Çekosllovakia

Çekosllovakia
*Československo*^[a]
Çekosllovakia Československo
1918–1992; 1939–1945: Qeveria në mërgim
	Flamuri Stema e mesme; (1918–1938 dhe 1945–1961)
	Parimi: 'Pravda vítězí / Pravda víťazí'; (Çekisht / Sllovakisht, 1918–1990); 'Veritas vincit' (Latin, 1990–1992); 'E vërteta mbizotëron'
	Himni: 'Kde domov můj' (Çekisht); 'Nad Tatrou sa blýska' (Sllovakisht);
	Çekosllovakia gjatë periudhës së ndërmjetme dhe Luftës së Ftohtë
Kryeqyteti	Praga; 50°05′N 14°25′E / 50.083°N 14.417°E
Qyteti më i madh	kryeqytet
Gjuhët zyrtare	Çekosllovakisht, pas vitit 1948 Çekisht · Sllovakisht
Gjuhët e njohura	Gjermanisht; Hungarisht; Rusyn; Polonisht;
Nofka	Çekosllovak
Qeveria
Lloji i qeverisjes	Republika e Parë; (1918–38); Republika e Dytë; (1938–39); Republika e Tretë; (1945–48); Republika Socialiste; (1948–89); Republika Federative; (1990–92) Detaje Republika parlamentare unitare (1918–1938, 1945–1948) ; Republika parlamentare autoritare federale (rump state) (1938–1939) ; Qeveria në mërgim (1939–1945) ; Unitary Marxist-Leninist single-party socialist republic (1948–1969) ; Federal Marxist-Leninist single-party socialist republic (1969–1989) ; Federal parliamentary republic (1989–1992) ;
Presidenti
• 1918–1935	Tomáš G. Masaryk
• 1935–1938 · 1945–1948	Edvard Beneš
• 1938–1939	Emil Hácha
• 1948–1953	Klement Gottwald
• 1953–1957	Antonín Zápotocký
• 1957–1968	Antonín Novotný
• 1968–1975	Ludvík Svoboda
• 1976–1989	Gustáv Husák
• 1989–1992	Václav Havel
Sekretari i Përgjithshëm KSČ / Sekretari i Parë
• 1948–1953	Klement Gottwald
• 1953–1968	Antonín Novotný
• 1968–1969	Alexander Dubček
• 1969–1987	Gustáv Husák
• 1987–1989	Miloš Jakeš
Kryeministri
• 1918–1919 (i pari)	Karel Kramář
• 1992 (i fundit)	Jan Stráský
Kuvendi	Asambleja Kombëtare Revolucionare (1918–1920); Asambleja Kombëtare (1920–1939); Asambleja Kombëtare e Përkohshme (1945–1946); Asambleja Kombëtare Kushtetuese (1946–1948); Asambleja Kombëtare (1948–1969); Asambleja Federale (1969–1992)
Historia
• Shpallja	28 tetor 1918
• Marrëveshja e Mynihut	30 shtator 1938
• Shpërbërja	14 mars 1939
• Rithemelimi	10 maj 1945
• Grusht shteti	25 shkurt 1948
• Soviet occupation	21 gusht 1968
• Revolucioni i Kadifes	17 – 28 nëntor 1989
• Shpërbërja	1 janar 1993
Ekonomia
Monedha	Koruna çekosllovake
Të dhëna të tjera
IZHNJ (1990)	0.897; shumë i lartë
Ana e drejtimit të makinës	djathtë
Prefiksi telefonik	+42
Kodi i internetit TLD	.cs
Paraprirë nga
	Austro-Hungaria
Sot pjesë e	Republika Çeke; Sllovakia; Ukraina (Zakarpattia Oblast);
	Kodi i thirrjes +42 u tërhoq në dimrin e vitit 1997. Gama e numrave u nda mes Republikës Çeke (+420) dhe Republikës Sllovake (+421).; Kodi i tanishëm ISO 3166-3 është "CSHH".

