gjenetikë të ngjashme me popullsitë etnike fqinje me grupime të ngushta që formohen kryesisht me grekët e kontinentit dhe popullsinë e Italisë së Jugut. ^[1] ^[2] ^[3] ^[4]

Origjina e shqiptarëve ka qenë objekt i studimeve historike, gjuhësore, arkeologjike dhe gjenetike. Shqiptarët vazhdimisht shfaqen për herë të parë në të dhënat historike në burimet bizantine të shekullit të 11-të. Në këtë pikë, ata tashmë ishin plotësisht të krishterizuar .

Shqiptarët kanë origjinë paleo-ballkanike . Teoritë të cilat në mënyrë specifike ato ndryshojnë midis atribuimit të kësaj origjine tek ilirët, trakët, dakët ose një popull tjetër paleo-ballkanik, gjuha e të cilëve ishte e pavërtetuar; midis atyre që mbështesin origjinën ilire, ekziston një dallim midis teorisë së vazhdimësisë nga koha ilire dhe atyre që propozojnë një migrim të një popullsie të ndryshme ilire. Megjithatë, këto propozime nuk përjashtojnë njëra-tjetrën. Shqiptarët janë gjithashtu një nga popullsitë evropiane me numrin më të madh të paraardhësve të përbashkët brenda grupit të tyre etnik, edhe pse ata kanë paraardhës me grupe të tjera etnike. ^[5]

Y-ADN[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Tre haplogrupet më të lidhura me shqiptarët janë E-V13, R1b dhe J2b -L283.

E-V13, nënklada më e zakonshme evropiane e E1b1b1a (E-M78) përfaqëson rreth 1/3 e të gjithë meshkujve dhe majave shqiptare në Kosovë (~40%). Shpërndarja aktuale e kësaj prejardhjeje mund të jetë rezultat i disa zgjerimeve demografike nga Ballkani, si ai i lidhur me epokën e bronzit ballkanik, dhe së fundmi, gjatë epokës romake me të ashtuquajturën "ngritja e ushtrisë ilire". ^[6] ^[7] ^[8] ^[9] ^[10] Kulmi i haplogrupit në Kosovë, megjithatë, i është atribuar zhvendosjes gjenetike. ^[7]
R1b-M269 përfaqëson rreth 1/5 e meshkujve shqiptarë, kryesisht nën kategorinë R-Z2103 dhe R-PF7562. Ajo lidhet me futjen e gjuhëve indoevropiane në Ballkan. ^[11] Mostra më e vjetër R1b (> R-RPF7562) në rajonet e banuara historikisht nga shqiptarët është gjetur në EBA Çinamak, në Shqipërinë veriore, 2663-2472 calBCE (4045±25 BP, PSUAMS-7926). Në të njëjtin vend gjatë epokës së hekurit, gjysma e burrave mbanin R-M269 (R-CTS1450 x1). ^[12]
J 2b-L283 përfaqëson 14-18% të meshkujve shqiptarë. ^[13] Ajo arrin majat në veri të Shqipërisë. Mostra më e vjetër J-L283 (> J-Z597) në Shqipëri e gjetur në MBA Shkrel qysh në shekullin e 19-të para Krishtit. ^[12] Fillimisht u përhap nga Ballkani veriperëndimor në drejtim të jugut gjatë EBA/MBA me kultura si Cetina ( Dalmaci ) dhe grupe me prejardhje nga Cetina të cilat kanë dhënë shumicën e mostrave J-L283 në antikitet. ^[12] Në një studim të vitit 2022, J-L283 dhe kladi i tij atëror J-M241 u gjetën në tre nga shtatë mostrat Daunian . ^[14] Në IA Çinamak (Shqipëria e Veriut), gjysma e mostrave i përkisnin J-L283. ^[12]
Y haplogrupi I përfaqësohet nga I1 më i zakonshëm në Evropën veriore dhe I2 ku disa nga nën-klada e tij gjenden në sasi të konsiderueshme në popullatën sllave të jugut. Nënklada specifike I, e cila ka tërhequr më shumë diskutime në studimet ballkanike, aktualisht referohet si I2a1b, e përcaktuar nga SNP M423 ^[15] ^[16] Kjo kladë ka frekuenca më të larta në veri të zonës Albanofone, në Dalmaci dhe Bosnje. ^[7] Zgjerimi i I2a-Din ndodhi gjatë antikitetit të vonë dhe mesjetës së hershme dhe sot është i zakonshëm në popujt sllavishtfolës . ^[17]
Haplogrupi R1a është i zakonshëm në Evropën Qendrore dhe Lindore, veçanërisht në kombet sllave, ^[18] (dhe është gjithashtu i zakonshëm në Azinë Qendrore dhe nënkontinentin Indian ). Në Ballkan lidhet fort me zonat sllave . ^[7]

Një studim nga Battaglia et al. në vitin 2008 ^[6] gjeti shpërndarjet e haplogrupeve të mëposhtme midis shqiptarëve në vetë Shqipërinë:

N	E-M78* E1b1b1a*	E-M78 V13 E1b1b1a2	G P15* G2a*	I-M253* I1*	I M423 I2a1*	I M223 I2b1	J M267* J1*	J M67* J2a1b*	J M92 J2a1b1	J M241 J2b2	R M17* R1a1*	R M269 R1b1b2
55	1.8% (1/55)	23.6% (13/55)	1.8% (1/55)	3.6% (2/55)	14.5% (8/55)	3.6% (2/55)	3.6% (2/55)	3.6% (2/55)	1.8% (1/55)	14.5% (8/55)	9.1% (5/55)	18.2% (10/55)

I njëjti studim nga Battaglia et al. (2008) gjeti gjithashtu shpërndarjet e mëposhtme midis shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut :

N	E-M78* E1b1b1a*	E-M78 V13 E1b1b1a2	E-M123 E1b1b1c	G P15* G2a*	I M253* I1*	I P37.2* I2a*	I M423 I2a1*	I M26 I2a2	J M267* J1*	J M67* J2a1b*	J M241 J2b2	R M17* R1a1*	R M269 R1b1b2
64	1.6% </br> (1/64)	34.4% </br> (22/64)	3.1% </br> (2/64)	1.6% </br> (1/64)	4.7% </br> (3/64)	1.6% </br> (1/64)	9.4% </br> (6/64)	1.6% </br> (1/64)	6.3% </br> (4/64)	1.6% </br> (1/64)	14.1% </br> (9/64)	1.6% </br> (1/64)	18.8% </br> (12/64)

I njëjti studim nga Battaglia et al. (2008) gjeti gjithashtu shpërndarjet e mëposhtme midis shqiptarëve në vetë Shqipërinë dhe shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut :

N	E-M78* E1b1b1a*	E-M78 V13 E1b1b1a2	E-M123 E1b1b1c	G P15* G2a*	I M253* I1*	I P37.2* I2a*	I M423 I2a1*	I M26 I2a2	I M223 I2b1	J M267* J1*	J M67* J2a1b*	J M92 J2a1b1	J M241 J2b2	R M17* R1a1*	R M269 R1b1b2
55+ </br> 64= </br> 119	1.68% </br> (2/119)	29.4% </br> (35/119)	1.68% </br> (2/119)	1.68% </br> (2/119)	4.2% </br> (5/119)	0.84% </br> (1/119)	11.76% </br> (14/119)	0.84% </br> (1/119)	1.68% </br> (2/119)	5.04% </br> (6/119)	2.52% </br> (3/119)	0.84% </br> (1/119)	14.3% </br> (17/119)	5.04% </br> (6/119)	18.5% </br> (22/119)

Një studim nga Peričić et al. në vitin 2005 ^[7] gjeti frekuencat e haplogrupit Y-Dna në vijim te shqiptarët nga Kosova me nënkladë E-V13 të haplogrupit E1b1b që përfaqëson 43,85% të totalit (vini re se shqiptarët nga rajonet e tjera kanë përqindje pak më të ulëta të E-V13, por të ngjashme J2b dhe R1b):

