Jump to content

Magna Graecia

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Magna Graecia
Μεγάλη Ελλάς
Rajoni historik
Në drejtim të akrepave të orës nga lart majtas: Tempulli i Dytë i Herës në Poseidonia, Campania; Tempulli i stilit dorik, Segesta; Skulptura e Taras e një të riu i veshur me cuculus dhe duke udhëhequr gomarin e tij; përshkrim i Eos duke hipur në një karrocë me dy kuaj, mbi një krater nga Italia Jugore.
Kolonitë e lashta greke dhe grupimet e tyre dialektore në Magna Graecia.
  Dorishtja Veriperëndimore
  Dorishtja akeane
  Dorishtja e duhur
  Jonike
Statusi i tanishëm ITA Italia

Magna Graecia (greqishtja e lashtë: Μεγάλη Ἑλλάς, romanizuar: Megálē Hellás, fjalë për fjalë 'Greqia e Madhe'; italisht: Magna Graecia) ishte emri i dhënë nga romakët për zonat bregdetare të Italisë Jugore në rajonet e sotme italiane të Kalabrisë, Pulia, Bazilikata, Kampania dhe Siçilia; këto rajone ishin të populluara gjerësisht nga kolonët grekë.[1] Këta kolonë, të cilët filluan të mbërrinin në shekullin e 8-të para Krishtit, sollën me vete qytetërimin e tyre helen, i cili la një gjurmë të qëndrueshme në Itali (si në kulturën e Romës së lashtë). Ata ndikuan gjithashtu te popujt vendas, si Sikelët dhe Oenotrianët, të cilët u helenizuan pasi përvetësuan kulturën greke si të tyren.

Shprehja greke Megálē Hellás, e përkthyer më vonë në latinisht si Magna Graecia, shfaqet për herë të parë në Histories e Polybius,[2] ku ai ia atribuoi termin Pitagorës dhe shkollës së tij filozofike.[3][4] Straboni gjithashtu e përdori termin për t'iu referuar madhësisë së territorit që ishte pushtuar nga grekët[5] dhe poeti romak Ovidi e përdori termin në poezinë e tij Fasti.

Antikiteti

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sipas Geographica të Strabonit, kolonizimi i Magna Graecia kishte filluar tashmë në kohën e Luftës së Trojës dhe zgjati për disa shekuj.[6]

Në shekullin e 8-të dhe të 7-të pes, për shkak të krizave demografike (uria e bukës, mbipopullimi, etj.), stasis, nevoja në zhvillim për pika të reja tregtare dhe porte, dhe dëbimi nga atdheu i tyre pas luftërave, grekët filluan të vendoseshin në Italinë jugore.[5] Kolonitë filluan të krijohen në të gjithë Mesdheun dhe Detin e Zi (me përjashtim të Afrikës Veriperëndimore, në sferën e ndikimit të Kartagjenës), duke përfshirë Sicilinë dhe pjesën jugore të Gadishullit Italian. Romakët e quajtën këtë zonë Magna Graecia (latinisht "Greqia e Madhe") pasi ishte e banuar kaq dendur nga grekët. Gjeografët e lashtë ndryshuan nëse termi përfshinte Siçilinë apo thjesht Pulinë, Kampaninë dhe Kalabrinë, Straboni dhe Livi që ishin avokatët më të shquar të përkufizimeve më të gjera.[7]

Me kolonizimin, kultura greke u eksportua në Itali në dialektet e saj të gjuhës së lashtë greke, ritet e saj fetare dhe traditat e saj të polisit të pavarur. Një qytetërim origjinal helen u zhvillua shpejt dhe më vonë ndërveproi me qytetërimet vendase italike. Transplanti më i rëndësishëm kulturor ishte varieteti Chalcidean/Cumaean i alfabetit grek, i cili u adoptua nga etruskët; alfabeti i vjetër italik më pas evoluoi në alfabetin latin, i cili u bë alfabeti më i përdorur në botë.

Disa nga këto koloni helene qëndrojnë ende sot si Neapolis ("Qyteti i Ri", tani Napoli), Sirakuza, Akragas (Agrixhento), Taras (Tarenti), Rhegion (Rrexho Kalabria) ose Kroton (Crotone).