Çekosllovakia (çekisht dhe sllovakisht: Československo, Česko-Slovensko)^[b] ishte një shtet pa dalje në det në Evropën Qendrore, i krijuar në vitin 1918, kur shpalli pavarësinë nga Austro-Hungaria. Në vitin 1938, pas Marrëveshjes së Mynihut, Sudetenland u bë pjesë e Gjermanisë Naziste, ndërsa vendi humbi territore të tjera ndaj Hungarisë dhe Polonisë (territoret e Sllovakisë jugore me një popullsi kryesisht hungareze në Hungari dhe Zaolzie në Poloni). Midis 1939 dhe 1945, shteti pushoi së ekzistuari, pasi Sllovakia shpalli pavarësinë e saj dhe Rutenia Karpate u bë pjesë e Hungarisë, ndërsa Protektorati i Bohemisë dhe Moravisë gjermane u shpall në pjesën e mbetur të Tokave Çeke. Në vitin 1939, pas shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore, ish-presidenti çekosllovak Edvard Beneš formoi një qeveri në mërgim dhe kërkoi njohje nga aleatët.

Pas Luftës së Dytë Botërore, Çekosllovakia u rivendos nën kufijtë e saj të para vitit 1938, me përjashtim të Rutenisë Karpate, e cila u bë pjesë e RSS-së Ukrainase (një republikë e Bashkimit Sovjetik). Partia Komuniste mori pushtetin me një grusht shteti në vitin 1948. Nga viti 1948 deri në 1989, Çekosllovakia ishte pjesë e Bllokut Lindor me një ekonomi të planifikuar. Statusi i saj ekonomik u zyrtarizua në anëtarësimin e Comecon nga viti 1949 dhe statusi i tij i mbrojtjes në Paktin e Varshavës të vitit 1955. Një periudhë e liberalizimit politik në 1968, Pranvera e Pragës, përfundoi kur Bashkimi Sovjetik, i ndihmuar nga vende të tjera të Paktit të Varshavës, pushtoi Çekosllovakinë. Në vitin 1989, ndërsa qeveritë marksiste-leniniste dhe komunizmi po përfundonin në të gjithë Evropën Qendrore dhe Lindore, Çekosllovakët rrëzuan në mënyrë paqësore qeverinë e tyre komuniste gjatë Revolucionit të Kadifes, i cili filloi më 17 nëntor 1989 dhe përfundoi 11 ditë më vonë më 28 nëntor, kur të gjithë udhëheqësit më të lartë komunistë dhe vetë Partia Komuniste dhanë dorëheqjen. Më 31 dhjetor 1992, Çekosllovakia u nda në mënyrë paqësore në dy shtetet sovrane të Republikës Çeke dhe Sllovakisë.

Emrat

1918–1938: Republika Çekosllovake (shkurtuar ČSR), ose Çekosllovakia, para zyrtarizimit të emrit në vitin 1920, e njohur edhe si Çeko-Sllovakia ose shteti çeko-sllovak.^[2]
1938–1939: Republika Çeko-Sllovake, ose Çeko-Sllovakia
1945–1960: Republika Çekosllovake (ČSR), ose Çekosllovakia
1960–1990: Republika Socialiste Çekosllovake (ČSSR), ose Çekosllovakia
1990: Republika Federative Çekosllovake (ČSFR)
1990–1992: Republika Federative Çeke dhe Sllovake (ČSFR), ose Çekosllovakia

Historia

Artikulli kryesor: Historia e Çekosllovakisë

Origjina

Artikulli kryesor: Origjina e Çekosllovakisë

Zona ishte pjesë e Perandorisë Austro-Hungareze derisa u shemb në fund të Luftës së Parë Botërore. Shteti i ri u themelua nga Tomáš Garrigue Masaryk,^[3] i cili shërbeu si presidenti i tij i parë nga 14 nëntor 1918 deri më 14 dhjetor 1935. Ai u pasua nga aleati i tij i ngushtë Edvard Beneš (1884–1948).

Rrënjët e nacionalizmit çek datojnë në shekullin e 19-të, kur filologët dhe edukatorët, të ndikuar nga romanticizmi, promovuan gjuhën çeke dhe krenarinë për popullin çek. Nacionalizmi u bë një lëvizje masive në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të. Duke përfituar nga mundësitë e kufizuara për pjesëmarrje në jetën politike nën sundimin austriak, udhëheqësit çekë si historiani František Palacký (1798–1876) themeluan organizata të ndryshme patriotike, vetëndihmëse, të cilat u dhanë mundësinë shumë bashkatdhetarëve të tyre të merrnin pjesë në jetën e përbashkët para pavarësisë. Palacký mbështeti austro-sllavizmin dhe punoi për një perandori federale austriake të riorganizuar, e cila do të mbronte popujt sllavishtfolës të Evropës Qendrore kundër kërcënimeve ruse dhe gjermane.