N	*E-M78 E3b1**	*E-M78 α* E3b1-α**	*E-M81 E3b2**	*E-M123 E3b3**	*J-M241 J2e1**	*I-M253 I1a**	*I-P37 I1b(xM26)*	*R-M173 R1b**	*R SRY-1532 R1a**	*RP(xQ,R1)**
114	1.75% </br> (2/114)	43,85% </br> (50/114)	0,90% </br> (1/114)	0,90% </br> (1/114)	16.70% </br> (19/114)	5,25% </br> (6/114)	2.70% </br> (3/114)	21.10% </br> (24/114)	4,40% </br> (5/114)	1.75% </br> (2/114)

I njëjti studim nga Peričić et al. në vitin 2005 ^[7] gjeti frekuencat e haplogrupit Y-Dna në vijim te shqiptarët nga Kosova me nënkladë E-V13 të haplogrupit E1b1b që përfaqëson 43,85% të totalit (vini re se shqiptarët nga rajonet e tjera kanë përqindje pak më të ulëta të E-V13, por të ngjashme J2b dhe R1b):

N	E3b1-M78	R1b-M173	J2e-M102	R1a-M17	*I1b (xM26)-P37**	*I-M253 I1a**
114	45.60% </br> (52/114)	21.10% </br> (24/114)	16.70% </br> (19/114)	4,40% </br> (5/114)	2.70% </br> (3/114)	5,25% </br> (6/114)

Comparison of haplogroups among Albanian subgroups
Population	Language family ^{[Table 1]}	n ^{[Table 2]}	R1b ^{[Table 3]}	n	R1a	n	I	n	E1b1b	n	E1b1a	n	J	n	G	n	N	n	T	n	L	n	H
Albanians	IE (Albanian)					106	23,58% (25/106)^[16]	19 44	E-M78a 31.58% (6/19) Cruciani2004^[10] E-M78 25% (11/44)^[19]			56	J-M102 14,29% (8/56) J-M67 3,57% (2/56) J-M92 1,79% (1/56) J-M172 J2 19,64% (11/56) J-M267 J1 =3,57% (2/56) 23,21%(13/56)^[19]
Albanians	IE (Albanian)	51	R1b M173 17,65% (9/51)^[9]	51	R1a M17 9,8% (5/51)^[9]	106	I1b* (xM26) P37 16,98% (18/106)^[16]	63	E3b1 M78 26,98% (17/63)^[19] Cruciani2004^[10]			56	J2e M102 14,29% (8/56)^[19]
Kosovo Albanians (Pristina)	IE (Albanian)	114	21,10% (24/114)^[7]	114	4,42% (5/114)^[7]	114	(I1a) 5,31% (6/114) I1b*(xM26) 2,65% (3/114) 7,96% (9/114)^[7]	114	(E3b1) 1,75% (2/114) (E3b1-α) 43,85% (50/114) (E3b2) 0,90% (1/114) (E3b3) 0,90% (1/114) 47,40% (54/114)^[7]			114	(J2e1) 16,70% (19/114)^[7]
Albanians (Tirana)	IE (Albanian)	30	&0000000000000018.30000018,3^[20]	30	&0000000000000008.3000008,3^[20]	30	&0000000000000011.70000011,7^[20]	30	&0000000000000028.30000028,3^[20]	30	0,0^[20]	30	&0000000000000020.00000020,0^[20]	30	&0000000000000003.3000003,3^[20]
Albanians	IE (Albanian)	55	(R1b1b2) 18,2% (10/55)^[6]	55	(R1a1*) 9,1% (5/55)^[6]	55	(I1) 3,6% (2/55) (I2a1) 14,5% (8/55) (I2b1) 3,6% (2/55) 21,7% (12/55)^[6]	55	(E-M78) 1,8% (1/55) (E-V13) 23,6% (13/55) 25,4% (14/55)^[6]	55	0,0^[6]	55	(J1) 3,6% (2/55) (J2a1b) 3,6% (2/55) (J2a1b1) 1,8% (1/55) (J2b2) 14,5% (8/55) 23,5% (13/55)^[6]	55	(G2a*) 1,8% (1/55)^[6]	55	0,0^[6]	55	0,0^[6]	55	0,0^[6]
Albanians (North Macedonia)	IE (Albanian)	64	(R1b1b2) 18,8% (12/64)^[6]	64	(R1a1*) 1,6% (1/64)^[6]	64	(I1) 4,7% (3/64) (I2a) 1,6% (1/64) (I2a1*) 9,4% (6/64) (I2a2) 1,6% (1/64) 17,3% (11/64)^[6]	64	(E-M78) 1,6% (1/64) (E-V13) 34,4% (22/64) (E-M123) 3,1% (2/64) 39,1% (25/64)^[6]	64	0,0^[6]	64	(J1) 6,3% (4/64) (J2a1b) 1,6% (1/64) (J2b2) 14,1% (9/64) 22% (14/64)^[6]	64	(G2a*) 1,6% (1/64)^[6]	64	0,0^[6]	64	0,0^[6]	64	0,0^[6]
Albanians (Tirana) and Albanians (North Macedonia)	IE (Albanian)	55+ 64= 119	R1b1b2 18,50% (22/119)^[6]	55+ 64= 119	R1a1* 5,05% (6/119)^[6]	55+ 64= 119	I1* 4,2% (5/119) (I2a* 0,85% (1/119) I2a1* 11,8% (14/119) I2a2 0,85% (1/119) I2a 13.5% (16/119) (I2b1 1.7% (2/119) 19.33% (23/119)^[6]	55+ 64= 119	E-M78 1.7 (2/119) E-V13 29.4% (35/119) E-M123 1.7 (2/119) 32,8% (39/119)^[6]	55+ 64= 119	0,0^[6]	55+ 64= 119	J1* 5,05% (6/119) J2a1b* 2.55% (3/119) J2a1b1 0.85% (1/119) J2a 3.4% (4/119) J2b2 14,3% (17/119) 22,70% (27/119)^[6]	55+ 64= 119	G2a* 1,7% (2/119)^[6]	55+ 64= 119	0,0^[6]	55+ 64= 119	0,0^[6]	55+ 64= 119	0,0^[6]
Population	Language family ^{[Table 1]}	n ^{[Table 2]}	R1b ^{[Table 3]}	n	R1a	n	I	n	E1b1b	n	E1b1a	n	J	n	G	n	N	n	T	n	L	n	H

