Sanxhaku i Arbërit

Sanxhaku i Arbërisë ose Sanxhaku Arvanit^[1] (turqisht: sancak-i Arvanid), apo ndryshe Sanxhaku Arvanid^[2] ishte një njësi administrative (sanxhaku) e nivelit të dytë të Perandorisë Osmane, e vendosur në atë që sot është Shqipëria qendrore dhe jugore. Territori i tij shtrihej midis Lumit të Matit në veri dhe Çamërisë në jug. U themelua në 1415–17, dhe u prish në 1466 me themelimin e Sanxhakut të Elbasanit.^[3]

Sfondi

Gjatë shekullit të 14-të, sundimi osman filloi të shtrihej në Mesdheun Lindor dhe në Ballkan. Ndarja e Arbërisë në principata të vogla, të sunduara nga feudalë të pavarur dhe krerët e fiseve, i bëri ata pre të lehtë për ushtritë osmane. Në vitin 1385, sundimtari i Durrësit, Karl Topia, i bëri thirrje sulltanit për mbështetje kundër rivalëve të tij, familjes Balshaj. Një forcë osmane marshoi shpejt në Arbëri përgjatë Rruga Egnatia dhe mundi Balshën II në Betejën e Savrës. Fiset kryesore arbërore shpejt u betuan për besnikëri ndaj Perandorisë Osmane. Osmanët i lejuan krerët e klaneve shqiptare të pushtuara të ruanin pozitat dhe pronat e tyre, por ata duhej të paguanin haraç, t'i dërgonin djemtë e tyre peng në oborrin osman dhe t'i siguronin ushtrisë osmane trupa ndihmëse.

Administrata

Tokat e sapopushtuara arbërore u organizuan në sanxhakun e arvanidëve, një rreth ushtarako-administrativ që i nënshtrohej Ejaletit më të madh të Rumelisë (Ballkani osman).^[4] Sanxhaku u nda në nëntë vilajete, nën-rrethe duke përfshirë një qytet dhe fshatrat përreth, të kryesuar nga bejlerët.^[4] Vilajetet nga ana e tyre u ndanë në nahije nën mbikëqyrjen e një naib (gjykatësi të rrethit).^[4] Sanxhaku i Arbërisë përfaqëson përkufizimin e parë të Arbërisë nga Perandoria Osmane si njësi territoriale, që lidh gjuhën shqipe me një territor të caktuar.

Në vitet 1431–32 guvernatori osman Umur Beu përpiloi një defter (anketë kadastrale) në sanxhak, i cili shtrihej nga Kruja në veri deri në luginën e lumit të Kalamait në jug.^[5]

Defteri i 1431–32
Vilajeti	Vendi	Shënime
Ergirikasrı ^[6] ose Zenebis ^[4]	Ergirikasrı (Gjirokastër)
Klisura	Klisura (Këlcyrë)
Kanina	Kanina (Kaninë)
Belgrad	Belgrad (Berat)
Tomorince	Tomorince (Tomorricë)
İskrapar	İskrapar (Skrapar)
Pavlo-Kurtik		20 timare (9 të krishtera). ^[6]
Çartolos
Akçahisar	Akçahisar (Krujë)

Historia

Sanxhaku u krijua në vitet 1415–17.^[7] Që nga viti 1431, kryeqyteti i sanxhakut duket se ka qenë Vlora.^[4]

Në periudhën 1431–32, të gjitha familjet rurale dhe urbane dhe pronat e tyre u regjistruan në të dhjetë rrethet e sanxhakut arvanid. Regjistri i vitit 1432 tregon se rrethet në sanxhakun e Arbërisë ndaheshin më tej në 335 timare, secili i përbërë nga dy ose tre fshatra. Regjistri arvanid është një nga regjistrat më të hershëm të tokave i disponueshëm në arkivat e Perandorisë Osmane, dhe u botua në vitin 1954.^[6]

Në vitin 1432 Andrea Topia dhe Gjergj Arianiti u ngritën kundër perandorisë. Kur filloi Revolta Arbërore e viteve 1432–36, sanxhakbeu i Arbërisë ishte Ali Bej Evrenosoglu.^[8] Kryengritja më në fund u shtyp gjatë fushatave 1435–36 të Ali Beut dhe Turakhan Beut.