Një avokat i reformës demokratike dhe autonomisë çeke brenda Austro-Hungarisë, Masaryk u zgjodh dy herë në Reichsrat (Parlamenti austriak), nga 1891 deri në 1893 për Partinë e Rinj Çeke dhe nga 1907 në 1914 për Partinë Realiste Çeke, të cilën ai e kishte themeluar në 1889 me Karel Kramář dhe Josef Kaizl.

Gjatë Luftës së Parë Botërore, një numër çekësh dhe sllovakësh, Legjionet Çekosllovake, luftuan me aleatët në Francë dhe Itali, ndërsa një numër i madh dezertuan në Rusi në këmbim të mbështetjes së saj për pavarësinë e Çekosllovakisë nga Perandoria Austriake.^[4] Me shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, Masaryk filloi të punonte për pavarësinë çeke në një bashkim me Sllovakinë. Me Edvard Beneš dhe Milan Rastislav Štefánik, Masaryk vizitoi disa vende perëndimore dhe fitoi mbështetjen e publicistëve me ndikim.^[5] Këshilli Kombëtar Çekosllovak ishte organizata kryesore që avancoi pretendimet për një shtet çekosllovak.^[6]

Republika e Parë e Çekosllovakisë

Artikulli kryesor: Republika e Parë e Çekosllovakisë

Themelimi

Mbretëria Bohemiane pushoi së ekzistuari në vitin 1918 kur u përfshi në Çekosllovaki. Çekosllovakia u themelua në tetor 1918, si një nga shtetet pasardhëse të Perandorisë Austro-Hungareze në fund të Luftës së Parë Botërore dhe si pjesë e Traktatit të Saint-Germain-en-Laye. Ai përbëhej nga territoret e sotme të Bohemisë, Moravisë, pjesë të Silesisë që përbëjnë Republikën e Çeke të sotme, Sllovakinë dhe një rajon të Ukrainës së sotme të quajtur Rutenia Karpate. Territori i saj përfshinte disa nga rajonet më të industrializuara të ish-Austro-Hungarisë.

Periudha mes dy luftërave

Gjatë periudhës ndërmjet dy luftërave botërore, Çekosllovakia ishte një shtet demokratik. Popullsia ishte përgjithësisht e ditur dhe përmbante më pak grupe të tjetërsuar. Ndikimi i këtyre kushteve u shtua nga vlerat politike të udhëheqësve të Çekosllovakisë dhe politikat që ata morrën. Nën Tomas Masaryk, politikanët çekë dhe sllovakë promovuan kushte progresive sociale dhe ekonomike që shërbyen për të zbutur pakënaqësinë.

Ministri i Jashtëm Beneš u bë arkitekti kryesor i aleancës çekosllovako-rumune-jugosllave ("Antanta e Vogël", 1921-38) drejtuar kundër përpjekjeve hungareze për të rimarrë zonat e humbura. Beneš punoi ngushtë me Francën. Shumë më i rrezikshëm ishte elementi gjerman, i cili pas vitit 1933 u bë aleat me nazistët në Gjermani.

Marrëdhëniet çeko-sllovake u bënë një çështje qendrore në politikën çekosllovake gjatë viteve 1930.^[7] Ndjenja në rritje e inferioritetit midis sllovakëve,^[8] që ishin armiqësorë ndaj çekëve më të shumtë, e dobësoi vendin në fund të viteve 1930. Sllovakia u bë autonome në vjeshtën e vitit 1938, dhe nga mesi i vitit 1939, Sllovakia ishte bërë e pavarur, me Republikën e Parë Sllovake të krijuar si një shtet satelit i Gjermanisë Naziste dhe Partisë Popullore Sllovake të ekstremit të djathtë në pushtet.^[9]

Pas vitit 1933, Çekosllovakia mbeti e vetmja demokraci në Evropën Qendrore dhe Lindore.^[10]

Politika

Pas Luftës së Dytë Botërore, një monopol politik u mbajt nga Partia Komuniste e Çekosllovakisë (KSČ). Kreu i KSČ ishte de facto personi më i fuqishëm në vend gjatë kësaj periudhe. Gustáv Husák u zgjodh sekretar i parë i KSČ-së në vitin 1969 (u ndryshua në sekretar të përgjithshëm në vitin 1971) dhe president i Çekosllovakisë në vitin 1975. Parti dhe organizata të tjera ekzistonin, por funksiononin në role vartëse të KSČ. Nën ombrellën e Frontit Kombëtar u grupuan të gjitha partitë politike, si dhe organizata të shumta masive. Aktivistët e të drejtave të njeriut dhe aktivistët fetarë u shtypën ashpër.