Qyteti i parë grek që u zhyt në Republikën Romake ishte Neapolis në 327 pes.[8] Qytetet e tjera greke në Itali pasuan gjatë Luftërave Samnite dhe Luftës Pirrike; Taras ishte i fundit që ra në vitin 272. Siçilia u pushtua nga Roma gjatë Luftës së Parë Punike. Vetëm Sirakuza mbeti e pavarur deri në vitin 212, sepse mbreti i saj Hiero II ishte një aleat i përkushtuar i romakëve. Megjithatë, nipi i tij Hieronymus bëri një aleancë me Hanibalin, gjë që i shtyu romakët të [[Rrethimi i Sirakuzës (213–212 pes)|rrethonin qytetin, i cili ra në vitin 212, pavarësisht nga makinat e Arkimedit, të përshkruara nga Proclus në komentin e tij mbi Elementet e Euklidit. Arkimedi ndërtoi armë të mundësuara nga ajri i kompresuar, pesha dhe kundërpesha, sipas Ctesibius dhe Hero.[9]

Mesjeta

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjatë Mesjetës së Hershme, pas luftës katastrofike gotike, valët e reja të grekëve të krishterë bizantinë që u larguan nga pushtimi sllav i Peloponezit u vendosën në Kalabri, forcuan më tej elementin helen në rajon.[10] Perandori ikonoklast Leo III përvetësoi tokat që i ishin dhënë Papatit në Italinë jugore dhe Perandoria Romake Lindore (Bizantine) vazhdoi të qeveriste zonën në formën e Katapanatit të Italisë (965 -1071) gjatë Mesjetës, shumë më vonë Italia veriore ra në duart e Lombardëve.[11]

Në kohën e pushtimit të mesjetës së vonë nga normanët e Italisë jugore dhe Siçilisë (në fund të shekullit të 12-të), gadishullit Salento ("thembra" e Italisë), deri në një të tretën e Siçilisë (i përqendruar në Val Demone), dhe pjesa më e madhe e Kalabrisë dhe Lukanisë ishin ende kryesisht greqishtfolëse. Disa rajone të Italisë jugore përjetuan ndryshime demografike pasi grekët filluan të migrojnë drejt veriut në një numër të konsiderueshëm nga rajonet më në jug; një rajon i tillë ishte Cilento, i cili filloi të kishte një shumicë greqishtfolëse.[12][13][14] Në këtë kohë gjuha kishte evoluar në greqishten mesjetare, e njohur gjithashtu si greqishtja bizantine, dhe folësit e saj njiheshin si grekë bizantinë. Përzierja rezultante e kulturës lokale bizantine greke me kulturën normane dhe arabe (nga pushtimi arab i Siçilisë) i dha lindjen kulturës normano-arabo-bizantine në Siçili.

Një mbetje e këtij ndikimi mund të gjendet në mbijetesën e gjuhës greke në disa fshatra të gadishullit Salento të lartpërmendur ("thembra" e Italisë). Ky dialekt i gjallë i greqishtes, i njohur në vend si Griko, gjendet në rajonet italiane të Kalabrisë dhe Pulias. Griko konsiderohet nga gjuhëtarët si një pasardhës i greqishtes bizantine, e cila kishte qenë gjuha e shumicës së Salentos gjatë Mesjetës, duke kombinuar gjithashtu disa elementë të lashtë romane dorik dhe vendas. Ekziston një traditë e pasur gojore dhe folklori Griko, i kufizuar tani, por dikur i shumtë, në rreth 30,000 njerëz, shumica e të cilëve kanë braktisur gjuhën e tyre në favor të italishtes. Disa studiues, si Gerhard Rohlfs, argumentojnë se origjina e Grikos mund të gjurmohet përfundimisht në kolonitë e Magna Graecia.[15]

Italia e sotme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Edhe pse shumë nga banorët grekë të Italisë Jugore u latinizuan tërësisht gjatë Mesjetës, xhepat e kulturës dhe gjuhës greke mbetën dhe mbijetuan në modernitet pjesërisht për shkak të imigrimit të vazhdueshëm në Italinë jugore nga kontinenti grek. Një shembull është populli Griko në Kalabri dhe Salento, disa prej të cilëve ende ruajnë gjuhën dhe zakonet e tyre greke. Praktikat e tyre të punës janë përcjellë nëpër breza përmes tregimit dhe lejimit të vëzhgimit të punës.[16] Parlamenti italian e njeh popullin Griko si një pakicë etnolinguistik me emrin zyrtar Minoranze linguistiche Grike dell'Etnia Griko-Calabrese e Salentina.[17]

Fisnikët grekë filluan të strehoheshin në Itali pas rënies së Kostandinopojës në vitin 1453.[18] Grekët emigruan edhe një herë në rajon në shekujt e 16-të dhe të 17-të si reagim ndaj pushtimit të Peloponezit nga Perandoria Osmane. Sidomos pas përfundimit të Rrethimit të Koronit (1534), një numër i madh grekësh u strehuan në zonat e Kalabrisë, Salentos dhe Siçilisë. Grekët nga Koroni, të ashtuquajturit koronianë, ishin fisnikë, të cilët sollën me vete pasuri të luajtshme të konsiderueshme.[19]