Në vitin 1437, kur Teodor Muzaka III u ngrit kundër osmanëve, sanxhak-beu i Shqipërisë ishte djali i tij Jakup Beu.^[9] Më 1437–38 Skënderbeu u emërua subashi i Krujës,^[10] pas së cilës Hizir Beu u emërua përsëri në atë detyrë në nëntor 1438.^[11] Pozicioni i parë i Hadim Sehabeddin Pashës jashtë pallatit të sulltanit ishte posti i sanxhakbeut të Sanxhakut të Arbërisë, të cilin e mbajti deri në vitin 1439 kur u emërua bejlerbej i Ejaletit të Rumelisë.^[12] Kur në vitin 1441 Përmeti iu aneksua sanxhakut të Arbërisë, Jakup Beu përmendet si sanxhakbeu i tij. Ai qëndroi në pozitën e sanxhakbeut të sanxhakut të Arbërisë deri në shtator 1442^[13] kur u vra si një nga 16 sanxhakbejtë osmanë nën komandën e Hadim Sehabeddin Pashës, të cilët u vranë të gjithë nga forcat e krishtera të komanduara nga Janosh Huniadi në një betejë afër Lumit Ialomița.^[14]

Hadim Suleiman Pasha ishte sanxhak-beu i Arbërisë pak kohë përpara se të bëhej sanxhak-beu i Smederevës.

Sanxhaku i Arbërisë u shpërbë në vitin 1466, pas ndërtimit të Kalasë së Elbasanit ku u krijua sanxhaku i Elbasanit. Sanxhaku i ri përfshiu Isbat (Shpatin) dhe Çermenikën.^[4] Në të njëjtën kohë u krijua sanxhaku i Avlonës (Vlorë) me kazatë Skrapar, Përmet, Pogon, Tepelenë dhe Gjirokastër.^[4]

Sundimtarët

Ali Bej Evrenosoglu (rr. 1432–37)
Jakup Beu (1437–38)
Hadım Şehabeddin (1438–39)
Jakup Beu (fl. 1441–shtator 1442)
Hadım Suleiman Pasha (?)

Referime

^ The Papacy and the Levant, 1204-1571, vëll. four volumes, American Philosophical Society, 1976, ISBN 978-0-87169-114-9, Halil İnalcik: Hicrî 835 tarihli Sûret-i defter-i sancak-i Arvanid. (Copy of the register for A.H. 835 for the Sanjak of Albania) {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Antonina Zhelyazkova (2000). "Albanian Identities" (PDF). Sofia: International Centre for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 dhjetor 2021. Marrë më 18 mars 2011. in all ten districts of the sancak of Arvanid {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Antonina Zhelyazkova (2000). "Albanian Identities" (PDF). Sofia: International Centre for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 dhjetor 2021. Marrë më 18 mars 2011. The territories of Central and Southern Albania, stretching between the Mat River to the north and Çameria [modern Tsameria, Greece] to the south, were included in a single sancak known from the records and historical works as Arvanid {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Giakoumis 2004.
^ Nicol 1984.
^ ^a ^b ^c İnalcık 1954.
^ Stavro Skendi (1980). Balkan Cultural Studies. East European Monographs. fq. 171. ISBN 978-0-914710-66-0. ...and by 1415-1417 the province of Albania, Arvanid-ili or Arnavud-ili, was constituted. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Pollo, Stefanaq; Arben Puto; Kristo Frashëri; Skënder Anamali (1974). Histoire de l'Albanie, des origines à nos jours (në frëngjisht). Horvath. fq. 78. ISBN 978-2-7171-0025-9. Le sandjakbey d'Albanie, Ali bey Evrenos, partant de Gjirokastra, se porta aussitôt contre Arianite, mais les Turcs, selon le chroniqueur Oruc, furent battus à Buzurshek, dans la vallée du Shkumbin.
^ Historia e Shqipërisë. Instituti i Historisë dhe i Gjuhësise. 1959. fq. 268. Pasi u larguan ushtritë turke të Rumelisë, shpërtheu aty nga viti 1437-1438 një kryengritje tjetër në rrethin e Beratit, e krye- suar nga Theodhor Korona Muzaka, biri i të cilit, Jakup Beu, ishte në atë kohë sanxhakbeu i sanxhakut të Shqipërisë {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Anamali 2002.
^ İnalcık 1995.
^ Jefferson, John (17 gusht 2012). The Holy Wars of King Wladislas and Sultan Murad: The Ottoman-Christian Conflict from 1438-1444. BRILL. fq. 85. ISBN 978-90-04-21904-5. Şehabeddin's first post outside the palace was as sanjak governor in Gjirokastrës, Albania (Albania).47 in 1439, after the change in imperial policy ... {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Türk Tarih Kongresi: Kongrenin çalişmaları, kongreye sunulan tebliğler. Kenan Matbaası. 1994. fq. 1693. Yerli Hristiyan beylerden birisi olan Teodor Muzaka'nın oğlu Yakup Bey, İslâma geçerken, Osmanlı yönetimi kadrosu içine sokulmuş ve 1442 yılının dolaylarında Arvanid sancak beyi makamına kadar çıkmayı başarmıştır.3 Adı geçen sancağın {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
^ Pulaha, Selami (1968). burime Osmane. Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë. fq. 45. ... e Shehabedin pashait e nga sanxhakbejlerët si Firuz beu, Jakup beu, i biri i Teodor Muzakës 30, e gjithsej pesëmbëdhjetë bejlerë pri- jësa ranë aty të gjithë dëshmorë. Shumica e jeniçerëve u grinë. Vetëm Shehabedin pasha u arratis. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1] The Papacy and the Levant, 1204-1571, vëll. four volumes, American Philosophical Society, 1976, ISBN 978-0-87169-114-9, Halil İnalcik: Hicrî 835 tarihli Sûret-i defter-i sancak-i Arvanid. (Copy of the register for A.H. 835 for the Sanjak of Albania) {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[2] Antonina Zhelyazkova (2000). "Albanian Identities" (PDF). Sofia: International Centre for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 dhjetor 2021. Marrë më 18 mars 2011. in all ten districts of the sancak of Arvanid {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[3] Antonina Zhelyazkova (2000). "Albanian Identities" (PDF). Sofia: International Centre for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 dhjetor 2021. Marrë më 18 mars 2011. The territories of Central and Southern Albania, stretching between the Mat River to the north and Çameria [modern Tsameria, Greece] to the south, were included in a single sancak known from the records and historical works as Arvanid {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[FOOTNOTEGiakoumis2004-4] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Giakoumis 2004.