Comparison of haplogroups among Albanian subgroups
Population	Language ^{[Table 1]}	n	R1b	R1a	<big id="mwCVI">I</big>	E1b1b	J	G	N	T	Others	Reference
Albanians	IE (Albanian)	51	R1b M173 17,65% (9/51)	R1a M17 9,8% (5/51)	I1b* (xM26) P37 16,98% (18/106)	E3b1 M78 26,98% (17/63)	J2e M102 14,29% (8/56)	2,0% (9/51)	0,0	0,0		Pericic2005^[7]
Albanians (Pristina)	IE (Albanian)	114	R1b 21,10% (24/114)	R1a 4,42% (5/114)	I1a 5.31% (6/114) I1b*(xM26) 2.65% (3/114) 7.96% (9/114)	E3b1 1.75% (2/114) E3b1-α 43.85% (50/114) E3b2 0.90% (1/114) E3b3 0.90% (1/114) &0000000000000047.40000047,40 (54/114)	J2e1 16,7% (19/114)	0	0	0	P*(xQ,R1) 1.77 (2/114)	Pericic2005^[7]
Albanians (Tirana)	IE (Albanian)	30	&0000000000000013.30000013,3	&0000000000000013.30000013,3	&0000000000000016.70000016,7	&0000000000000023.30000023,3	&0000000000000020.00000020,0	&0000000000000003.3000003,3				Bosch2006^[20]
Albanians (Tirana)	IE (Albanian)	55	R1b1b2 &0000000000000018.20000018,2 (10/55)	R1a1* &0000000000000009.1000009,1 (5/55)	I1* &0000000000000003.6000003,6 (2/55) I2a1* 14.5 (8/55) I2b1 3.6 (2/55) 21.8% (12/55)	E-M78 1.8% (1/55) E-V13 23.6% (13/55) 25,4% (14/55)	J1* &0000000000000003.6000003,6 (2/55) (J2a1b* 3.6 (2/55) J2a1b1 1.8 (1/55) J2a 5.4% (3/55)) J2b2 14.5 (8/55) 23.5% (13/55)	G2a* &0000000000000001.8000001,8 (1/55)	0,0	0,0		Battaglia2008^[6]
Albanians (North Macedonia)	IE (Albanian)	64	R1b1b2 18,8% (12/64)	R1a1* 1,6% (1/64)	I1* &0000000000000004.7000004,7 (3/64) (I2a* &0000000000000001.6000001,6 (1/64) I2a1* &0000000000000009.4000009,4 (6/64) I2a2 &0000000000000001.6000001,6 (1/64) I2a 12.6% (8/64)) 17,2% (11/64)	E-M78 1.6 (1/64) E-V13 34.4% (22/64) E-M123 3.1 (2/64) 39,1% (25/64)	J1* &0000000000000006.3000006,3 (4/64) J2a1b* &0000000000000001.6000001,6 (1/64) J2b2 &0000000000000014.10000014,1 (9/64) 22% (14/64)	G2a* 1,6% (1/64)	0,0	0,0		Battaglia2008^[6]
Albanians (Tirana) AND Albanians (North Macedonia)	IE (Albanian)	55+ 64= 119	R1b1b2 18,50% (22/119)	R1a1* 5,05% (6/119)	I1* 4.2% (5/119) (I2a* 0,85% (1/119) I2a1* 11,8% (14/119) I2a2 0,85% (1/119) I2a 13.5% (16/119) I2b1 1.7 (2/119) 19.33% (23/119)	E-M78 1.7 (2/119) E-V13 29.4% (35/119) E-M123 1.7 (2/119) 32,8% (39/119)	J1* 5,05% (6/119) J2a1b* 2.55% (3/119) J2a1b1 0.85% (1/119) J2a 3.4% (4/119) J2b2 14,3% (17/119) 22,70% (27/119)	G2a* 1,7% (2/119)	0,0	0,0		Battaglia2008^[6]
Albanians	IE (Albanian)	223	18,39% (41/223)	4,04% (9/223)	13% (29/223)	35,43% (79/223)	23,77% (53/223)	2,69% (6/223)	0	0,9% (2/223)	1,79% (4/223)	Sarno2015^[21]

Shënimet e tabelës:

^ ^a ^b ^c IE=Indo-European
^ ^a ^b First column gives the amount of total Sample Size studied
^ ^a ^b Second column gives the Percentage of the particular haplogroup among the Sample Size

Një studim mbi haplotipet e kromozomit Y DYS19 STR dhe YAP dhe mbi ADN-në mitokondriale nuk gjeti ndonjë ndryshim domethënës midis shqiptarëve dhe shumicës së evropianëve të tjerë. ^[22]

Mostrat më të mëdha të mbledhura nga projektet e udhëhequra nga vullnetarët, tregojnë se shqiptarët i përkasin kryesisht kromozomeve Y J2b2-L283, R1b-Z2103/BY611 dhe EV-13 nga popullatat e lashta të Ballkanit . ^[23] ^[24]

Në një studim të vitit 2013, i cili krahasoi një kampion shqiptar me mostrat e tjera evropiane, autorët arritën në përfundimin se ai nuk ndryshonte ndjeshëm me popullatat e tjera evropiane, veçanërisht grupet si grekët, italianët dhe maqedonasit . ^[25] ^[26] ^[6] ^[7]

mtADN[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Një studim tjetër i popullatave të vjetra ballkanike dhe afiniteteve të tyre gjenetike me popullatat aktuale evropiane është bërë në vitin 2004, bazuar në ADN-në mitokondriale në mbetjet skeletore të disa popullatave të vjetra trake nga juglindja e Rumanisë, që datojnë nga epoka e bronzit dhe e hekurit . Ky studim ishte gjatë gërmimeve të disa kockave fosile njerëzore të 20 individëve që datojnë rreth 3200-4100 vjet, nga epoka e bronzit, që i përkasin disa kulturave si Tei, Monteoru dhe Noua u gjetën në varre nga disa nekropole në jug të Rumanisë, përkatësisht në Zimnicea., Smeeni, Candesti, Cioinagi-Balintesti, Gradistea-Coslogeni dhe Sultana-Malu Rosu; dhe kockat fosile njerëzore dhe dhëmbët e 27 individëve nga epoka e hershme e hekurit, që datojnë nga shekulli i 10-të deri në shekullin e 7-të para Krishtit nga epoka e Hallstatt ( kultura Babadag ), u gjetën jashtëzakonisht në juglindje të Rumanisë pranë bregut të Detit të Zi, në disa vendbanime nga Dobruja, përkatësisht: Jurilovca, Satu Nou, Babadag, Niculitel dhe Enisala-Palanca.^[27] Pasi e krahasuan këtë material me popullsinë e sotme evropiane, autorët arritën në përfundimin:

Llogaritja e frekuencës së mutacioneve pika të përbashkëta të popullsisë së sotme evropiane me popullsinë trake ka rezultuar se italiani (7.9%), shqiptari (6.3%) dhe ai grek (5.8%) kanë treguar një anim më të afërt [mtDna] farefisnia gjenetike me individët trakas sesa individët rumunë dhe bullgarë (vetëm 4.2%).

ADN autosomale[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Analiza e ADN-së autosomale, e cila analizon të gjithë komponentët gjenetikë, ka nxjerrë në pah se ekzistojnë pak ndërprerje të ngurtë gjenetike në popullatat evropiane, përveç disa veçorive të caktuara si Saami, Sardenjat, Baskët, Finlandezët dhe Shqiptarët e Kosovës . Ata zbuluan se shqiptarët, nga njëra anë, kanë një sasi të lartë identiteti nga ndarja e prejardhjes, duke sugjeruar që shqipfolësit rrjedhin nga një popullsi relativisht e vogël që u zgjerua kohët e fundit dhe me shpejtësi në 1500 vitet e fundit. Nga ana tjetër, ato nuk janë tërësisht të izoluara apo endogame, sepse mostrat greke dhe maqedonase kishin një numër shumë më të madh të paraardhësve të përbashkët me shqipfolësit sesa me fqinjët e tjerë, ndoshta si rezultat i migrimeve historike, ose përndryshe efekte më të vogla të ekspansionit sllav në këto popullatat. Në të njëjtën kohë, italianët e kampionuar ndanë pothuajse po aq IBD me shqipfolësit sa edhe me njëri-tjetrin. ^[25]

Në Lazaridis et al. (2022) u testuan një transekt i mostrave nga Shqipëria që datojnë nga EBA deri në ditët e sotme. Popullsia e Shqipërisë "duket se përbëhet kryesisht nga të njëjtët përbërës në përmasa të ngjashme" që nga MBA. Pjesa kryesore e këtij profili përbëhet nga 50% fermerë neolitikë anadollakë, 20-25% gjuetarë-mbledhës të Kaukazit, 10-15% gjuetarë-mbledhës lindorë. ^[28] Sipas këtij studimi, folësit e shqipes, si dhe greqishtes dhe gjuhëve të tjera paleo-ballkanike, kthehen drejtpërdrejt në migrimin e blegtorisë së stepës së Yamnaya në Ballkan rreth 5000 deri në 4500 vjet më parë, përzierja e të cilëve me popullsinë vendase krijoi një sixhade. me prejardhje të ndryshme, që te shqiptarët rezultuan në komponentët e lartpërmendur. ^[28]