Zhvillimi kushtetues

Çekosllovakia kishte kushtetutat e mëposhtme gjatë historisë së saj (1918-1992):

Kushtetuta e përkohshme e 14 nëntorit 1918 (demokratike): shih Historia e Çekosllovakisë (1918–1938)
Kushtetuta e vitit 1920 (Dokumenti Kushtetues i Republikës Çekosllovake), demokratike, në fuqi deri më 1948, disa amendamente
Kushtetuta komuniste e nëntë majit 1948
Kushtetuta komuniste e vitit 1960 e Republikës Socialiste të Çekosllovakisë me ndryshime të mëdha në 1968 (Ligji Kushtetues i Federatës), 1971, 1975, 1978 dhe 1989 (në të cilën pikë roli drejtues i Partisë Komuniste u hoq). Ai u ndryshua disa herë të tjera gjatë viteve 1990-1992 (për shembull, 1990, ndryshimi i emrit në Çeko-Sllovaki, 1991 inkorporimi i kartës së të drejtave të njeriut)

Krerët e shtetit

Ndarjet administrative

Artikulli kryesor: Ndarjet administrative të Çekosllovakisë

Demografia

Artikulli kryesor: Demografia e Çekosllovakisë

Ekonomia

Artikulli kryesor: Ekonomia e Çekosllovakisë

Para Luftës së Dytë Botërore, ekonomia ishte pothuajse e katërta në të gjitha vendet industriale në Evropë. Shteti bazohej në ekonomi të fortë, në prodhimin e makinave ((Škoda, Tatra)), tramvajeve, avionëve ([Aero Vodochody|Aero]], Avia), anijeve, motorëve të anijeve ([Škoda Works|Škoda]]), topave, këpucëve (Baťa), turbinave, armëve ([Zbrojovka Brno]]). Ishte punishte industriale për perandorinë austro-hungareze. Tokat sllovake mbështeteshin më shumë në bujqësi sesa tokat çeke.

Pas Luftës së Dytë Botërore, ekonomia ishte e planifikuar në mënyrë qendrore, me lidhje komanduese të kontrolluara nga partia komuniste, ngjashëm me Bashkimin Sovjetik. Industria e madhe metalurgjike ishte e varur nga importet e hekurit dhe xeheve me ngjyra.

Arsimi

Artikulli kryesor: Arsimi në Çekosllovaki

Arsimi ishte falas në të gjitha nivelet^[11] dhe i detyrueshëm nga mosha 6 deri në 15 vjeç. Shumica dërrmuese e popullsisë ishin të shkolluar. Kishte një sistem shumë të zhvilluar të formimit të praktikës dhe shkollat profesionale plotësonin shkollat e mesme të përgjithshme dhe institucionet e arsimit të lartë.

Feja

Artikulli kryesor: Feja në Çekosllovaki

Në vitin 1991, 46% e popullsisë ishin katolikë romakë, 5.3% ishin luteranë ungjillorë, 30% ishin ateistë dhe fetë e tjera përbënin 17% të vendit, por kishte dallime të mëdha në praktikat fetare midis dy republikave përbërëse.

Sporti

Kombëtarja çekosllovake e futbollit ishte një performues i qëndrueshëm në skenën ndërkombëtare, me tetë paraqitje në finalet e FIFA Kupës së Botës, duke përfunduar në vendin e dytë në vitet 1934 dhe 1962. Skuadra gjithashtu fitoi Kampionatin Evropian të Futbollit në 1976, doli i treti në 1980, dhe fitoi medaljen e artë olimpike në 1980.

Shënime

^
Në gjuhët e tjera të njohura të Çekosllovakisë::
- Gjermanisht: Tschechoslowakei
- Hungarisht: Csehszlovákia
- Polonisht: Czechosłowacja
- Rusyn: Чеськословеньско, Cheskoslovensko
- Jidish: טשעכאסלאוואקיי, Tshekhaslavakey
^ Shqiptimi çek: [ˈtʃɛskoslovɛnsko], Shqiptimi sllovak: [ˈtʂeskɔslɔʋenskɔ]