Grekë të tjerë që u shpërngulën në Itali erdhën nga Gadishulli Mani i Peloponezit. Maniotët (emri i tyre vjen nga fjala greke mania)[20] ishin të njohur për traditat e tyre krenare ushtarake dhe për hakmarrjet e tyre të përgjakshme, shumë prej të cilave vazhdojnë edhe sot.[21] Një grup tjetër grekësh maniot u shpërngulën në Korsikë në shekullin e 17-të nën mbrojtjen e Republikës së Gjenovës.[22]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Henry Fanshawe Tozer (30 tetor 2014). A History of Ancient Geography (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 43. ISBN 978-1-108-07875-7.
  2. ^ Polyb. Hist. 2.39.1
  3. ^ Polybius, ii. 39.
  4. ^ A. J. Graham, "The colonial expansion of Greece", in John Boardman et al., Cambridge Ancient History, vol. III, part 3, p. 94.
  5. ^ a b Luca Cerchiai; Lorena Jannelli; Fausto Longo (2004). The Greek Cities of Magna Graecia and Sicily (në anglisht). Getty Publications. fq. 7. ISBN 978-0-89236-751-1.
  6. ^ Strabo. "I, Section I". Geographica (në greqisht). Vëll. VI. Arkivuar nga origjinali më 22 maj 2020. Marrë më 8 qershor 2023.
  7. ^ "MAGNA GRECIA" (në italisht). Marrë më 24 nëntor 2021.
  8. ^ Heitland, William Emerton (1911). A Short History of the Roman Republic (në anglisht). The University Press. fq. 72. Roman Republic Neapolis in 327 BC.
  9. ^ Proclus Phil., In primum Euclidis elementorum librum commentarii Page 41, line 7, Πρὸς δὴ ταύταις ἡ μηχανικὴ καλουμένη τῆς περὶ τὰ αἰσθητὰ καὶ τὰ ἔνυλα πραγματείας μέρος ὑπάρχουσα, ὑπὸ δὲ ταύτην ἥ τε ὀργανοποιϊκὴ τῶν κατὰ πόλεμον ἐπιτηδείων ὀργάνων, οἷα δὴ καὶ Ἀρχιμήδης λέγεται κατασκευάσαι τῶν πολεμούντων τὴν Συράκουσαν ἀμυντικὰ ὄργανα, καὶ ἡ θαυματοποιϊκὴ τὰ μὲν διὰ πνῶν φιλοτεχνοῦσα, ὥσπερ καὶ Κτησίβιος καὶ Ἥρων πραγματεύονται, τὰ δὲ διὰ ῥοπῶν, ὧν τῆς μὲν κινήσεως τὴν ἀνισορροπίαν αἰτιατέον, τῆς δὲ στάσεως τὴν ἰσορροπίαν, ὥσπερ καὶ ὁ Τίμαιος διώρισεν, τὰ δὲ διὰ νεύρων καὶ σπάρτων ἐμψύχους ὁλκὰς καὶ κινήσεις ἀπομιμουμένων
  10. ^ "Slavs and nomadic populations in Greece". www2.rgzm.de (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 2021-06-24. Marrë më 2021-06-19.
  11. ^ Brown, T. S. (1979). "The Church of Ravenna and the Imperial Administration in the Seventh Century". The English Historical Review (në anglisht). 94 (370): 5. JSTOR 567155.
  12. ^ Loud, G. A. (2007). The Latin Church in Norman Italy (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 494. ISBN 978-0-521-25551-6. At the end of the twelfth century ... While in Apulia Greeks were in a majority – and indeed present in any numbers at all – only in the Salento peninsula in the extreme south, at the time of the conquest they had an overwhelming preponderance in Lucania and central and southern Calabria, as well as comprising anything up to a third of the population of Sicily, concentrated especially in the north-east of the island, the Val Demone.
  13. ^ Oldfield, Paul (2014). Sanctity and Pilgrimage in Medieval Southern Italy, 1000-1200 (në anglisht). Cambridge University Press. fq. 13. ISBN 978-1-107-00028-5. "However, the Byzantine revival of the tenth century generated a concomitant process Hellenization, while Muslim raids in southern Calabria, and instability in Sicily, may also have displaced Greek Christians further north on the mainland. Consequently, zones in northern Calabria, Lucania and central Apulia which were reintegrated into Byzantine control also experienced demographic shifts and the increasing establishment of immigrant Greek communities. These zones also acted as springboards for Greek migration further north, into regions such as the Cilento and areas around Salerno, which had never been under Byzantine control.
  14. ^ Kleinhenz, Christopher (2004). Medieval Italy: an encyclopedia, Volume 1 (në anglisht). Routledge. fq. 444–445. ISBN 978-0-415-93930-0. ISBN 0-415-93930-5" "In Lucania (northern Calabria, Basilicata, and southernmost portion of today's Campania) ... From the late ninth century into the eleventh, Greek-speaking populations and Byzantine temporal power advanced, in stages but by no means always in tandem, out of southern Calabria and the lower Salentine peninsula across Lucania and through much of Apulia as well. By the early eleventh century, Greek settlement had radiated northward and had reached the interior of the Cilento, deep in Salernitan territory. Parts of the central and north-western Salento recovered early, came to have a Greek majority through immigration, as did parts of Lucania.
  15. ^ Rohlfs, Gerhard (1967). "Greek Remnants in Southern Italy". The Classical Journal (në anglisht). 62 (4): 164–9. JSTOR 3295569.
  16. ^ Rocco Agrifoglio (29 gusht 2015). Knowledge Preservation Through Community of Practice: Theoretical Issues and Empirical Evidence (në anglisht). Springer. fq. 49. ISBN 978-3-319-22234-9.
  17. ^ Lapo Mola; Ferdinando Pennarola; Stefano Za (16 tetor 2014). From Information to Smart Society: Environment, Politics and Economics (në anglisht). Springer. fq. 108. ISBN 978-3-319-09450-2.
  18. ^ Nanō Chatzēdakē; Museo Correr (1993). From Candia to Venice: Greek icons in Italy, 15th-16th centuries : Museo Correr, Venice, 17 September-30 October, 1993 (në anglisht). Foundation for Hellenic Culture. fq. 18.
  19. ^ Viscardi, Giuseppe Maria (2005). Tra Europa e "Indie di quaggiù". Chiesa, religiosità e cultura popolare nel Mezzogiorno (secoli XV-XIX) (në italisht). Rome: Ed. di Storia e Letteratura. fq. 361. ISBN 978-88-6372-349-6.
  20. ^ Greece (në anglisht). Lonely Planet. 2008. fq. 204.
  21. ^ Time (në anglisht). Time Incorporated. 1960. fq. 4.
  22. ^ Greece (në anglisht). Michelin Tyre. 1991. fq. 142. ISBN 978-2-06-701520-3.