Një studim tjetër, i vitit 2023, arrin në përfundimin se "një pjesë e konsiderueshme" e prejardhjes atërore të shqiptarëve modernë vjen nga Ballkani Perëndimor "duke përfshirë ata që tradicionalisht njihen si ilirë " ^[29]

Hipoteza të vjetruara[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Hipoteza italiane[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Laonikos Chalkokondyles (rreth 1423–1490), historiani bizantin, i konsideronte shqiptarët si një zgjatim të italianëve . ^[30] Teoria e ka origjinën në përmendjen e parë të shqiptarëve, e diskutueshme nëse ajo u referohet shqiptarëve në kuptimin etnik, ^[31] e bërë nga Attaliates (shek. XI): "...Sepse kur komandantët e mëvonshëm bënë plane dhe vendime të ulëta dhe të turpshme., jo vetëm që ishulli i humbi Bizantit, por edhe pjesa më e madhe e ushtrisë, fatkeqësisht njerëzit që dikur kishin qenë aleatët tanë dhe që kishin të njëjtat të drejta si qytetarët dhe të njëjtën fe, pra shqiptarët dhe latinët, të cilët jetojnë në rajonet italiane të Perandorisë sonë përtej Romës Perëndimore, krejt papritur u bënë armiq kur Michael Dokeianos drejtoi çmendurisht komandën e tij kundër udhëheqësve të tyre..." ^[32]

Hipoteza kaukaziane[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Një nga teoritë më të hershme mbi origjinën e shqiptarëve, e konsideruar tashmë e vjetëruar, i identifikoi gabimisht protoshqiptarët me një zonë të Kaukazit lindor, të cilësuar veçmas nga gjeografët klasikë si Shqipëria Kaukaziane, e vendosur në atë që përafërsisht korrespondon me jugun e sotëm. Dagestani, Azerbajxhani verior dhe kufizohet me Iberinë Kaukaziane në perëndim të tij. Kjo teori i ngatërroi dy Shqipëritë duke supozuar se paraardhësit e shqiptarëve të Ballkanit ( Shqiptarët ) kishin migruar drejt perëndimit në periudhën e vonë klasike ose mesjetare të hershme. Teoria Kaukaziane u propozua fillimisht nga humanistët e Rilindjes, të cilët ishin të njohur me veprat e gjeografëve klasikë, dhe më vonë u zhvillua nga konsulli dhe shkrimtari francez i fillimit të shekullit të 19-të , François Pouqueville . Shumë shpejt ajo u la jashtë përdorimit në shekullin e 19-të, kur gjuhëtarët dëshmuan se shqipja ishte një gjuhë indo-evropiane dhe jo kaukaziane . ^[33]

Hipoteza pellazge[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Për sa i përket teorive historike, një teori e vjetëruar ^[34] ^[35] është teoria e shekullit të 19-të që shqiptarët rrjedhin në mënyrë specifike nga pellazgët, një term i gjerë i përdorur nga autorët klasikë për të treguar banorët autoktonë, paraindo-evropianë të Greqisë dhe Ballkani jugor në përgjithësi. Megjithatë, nuk ka asnjë provë për gjuhën, zakonet dhe ekzistencën e mundshme të pellazgëve si një popull i veçantë dhe homogjen dhe kështu ndonjë lidhje e veçantë me këtë popullsi është e pabazuar. ^[36] Kjo teori u zhvillua nga gjuhëtari austriak Johann Georg von Hahn në veprën e tij Albanesische Studien në 1854. Sipas Hahnit, pellazgët ishin protoshqiptarët origjinal dhe gjuha e folur nga pellazgët, ilirët, epirotët dhe maqedonasit e lashtë ishin të lidhura ngushtë. Në teorinë e Hahn-it termi pellazgë përdorej më së shumti si sinonim për ilirët . Kjo teori tërhoqi shpejt mbështetje në qarqet shqiptare, pasi vendosi një pretendim përparësi ndaj kombeve të tjera ballkanike, veçanërisht ndaj grekëve. Përveç vendosjes së "të drejtës historike" për territor, kjo teori vërtetoi gjithashtu se qytetërimi i lashtë grek dhe arritjet e tij kishin një origjinë "shqiptare". ^[33] Teoria fitoi mbështetje të fortë mes publicistëve shqiptarë të fillimit të shekullit të 20-të. ^[33] Kjo teori është hedhur poshtë nga studiuesit sot. ^[33] Në kohët bashkëkohore me ringjalljen arvanitase të teorisë pellazge, ajo është huazuar së fundmi edhe nga popullsi të tjera shqipfolëse brenda dhe nga Shqipëria në Greqi për të kundërshtuar imazhin negativ të komuniteteve të tyre. ^[37]

Hipoteza e "Dakisë së lirë"[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në fund të shekullit të 19-të dhe në fillim të shekullit të 20-të, gjuhëtari rumun Hasdeu spekuloi origjinën e shqiptarëve nga dakët e lirë (dmth., sipas tij, Costoboci, Carpi dhe Bessi ), pas migrimit të tyre të supozuar drejt jugut nga jashtë limes Danubiane ose Karpate gjatë Kohët Perandorake Romake. Metodat e tij të vjetruara janë gjuhësisht të paqëndrueshme dhe rrëfimi i tij i rindërtuar bazohet në asnjë provë faktike. ^[38] Ky tregim i pabazuar u ringjall në fund të shekullit të 20-të nga historiani rumun I.I. Russu ^[39] me këmbëngulje dhe përtej njohurive shkencore që u arritën ndërkohë. Pavarësisht se kishte një sfond historik, ai bëri pretendime në fushën e filologjisë dhe gjuhësisë krahasuese, i etur për të provuar autoktoninë e popullit rumun në vatrat e tyre të sotme (kryesisht në veri të Danubit dhe në Transilvani). ^[38] Sipas tij, elementi leksikor pararomak i përbashkët me rumanishten ("trako-dakisht"), elementi leksikor masiv romak në shqipe dhe elementi i vogël grek i vjetër, tregojnë një origjinë nga Carpi trak përtej kufijve verilindorë të Perandorisë., në zonat Karpato-Danubiane ku romanizimi mund të ishte shmangur. Megjithëse vetë Russu raportoi argumentin e Pedersenit sipas të cilit pikërisht ndikimi i madh latin dhe ndikimi i vogël grek i lashtë flasin në favor të origjinës ilire të shqipes, lind pyetja pse Russu injoroi faktin se ndikimi i madh latin tregon në të vërtetë vendndodhjen e Shqiptari brenda botës romake dhe jo jashtë saj. Analiza gjuhësore e Russu-së padyshim ka gabime dhe mbi të gjitha mënyra e tij e argumentimit shkon përtej rrëfimit romantik të Hasdeut. ^[38]