Referime

^ "Human Development Report 1992" (PDF). hdr.undp.org (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 2022-10-09.
^ Votruba, Martin. "Czecho-Slovakia or Czechoslovakia". Slovak Studies Program (në anglisht). University of Pittsburgh. Arkivuar nga origjinali më 15 tetor 2013. Marrë më 29 mars 2009.
^ Czechs Celebrate Republic's Birth, 1933/11/06 (1933) (në anglisht). Universal Newsreel. 1933. Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2014. Marrë më 22 shkurt 2012.
^ PRECLÍK, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, pp. 8 – 52, 57 – 120, 124 – 128, 140 – 148, 184 – 190
^ Z. A. B. Zeman, The Masaryks: The Making of Czechoslovakia (1976)
^ Fenwick, Charles G. (1918). "Recognition of the Czechoslovak Nation". The American Political Science Review (në anglisht). 12 (4): 715–718. doi:10.2307/1945847. ISSN 0003-0554. JSTOR 1945847. S2CID 146969818.
^ Teich, Mikuláš; Kováč, Dušan; Brown, Martin (2011). Slovakia in History (në anglisht). Cambridge: Cambridge University Press. fq. 159. ISBN 978-0-521-80253-6.
^ "Nazis take Czechoslovakia". HISTORY (në anglisht). Marrë më 12 shkurt 2020.
^ Teich, Mikuláš; Kováč, Dušan; Brown, Martin (2011). Slovakia in History (në anglisht). Cambridge: Cambridge University Press. fq. 175–177. ISBN 978-0-521-80253-6.
^ Gorazd Mesko; Charles B. Fields; Branko Lobnikar; Andrej Sotlar (red.). Handbook on Policing in Central and Eastern Europe (në anglisht).
^ Murphy, Thomas K. (2018). Czechoslovakia: Behind the Curtain Life, Work and Culture in the Communist Era (në anglisht). McFarland. fq. 27.

[1] Në gjuhët e tjera të njohura të Çekosllovakisë::
Gjermanisht: Tschechoslowakei
Hungarisht: Csehszlovákia
Polonisht: Czechosłowacja
Rusyn: Чеськословеньско, Cheskoslovensko
Jidish: טשעכאסלאוואקיי, Tshekhaslavakey

[2] Gjermanisht: Tschechoslowakei

[3] Hungarisht: Csehszlovákia

[4] Polonisht: Czechosłowacja

[5] Rusyn: Чеськословеньско, Cheskoslovensko

[6] Jidish: טשעכאסלאוואקיי, Tshekhaslavakey

[3] Shqiptimi çek: [ˈtʃɛskoslovɛnsko], Shqiptimi sllovak: [ˈtʂeskɔslɔʋenskɔ]

[2] "Human Development Report 1992" (PDF). hdr.undp.org (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 2022-10-09.

[4] Votruba, Martin. "Czecho-Slovakia or Czechoslovakia". Slovak Studies Program (në anglisht). University of Pittsburgh. Arkivuar nga origjinali më 15 tetor 2013. Marrë më 29 mars 2009.

[5] Czechs Celebrate Republic's Birth, 1933/11/06 (1933) (në anglisht). Universal Newsreel. 1933. Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2014. Marrë më 22 shkurt 2012.

[6] PRECLÍK, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, pp. 8 – 52, 57 – 120, 124 – 128, 140 – 148, 184 – 190

[7] Z. A. B. Zeman, The Masaryks: The Making of Czechoslovakia (1976)

[8] Fenwick, Charles G. (1918). "Recognition of the Czechoslovak Nation". The American Political Science Review (në anglisht). 12 (4): 715–718. doi:10.2307/1945847. ISSN 0003-0554. JSTOR 1945847. S2CID 146969818.

[9] Teich, Mikuláš; Kováč, Dušan; Brown, Martin (2011). Slovakia in History (në anglisht). Cambridge: Cambridge University Press. fq. 159. ISBN 978-0-521-80253-6.

[10] "Nazis take Czechoslovakia". HISTORY (në anglisht). Marrë më 12 shkurt 2020.

[11] Teich, Mikuláš; Kováč, Dušan; Brown, Martin (2011). Slovakia in History (në anglisht). Cambridge: Cambridge University Press. fq. 175–177. ISBN 978-0-521-80253-6.

[12] Gorazd Mesko; Charles B. Fields; Branko Lobnikar; Andrej Sotlar (red.). Handbook on Policing in Central and Eastern Europe (në anglisht).

[13] Murphy, Thomas K. (2018). Czechoslovakia: Behind the Curtain Life, Work and Culture in the Communist Era (në anglisht). McFarland. fq. 27.

[a]

[1]

[b]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]