[FOOTNOTENicol1984-5] Nicol 1984.

[FOOTNOTEİnalcık1954-6] İnalcık 1954.

[7] Stavro Skendi (1980). Balkan Cultural Studies. East European Monographs. fq. 171. ISBN 978-0-914710-66-0. ...and by 1415-1417 the province of Albania, Arvanid-ili or Arnavud-ili, was constituted. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[8] Pollo, Stefanaq; Arben Puto; Kristo Frashëri; Skënder Anamali (1974). Histoire de l'Albanie, des origines à nos jours (në frëngjisht). Horvath. fq. 78. ISBN 978-2-7171-0025-9. Le sandjakbey d'Albanie, Ali bey Evrenos, partant de Gjirokastra, se porta aussitôt contre Arianite, mais les Turcs, selon le chroniqueur Oruc, furent battus à Buzurshek, dans la vallée du Shkumbin.

[Islami-9] Historia e Shqipërisë. Instituti i Historisë dhe i Gjuhësise. 1959. fq. 268. Pasi u larguan ushtritë turke të Rumelisë, shpërtheu aty nga viti 1437-1438 një kryengritje tjetër në rrethin e Beratit, e krye- suar nga Theodhor Korona Muzaka, biri i të cilit, Jakup Beu, ishte në atë kohë sanxhakbeu i sanxhakut të Shqipërisë {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[FOOTNOTEAnamali2002-10] Anamali 2002.

[FOOTNOTEİnalcık1995-11] İnalcık 1995.

[Jefferson2012-12] Jefferson, John (17 gusht 2012). The Holy Wars of King Wladislas and Sultan Murad: The Ottoman-Christian Conflict from 1438-1444. BRILL. fq. 85. ISBN 978-90-04-21904-5. Şehabeddin's first post outside the palace was as sanjak governor in Gjirokastrës, Albania (Albania).47 in 1439, after the change in imperial policy ... {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[13] Türk Tarih Kongresi: Kongrenin çalişmaları, kongreye sunulan tebliğler. Kenan Matbaası. 1994. fq. 1693. Yerli Hristiyan beylerden birisi olan Teodor Muzaka'nın oğlu Yakup Bey, İslâma geçerken, Osmanlı yönetimi kadrosu içine sokulmuş ve 1442 yılının dolaylarında Arvanid sancak beyi makamına kadar çıkmayı başarmıştır.3 Adı geçen sancağın {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[Pulaha1968-14] Pulaha, Selami (1968). burime Osmane. Universiteti Shtetëror i Tiranës, Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë. fq. 45. ... e Shehabedin pashait e nga sanxhakbejlerët si Firuz beu, Jakup beu, i biri i Teodor Muzakës 30, e gjithsej pesëmbëdhjetë bejlerë pri- jësa ranë aty të gjithë dëshmorë. Shumica e jeniçerëve u grinë. Vetëm Shehabedin pasha u arratis. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]