Shih edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

^ "Mediterranean peoples share a common recent ancestry—except mainland Greeks". 30 qershor 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Novembre, John; Johnson, Toby; Bryc, Katarzyna; Kutalik, Zoltán; Boyko, Adam R.; Auton, Adam; Indap, Amit; King, Karen S.; Bergmann, Sven; Nelson, Matthew R.; Stephens, Matthew; Bustamante, Carlos D. (nëntor 2008). "Genes mirror geography within Europe". Nature. 456 (7218): 98–101. Bibcode:2008Natur.456...98N. doi:10.1038/nature07331. PMC 2735096. PMID 18758442. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Di Gaetano, Cornelia; Cerutti, Nicoletta; Crobu, Francesca; Robino, Carlo; Inturri, Serena; Gino, Sarah; Guarrera, Simonetta; Underhill, Peter A.; King, Roy J.; Romano, Valentino; Cali, Francesco; Gasparini, Mauro; Matullo, Giuseppe; Salerno, Alfredo; Torre, Carlo (janar 2009). "Differential Greek and northern African migrations to Sicily are supported by genetic evidence from the Y chromosome". European Journal of Human Genetics. 17 (1): 91–99. doi:10.1038/ejhg.2008.120. PMC 2985948. PMID 18685561. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Sarno, Stefania; Boattini, Alessio; Pagani, Luca; Sazzini, Marco; De Fanti, Sara; Quagliariello, Andrea; Gnecchi Ruscone, Guido Alberto; Guichard, Etienne; Ciani, Graziella; Bortolini, Eugenio; Barbieri, Chiara; Cilli, Elisabetta; Petrilli, Rosalba; Mikerezi, Ilia; Sineo, Luca (16 maj 2017). "Ancient and recent admixture layers in Sicily and Southern Italy trace multiple migration routes along the Mediterranean". Scientific Reports. 7 (1): 1984. Bibcode:2017NatSR...7.1984S. doi:10.1038/s41598-017-01802-4. PMC 5434004. PMID 28512355. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Cruciani, F.; La Fratta, R.; Trombetta, B.; Santolamazza, P.; Sellitto, D.; Colomb, E. B.; Dugoujon, J.-M.; Crivellaro, F.; Benincasa, T.; Pascone, R.; Moral, P.; Watson, E.; Melegh, B.; Barbujani, G.; Fuselli, S. (10 mars 2007). "Tracing Past Human Male Movements in Northern/Eastern Africa and Western Eurasia: New Clues from Y-Chromosomal Haplogroups E-M78 and J-M12". Molecular Biology and Evolution. 24 (6): 1300–1311. doi:10.1093/molbev/msm049. PMID 17351267. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj Battaglia, Vincenza; Fornarino, Simona; Al-Zahery, Nadia; Olivieri, Anna; Pala, Maria; Myres, Natalie M; King, Roy J; Rootsi, Siiri; Marjanovic, Damir; Primorac, Dragan; Hadziselimovic, Rifat; Vidovic, Stojko; Drobnic, Katia; Durmishi, Naser; Torroni, Antonio (qershor 2009). "Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe". European Journal of Human Genetics. 17 (6): 820–830. doi:10.1038/ejhg.2008.249. PMC 2947100. PMID 19107149. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Peričić, Marijana; Lauc, Lovorka Barać; Klarić, Irena Martinović; Rootsi, Siiri; Janićijević, Branka; Rudan, Igor; Terzić, Rifet; Čolak, Ivanka; Kvesić, Ante; Popović, Dan; Šijački, Ana; Behluli, Ibrahim; Đorđević, Dobrivoje; Efremovska, Ljudmila; Bajec, Đorđe D. (1 tetor 2005). "High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations". Molecular Biology and Evolution. 22 (10): 1964–1975. doi:10.1093/molbev/msi185. PMID 15944443. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Bird, Steve (2007). "Haplogroup E3b1a2 as a possible indicator of settlement in Roman Britain by soldiers of Balkan origin". Journal of Genetic Genealogy. 3 (2): 26–46. Arkivuar nga origjinali më 22 prill 2016. Marrë më 19 janar 2024. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Semino, O. (10 nëntor 2000). "The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective". Science. 290 (5494): 1155–1159. Bibcode:2000Sci...290.1155S. doi:10.1126/science.290.5494.1155. PMID 11073453. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c Cruciani, Fulvio; La Fratta, Roberta; Santolamazza, Piero; Sellitto, Daniele; Pascone, Roberto; Moral, Pedro; Watson, Elizabeth; Guida, Valentina; Colomb, Eliane Beraud; Zaharova, Boriana; Lavinha, João; Vona, Giuseppe; Aman, Rashid; Calì, Francesco; Akar, Nejat (maj 2004). "Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa". The American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1014–1022. doi:10.1086/386294. PMC 1181964. PMID 15042509. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fu, Qiaomei; Mittnik, Alissa; Bánffy, Eszter; Economou, Christos; Francken, Michael (qershor 2015). "Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe". Nature. 522 (7555): 207–211. arXiv:1502.02783. Bibcode:2015Natur.522..207H. doi:10.1038/nature14317. PMC 5048219. PMID 25731166. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d Lazaridis & Alpaslan-Roodenberg 2022
^ Lauka, Muhaj & Bojaxhi 2021.
^ Aneli etj. 2022.
^ Latest designations can be found on the [www.isogg.org ISOGG] website. In some articles this is described as I-P37.2 not including I-M26.
^ ^a ^b ^c Rootsi, Siiri; Kivisild, Toomas; Benuzzi, Giorgia; Help, Hela; Bermisheva, Marina; Kutuev, Ildus; Barać, Lovorka; Peričić, Marijana; Balanovsky, Oleg; Pshenichnov, Andrey; Dion, Daniel; Grobei, Monica; Zhivotovsky, Lev A.; Battaglia, Vincenza; Achilli, Alessandro (korrik 2004). "Phylogeography of Y-Chromosome Haplogroup I Reveals Distinct Domains of Prehistoric Gene Flow in Europe". The American Journal of Human Genetics. 75 (1): 128–137. doi:10.1086/422196. PMC 1181996. PMID 15162323. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Fóthi, Erzsébet; Gonzalez, Angéla; Fehér, Tibor; Gugora, Ariana; Fóthi, Ábel; Biró, Orsolya; Keyser, Christine (14 janar 2020). "Genetic analysis of male Hungarian Conquerors: European and Asian paternal lineages of the conquering Hungarian tribes". Archaeological and Anthropological Sciences. 12 (1): 31. doi:10.1007/s12520-019-00996-0. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Neparáczki, Endre; Maróti, Zoltán; Kalmár, Tibor; Maár, Kitti; Nagy, István; Latinovics, Dóra; Kustár, Ágnes; Pálfi, György; Molnár, Erika; Marcsik, Antónia; Balogh, Csilla; Lőrinczy, Gábor; Gál, Szilárd Sándor; Tomka, Péter; Kovacsóczy, Bernadett (12 nëntor 2019). "Y-chromosome haplogroups from Hun, Avar and conquering Hungarian period nomadic people of the Carpathian Basin". Scientific Reports. 9 (1): 16569. Bibcode:2019NatSR...916569N. doi:10.1038/s41598-019-53105-5. PMC 6851379. PMID 31719606. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d Semino, Ornella; Magri, Chiara; Benuzzi, Giorgia; Lin, Alice A.; Al-Zahery, Nadia; Battaglia, Vincenza; Maccioni, Liliana; Triantaphyllidis, Costas; Shen, Peidong; Oefner, Peter J.; Zhivotovsky, Lev A.; King, Roy; Torroni, Antonio; Cavalli-Sforza, L. Luca; Underhill, Peter A. (maj 2004). "Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area". The American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1023–1034. doi:10.1086/386295. PMC 1181965. PMID 15069642. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Bosch, E.; Calafell, F.; Gonzalez-Neira, A.; Flaiz, C.; Mateu, E.; Scheil, H.-G.; Huckenbeck, W.; Efremovska, L.; Mikerezi, I.; Xirotiris, N.; Grasa, C.; Schmidt, H.; Comas, D. (korrik 2006). "Paternal and maternal lineages in the Balkans show a homogeneous landscape over linguistic barriers, except for the isolated Aromuns". Annals of Human Genetics. 