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Polyxeni Adam-Veleni and Dimitra Tsangari (editors), Greek colonisation: New data, current approaches; Proceedings of the scientific meeting held in Thessaloniki (6 February 2015), Athens, Alpha Bank, 2015.
  • Michael J. Bennett, Aaron J. Paul, Mario Iozzo, & Bruce M. White, Magna Graecia: Greek Art From South Italy and Sicily, Cleveland, OH, Cleveland Museum of Art, 2002.
  • John Boardman, N. G. L. Hammond (editors), The Cambridge Ancient History, vol. III, part 3, The Expansion of the Greek World, Eighth to Sixth Centuries B.C., Cambridge University Press, 1982.
  • Giovanni Casadio & Patricia A. Johnston, Mystic Cults In Magna Graecia, Austin, University of Texas Press, 2009.
  • Lucia Cerchiai, Lorenna Jannelli, & Fausto Longo (editors), The Greek cities of Magna Graecia and Sicily, Photography by Mark E. Smith, Los Angeles, J. Paul Getty Museum, 2004.ISBN 0-89236-751-2
  • Giovanna Ceserani, Italy's Lost Greece: Magna Graecia and the Making of Modern Archaeology, New York, Oxford University Press, 2012.
  • T. J. Dunbabin, The Western Greeks, 1948.
  • M. Gualtieri, Fourth Century B.C. Magna Graecia: A Case Study, Jonsered, Sweden, P. Åströms, 1993.
  • Mogens Herman Hansen & Thomas Heine Nielsen, An Inventory of Archaic and Classical Poleis, Oxford University Press, 2004.
  • R. Ross Holloway, Art and Coinage In Magna Graecia, Bellinzona, Edizioni arte e moneta, 1978.
  • Margaret Ellen Mayo, The Art of South Italy: Vases From Magna Graecia, Richmond, Virginia Museum of Fine Arts, 1982.
  • Giovanni Pugliese Carratelli, The Greek World: Art and Civilization In Magna Graecia and Sicily, New York: Rizzoli, 1996.
  • ———— (editor), The Western Greeks: Catalog of an exhibition held in the Palazzo Grassi, Venice, March–Dec., 1996, Milan, Bompiani, 1976.
  • William Smith, "Magna Graecia." In Dictionary of Greek and Roman Geography, 1854.
  • A. G. Woodhead, The Greeks in the West, 1962.
  • Günther Zuntz, Persephone: Three Essays On Religion and Thought In Magna Graecia, Oxford, Clarendon Press, 1971.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Magna_Graecia&oldid=2639316"