70 (4): 459–487. doi:10.1111/j.1469-1809.2005.00251.x. PMID 16759179. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Sarno, Stefania; Tofanelli, Sergio; De Fanti, Sara; Quagliariello, Andrea; Bortolini, Eugenio; Ferri, Gianmarco; Anagnostou, Paolo; Brisighelli, Francesca; Capelli, Cristian; Tagarelli, Giuseppe; Sineo, Luca; Luiselli, Donata; Boattini, Alessio; Pettener, Davide (prill 2016). "Shared language, diverging genetic histories: high-resolution analysis of Y-chromosome variability in Calabrian and Sicilian Arbereshe". European Journal of Human Genetics. 24 (4): 600–606. doi:10.1038/ejhg.2015.138. PMC 4929864. PMID 26130483. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Belledi, M; Poloni, ES; Casalotti, R; Conterio, F; Mikerezi, I; Tagliavini, J; Excoffier, L (2000). "Maternal and paternal lineages in Albania and the genetic structure of Indo-European populations". Eur J Hum Genet. 8 (7): 480–6. doi:10.1038/sj.ejhg.5200443. PMID 10909846. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ - Rrenjet: Prejardhja gjenetike e shqiptareve - Statistics - Projekti Rrënjët është nje vend ku shqiptarët që kanë kryer teste gjenetike mund të regjistrojnë rezultatet e tyre, për të pasur mundësi t’i krahasojnë me rezultatet në databazën tonë, si dhe me rezultate të tjera publike nga popullsi të lashta dhe bashkëkohore. Ky projekt drejtohet dhe mirëmbahet nga vullnetarë. Ky projekt nuk është kompani testimi.
^ Gjenetika - Statistics - This site, and the Albanian DNA Project, was created and maintained by volunteers. The purpose of this page is to reveal the mosaic of human groups that have created over the centuries and that today constitute the Albanian ethnogenesis through the genetic testing of male lines. The aim is not to promote or emphasize racial purity, as such a thing does not exist but to better understand the historical contexts and human movements in the region where we live. When each of us does DNA testing, the result not only serves the individual to better understand his or her ancient origins and regions within Albania from which his or her ancestors may have descended, but also serves to shed light on different groupings. human beings that today make up the Albanian community. DNA testing is a tool to better understand our history based more and more on science and less on word of mouth
^ ^a ^b Ralph, Peter; Coop, Graham (7 maj 2013). "The Geography of Recent Genetic Ancestry across Europe". PLOS Biology. 11 (5): e1001555. doi:10.1371/journal.pbio.1001555. PMC 3646727. PMID 23667324. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Belledi, Michele; Poloni, Estella S.; Casalotti, Rosa; Conterio, Franco; Mikerezi, Ilia; Tagliavini, James; Excoffier, Laurent (korrik 2000). "Maternal and paternal lineages in Albania and the genetic structure of Indo-European populations". European Journal of Human Genetics. 8 (7): 480–486. doi:10.1038/sj.ejhg.5200443. PMID 10909846. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Cardos G., Stoian V., Miritoiu N., Comsa A., Kroll A., Voss S., Rodewald A. (2004 Romanian Society of Legal Medicine) Paleo-mtDNA analysis and population genetic aspects of old Thracian populations from South-East of Romania Arkivuar 2009-02-12 tek Wayback Machine
^ ^a ^b Lazaridis & Alpaslan-Roodenberg 2022.
^ Davranoglou, Leonidas-Romanos; Aristodemou, Aris; Wesolowski, David; Heraclides, Alexandros (7 qershor 2023). "Ancient DNA reveals the origins of the Albanians" (PDF). doi:10.1101/2023.06.05.543790. Marrë më 3 gusht 2023. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Skene, Henry (1850). "The Albanians". Journal of the Ethnological Society of London. 2: 159–181. doi:10.2307/3014121. JSTOR 3014121. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Madgearu & Gordon 2008 "It was supposed that those Albanoi from 1042 were Normans from Sicily, called by an archaic name (the Albanoi were an independent tribe from Southern Italy)."
^ Michaelis Attaliotae: Historia, Bonn 1853, p. 8, 18, 297. Translated by Robert Elsie. First published in R. Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th – 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 4–5.
^ ^a ^b ^c ^d Schwandner-Sievers & Fischer 2002.
^ Peter Mackridge. "Aspects of language and identity in the Greek peninsula since the eighteenth century". The Newsletter of the Society Farsharotu, Vol, XXI & XXII, Issues 1 & 2. Marrë më 2 shkurt 2014. the "Pelasgian theory" was formulated, according to which Greek and Albanian were claimed to have a common origin in Pelasgian, the Albanians themselves are Pelasgians... Needless to say, there is absolutely no scientific evidence to support any of theses theories. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Bayraktar, Uğur Bahadır (dhjetor 2011). "Mythifying the Albanians : A Historiographical Discussion on Vasa Efendi's "Albania and the Albanians"". Balkanologie. 13 (1–2). doi:10.4000/balkanologie.2272. Marrë më 2 shkurt 2014. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Demiraj 2006.
^ De Rapper, Gilles (2009). "Pelasgic Encounters in the Greek–Albanian Borderland: Border Dynamics and Reversion to Ancient Past in Southern Albania." Anthropological Journal of European Cultures. 18. (1): 60-61. “In 2002, another important book was translated from Greek: Aristides Kollias’ Arvanites and the Origin of Greeks, first published in Athens in 1983 and re-edited several times since then (Kollias 1983; Kolia 2002). In this book, which is considered a cornerstone of the rehabilitation of Arvanites in post- dictatorial Greece, the author presents the Albanian speaking population of Greece, known as Arvanites, as the most authentic Greeks because their language is closer to ancient Pelasgic, who were the first inhabitants of Greece. According to him, ancient Greek was formed on the basis of Pelasgic, so that man Greek words have an Albanian etymology. In the Greek context, the book initiated a 'counterdiscourse' (Gefou-Madianou 1999: 122) aiming at giving Arvanitic communities of southern Greece a positive role in Greek history. This was achieved by using nineteenth-century ideas on Pelasgians and by melting together Greeks and Albanians in one historical genealogy (Baltsiotis and Embirikos 2007: 130–431, 445). In the Albanian context of the 1990s and 2000s, the book is read as proving the anteriority of Albanians not only in Albania but also in Greece; it serves mainly the rehabilitation of Albanians as an antique and autochthonous population in the Balkans. These ideas legitimise the presence of Albanians in Greece and give them a decisive role in the development of ancient Greek civilisation and, later on, the creation of the modern Greek state, in contrast to the general negative image of Albanians in contemporary Greek society. They also reverse the unequal relation between the migrants and the host country, making the former the heirs of an autochthonous and civilised population from whom the latter owes everything that makes their superiority in the present day.”
^ ^a ^b ^c Ismajli 2015.
^ I.I. Russu, Obârșia tracică a românilor și albanezilor. Clarificări comparativ-istorice șietnologice. Der thrakische Ursprung der Rumänen und Albanesen. Komparativ-historische und ethnologische Klärungen. Cluj-Napoca: Dacia 1995.

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Rrënjët - Projekti Shqiptar i ADN-së

[IE=Indo-European-19] IE=Indo-European

[NoteA-20] First column gives the amount of total Sample Size studied

[NoteB-21] Second column gives the Percentage of the particular haplogroup among the Sample Size

[1] "Mediterranean peoples share a common recent ancestry—except mainland Greeks". 30 qershor 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[2] Novembre, John; Johnson, Toby; Bryc, Katarzyna; Kutalik, Zoltán; Boyko, Adam R.; Auton, Adam; Indap, Amit; King, Karen S.; Bergmann, Sven; Nelson, Matthew R.; Stephens, Matthew; Bustamante, Carlos D. (nëntor 2008). "Genes mirror geography within Europe". Nature. 456 (7218): 98–101. Bibcode:2008Natur.456...98N. doi:10.1038/nature07331. PMC 2735096. PMID 18758442. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[3] Di Gaetano, Cornelia; Cerutti, Nicoletta; Crobu, Francesca; Robino, Carlo; Inturri, Serena; Gino, Sarah; Guarrera, Simonetta; Underhill, Peter A.; King, Roy J.; Romano, Valentino; Cali, Francesco; Gasparini, Mauro; Matullo, Giuseppe; Salerno, Alfredo; Torre, Carlo (janar 2009). "Differential Greek and northern African migrations to Sicily are supported by genetic evidence from the Y chromosome". European Journal of Human Genetics. 17 (1): 91–99. doi:10.1038/ejhg.2008.120. PMC 2985948. PMID 18685561. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[4] Sarno, Stefania; Boattini, Alessio; Pagani, Luca; Sazzini, Marco; De Fanti, Sara; Quagliariello, Andrea; Gnecchi Ruscone, Guido Alberto; Guichard, Etienne; Ciani, Graziella; Bortolini, Eugenio; Barbieri, Chiara; Cilli, Elisabetta; Petrilli, Rosalba; Mikerezi, Ilia; Sineo, Luca (16 maj 2017). "Ancient and recent admixture layers in Sicily and Southern Italy trace multiple migration routes along the Mediterranean". Scientific Reports. 7 (1): 1984. Bibcode:2017NatSR...7.1984S. doi:10.1038/s41598-017-01802-4. PMC 5434004. PMID 28512355. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[cruciani2007-5] Cruciani, F.; La Fratta, R.; Trombetta, B.; Santolamazza, P.; Sellitto, D.; Colomb, E. B.; Dugoujon, J.-M.; Crivellaro, F.; Benincasa, T.; Pascone, R.; Moral, P.; Watson, E.; Melegh, B.; Barbujani, G.; Fuselli, S. (10 mars 2007). "Tracing Past Human Male Movements in Northern/Eastern Africa and Western Eurasia: New Clues from Y-Chromosomal Haplogroups E-M78 and J-M12". Molecular Biology and Evolution. 24 (6): 1300–1311. doi:10.1093/molbev/msm049. PMID 17351267. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Battaglia2008-6] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj Battaglia, Vincenza; Fornarino, Simona; Al-Zahery, Nadia; Olivieri, Anna; Pala, Maria; Myres, Natalie M; King, Roy J; Rootsi, Siiri; Marjanovic, Damir; Primorac, Dragan; Hadziselimovic, Rifat; Vidovic, Stojko; Drobnic, Katia; Durmishi, Naser; Torroni, Antonio (qershor 2009). "Y-chromosomal evidence of the cultural diffusion of agriculture in southeast Europe". European Journal of Human Genetics. 17 (6): 820–830. doi:10.1038/ejhg.2008.249. PMC 2947100. PMID 19107149. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[pmid15944443-7] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ Peričić, Marijana; Lauc, Lovorka Barać; Klarić, Irena Martinović; Rootsi, Siiri; Janićijević, Branka; Rudan, Igor; Terzić, Rifet; Čolak, Ivanka; Kvesić, Ante; Popović, Dan; Šijački, Ana; Behluli, Ibrahim; Đorđević, Dobrivoje; Efremovska, Ljudmila; Bajec, Đorđe D. (1 tetor 2005). "High-Resolution Phylogenetic Analysis of Southeastern Europe Traces Major Episodes of Paternal Gene Flow Among Slavic Populations". Molecular Biology and Evolution. 22 (10): 1964–1975. doi:10.1093/molbev/msi185. PMID 15944443. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Bird-8] Bird, Steve (2007). "Haplogroup E3b1a2 as a possible indicator of settlement in Roman Britain by soldiers of Balkan origin". Journal of Genetic Genealogy. 3 (2): 26–46. Arkivuar nga origjinali më 22 prill 2016. Marrë më 19 janar 2024. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Semino2000-9] Semino, O. (10 nëntor 2000). "The Genetic Legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in Extant Europeans: A Y Chromosome Perspective". Science. 290 (5494): 1155–1159. Bibcode:2000Sci...290.1155S. doi:10.1126/science.290.5494.1155. PMID 11073453. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Cruciani2004-10] Cruciani, Fulvio; La Fratta, Roberta; Santolamazza, Piero; Sellitto, Daniele; Pascone, Roberto; Moral, Pedro; Watson, Elizabeth; Guida, Valentina; Colomb, Eliane Beraud; Zaharova, Boriana; Lavinha, João; Vona, Giuseppe; Aman, Rashid; Calì, Francesco; Akar, Nejat (maj 2004). "Phylogeographic Analysis of Haplogroup E3b (E-M215) Y Chromosomes Reveals Multiple Migratory Events Within and Out Of Africa". The American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1014–1022. doi:10.1086/386294. PMC 1181964. PMID 15042509. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[HaakLazaridis-11] Haak, Wolfgang; Lazaridis, Iosif; Patterson, Nick; Rohland, Nadin; Mallick, Swapan; Llamas, Bastien; Brandt, Guido; Nordenfelt, Susanne; Harney, Eadaoin; Stewardson, Kristin; Fu, Qiaomei; Mittnik, Alissa; Bánffy, Eszter; Economou, Christos; Francken, Michael (qershor 2015). "Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe". Nature. 522 (7555): 207–211. arXiv:1502.02783. Bibcode:2015Natur.522..207H. doi:10.1038/nature14317. PMC 5048219. PMID 25731166. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Lazaridis2022TableS1-12] Lazaridis & Alpaslan-Roodenberg 2022

[FOOTNOTELaukaMuhajBojaxhi2021-13] Lauka, Muhaj & Bojaxhi 2021.

[FOOTNOTEAneliSaupeMontinaroSolnik2022-14] Aneli etj. 2022.

[15] Latest designations can be found on the [www.isogg.org ISOGG] website. In some articles this is described as I-P37.2 not including I-M26.

[Rootsi2004-16] Rootsi, Siiri; Kivisild, Toomas; Benuzzi, Giorgia; Help, Hela; Bermisheva, Marina; Kutuev, Ildus; Barać, Lovorka; Peričić, Marijana; Balanovsky, Oleg; Pshenichnov, Andrey; Dion, Daniel; Grobei, Monica; Zhivotovsky, Lev A.; Battaglia, Vincenza; Achilli, Alessandro (korrik 2004). "Phylogeography of Y-Chromosome Haplogroup I Reveals Distinct Domains of Prehistoric Gene Flow in Europe". The American Journal of Human Genetics. 75 (1): 128–137. doi:10.1086/422196. PMC 1181996. PMID 15162323. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[17] Fóthi, Erzsébet; Gonzalez, Angéla; Fehér, Tibor; Gugora, Ariana; Fóthi, Ábel; Biró, Orsolya; Keyser, Christine (14 janar 2020). "Genetic analysis of male Hungarian Conquerors: European and Asian paternal lineages of the conquering Hungarian tribes". Archaeological and Anthropological Sciences. 12 (1): 31. doi:10.1007/s12520-019-00996-0. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[18] Neparáczki, Endre; Maróti, Zoltán; Kalmár, Tibor; Maár, Kitti; Nagy, István; Latinovics, Dóra; Kustár, Ágnes; Pálfi, György; Molnár, Erika; Marcsik, Antónia; Balogh, Csilla; Lőrinczy, Gábor; Gál, Szilárd Sándor; Tomka, Péter; Kovacsóczy, Bernadett (12 nëntor 2019). "Y-chromosome haplogroups from Hun, Avar and conquering Hungarian period nomadic people of the Carpathian Basin". Scientific Reports. 9 (1): 16569. Bibcode:2019NatSR...916569N. doi:10.1038/s41598-019-53105-5. PMC 6851379. PMID 31719606. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Semino2004-22] Semino, Ornella; Magri, Chiara; Benuzzi, Giorgia; Lin, Alice A.; Al-Zahery, Nadia; Battaglia, Vincenza; Maccioni, Liliana; Triantaphyllidis, Costas; Shen, Peidong; Oefner, Peter J.; Zhivotovsky, Lev A.; King, Roy; Torroni, Antonio; Cavalli-Sforza, L. Luca; Underhill, Peter A. (maj 2004). "Origin, Diffusion, and Differentiation of Y-Chromosome Haplogroups E and J: Inferences on the Neolithization of Europe and Later Migratory Events in the Mediterranean Area". The American Journal of Human Genetics. 74 (5): 1023–1034. doi:10.1086/386295. PMC 1181965. PMID 15069642. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Bosch2006-23] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Bosch, E.; Calafell, F.; Gonzalez-Neira, A.; Flaiz, C.; Mateu, E.; Scheil, H.-G.; Huckenbeck, W.; Efremovska, L.; Mikerezi, I.; Xirotiris, N.; Grasa, C.; Schmidt, H.; Comas, D. (korrik 2006). "Paternal and maternal lineages in the Balkans show a homogeneous landscape over linguistic barriers, except for the isolated Aromuns". Annals of Human Genetics. 70 (4): 459–487. doi:10.1111/j.1469-1809.2005.00251.x. PMID 16759179. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Sarno2015-24] Sarno, Stefania; Tofanelli, Sergio; De Fanti, Sara; Quagliariello, Andrea; Bortolini, Eugenio; Ferri, Gianmarco; Anagnostou, Paolo; Brisighelli, Francesca; Capelli, Cristian; Tagarelli, Giuseppe; Sineo, Luca; Luiselli, Donata; Boattini, Alessio; Pettener, Davide (prill 2016). "Shared language, diverging genetic histories: high-resolution analysis of Y-chromosome variability in Calabrian and Sicilian Arbereshe". European Journal of Human Genetics. 24 (4): 600–606. doi:10.1038/ejhg.2015.138. PMC 4929864. PMID 26130483. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[25] Belledi, M; Poloni, ES; Casalotti, R; Conterio, F; Mikerezi, I; Tagliavini, J; Excoffier, L (2000). "Maternal and paternal lineages in Albania and the genetic structure of Indo-European populations". Eur J Hum Genet. 8 (7): 480–6. doi:10.1038/sj.ejhg.5200443. PMID 10909846. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[26] - Rrenjet: Prejardhja gjenetike e shqiptareve - Statistics - Projekti Rrënjët është nje vend ku shqiptarët që kanë kryer teste gjenetike mund të regjistrojnë rezultatet e tyre, për të pasur mundësi t’i krahasojnë me rezultatet në databazën tonë, si dhe me rezultate të tjera publike nga popullsi të lashta dhe bashkëkohore. Ky projekt drejtohet dhe mirëmbahet nga vullnetarë. Ky projekt nuk është kompani testimi.

[27] Gjenetika - Statistics - This site, and the Albanian DNA Project, was created and maintained by volunteers. The purpose of this page is to reveal the mosaic of human groups that have created over the centuries and that today constitute the Albanian ethnogenesis through the genetic testing of male lines. The aim is not to promote or emphasize racial purity, as such a thing does not exist but to better understand the historical contexts and human movements in the region where we live. When each of us does DNA testing, the result not only serves the individual to better understand his or her ancient origins and regions within Albania from which his or her ancestors may have descended, but also serves to shed light on different groupings. human beings that today make up the Albanian community. DNA testing is a tool to better understand our history based more and more on science and less on word of mouth

[RC2013-28] Ralph, Peter; Coop, Graham (7 maj 2013). "The Geography of Recent Genetic Ancestry across Europe". PLOS Biology. 11 (5): e1001555. doi:10.1371/journal.pbio.1001555. PMC 3646727. PMID 23667324. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[29] Belledi, Michele; Poloni, Estella S.; Casalotti, Rosa; Conterio, Franco; Mikerezi, Ilia; Tagliavini, James; Excoffier, Laurent (korrik 2000). "Maternal and paternal lineages in Albania and the genetic structure of Indo-European populations". European Journal of Human Genetics. 8 (7): 480–486. doi:10.1038/sj.ejhg.5200443. PMID 10909846. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[cardos-30] Cardos G., Stoian V., Miritoiu N., Comsa A., Kroll A., Voss S., Rodewald A. (2004 Romanian Society of Legal Medicine) Paleo-mtDNA analysis and population genetic aspects of old Thracian populations from South-East of Romania Arkivuar 2009-02-12 tek Wayback Machine

[FOOTNOTELazaridisAlpaslan-Roodenberg2022-31] Lazaridis & Alpaslan-Roodenberg 2022.

[32] Davranoglou, Leonidas-Romanos; Aristodemou, Aris; Wesolowski, David; Heraclides, Alexandros (7 qershor 2023). "Ancient DNA reveals the origins of the Albanians" (PDF). doi:10.1101/2023.06.05.543790. Marrë më 3 gusht 2023. {{cite journal}}: Burimi journal ka nevojë për |journal= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[jstor3014121-33] Skene, Henry (1850). "The Albanians". Journal of the Ethnological Society of London. 2: 159–181. doi:10.2307/3014121. JSTOR 3014121. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Madgearu_p.25-34] Madgearu & Gordon 2008 "It was supposed that those Albanoi from 1042 were Normans from Sicily, called by an archaic name (the Albanoi were an independent tribe from Southern Italy)."

[35] Michaelis Attaliotae: Historia, Bonn 1853, p. 8, 18, 297. Translated by Robert Elsie. First published in R. Elsie: Early Albania, a Reader of Historical Texts, 11th – 17th Centuries, Wiesbaden 2003, p. 4–5.

[FOOTNOTESchwandner-SieversFischer2002-36] Schwandner-Sievers & Fischer 2002.

[37] Peter Mackridge. "Aspects of language and identity in the Greek peninsula since the eighteenth century". The Newsletter of the Society Farsharotu, Vol, XXI & XXII, Issues 1 & 2. Marrë më 2 shkurt 2014. the "Pelasgian theory" was formulated, according to which Greek and Albanian were claimed to have a common origin in Pelasgian, the Albanians themselves are Pelasgians... Needless to say, there is absolutely no scientific evidence to support any of theses theories. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[38] Bayraktar, Uğur Bahadır (dhjetor 2011). "Mythifying the Albanians : A Historiographical Discussion on Vasa Efendi's "Albania and the Albanians"". Balkanologie. 13 (1–2). doi:10.4000/balkanologie.2272. Marrë më 2 shkurt 2014. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[FOOTNOTEDemiraj2006-39] Demiraj 2006.

[DeRapper-40] De Rapper, Gilles (2009). "Pelasgic Encounters in the Greek–Albanian Borderland: Border Dynamics and Reversion to Ancient Past in Southern Albania." Anthropological Journal of European Cultures. 18. (1): 60-61. “In 2002, another important book was translated from Greek: Aristides Kollias’ Arvanites and the Origin of Greeks, first published in Athens in 1983 and re-edited several times since then (Kollias 1983; Kolia 2002). In this book, which is considered a cornerstone of the rehabilitation of Arvanites in post- dictatorial Greece, the author presents the Albanian speaking population of Greece, known as Arvanites, as the most authentic Greeks because their language is closer to ancient Pelasgic, who were the first inhabitants of Greece. According to him, ancient Greek was formed on the basis of Pelasgic, so that man Greek words have an Albanian etymology. In the Greek context, the book initiated a 'counterdiscourse' (Gefou-Madianou 1999: 122) aiming at giving Arvanitic communities of southern Greece a positive role in Greek history. This was achieved by using nineteenth-century ideas on Pelasgians and by melting together Greeks and Albanians in one historical genealogy (Baltsiotis and Embirikos 2007: 130–431, 445). In the Albanian context of the 1990s and 2000s, the book is read as proving the anteriority of Albanians not only in Albania but also in Greece; it serves mainly the rehabilitation of Albanians as an antique and autochthonous population in the Balkans. These ideas legitimise the presence of Albanians in Greece and give them a decisive role in the development of ancient Greek civilisation and, later on, the creation of the modern Greek state, in contrast to the general negative image of Albanians in contemporary Greek society. They also reverse the unequal relation between the migrants and the host country, making the former the heirs of an autochthonous and civilised population from whom the latter owes everything that makes their superiority in the present day.”

[FOOTNOTEIsmajli2015-41] Ismajli 2015.

[42] I.I. Russu, Obârșia tracică a românilor și albanezilor. Clarificări comparativ-istorice șietnologice. Der thrakische Ursprung der Rumänen und Albanesen. Komparativ-historische und ethnologische Klärungen. Cluj-Napoca: Dacia 1995.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[Table 1]

[Table 2]

[Table 3]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]