Monumentet në Mitrovicë

Mitrovica është një nga vendbanimet më të vjetra në Kosovë dhe një ansambël shumë i rëndësishëm urban. ^[1] ^[2] Janë të shumta gjurmët të cilat kanë interes të veçantë dhe dëshmojnë qytetërimin e hershëm të territorit të Mitrovicës, në veçanti nga periudha ilire në antikitet. ^[3]

Në listën e fundit të përkohshme të Trashëgimisë Kulturore nën mbrojtje, të nënshkruar nga Ministri i Kulturës, Rinisë dhe Sportit, Memli Krasniqi, në tetor 2013, në Kosovë janë 1428 asete të trashëgimisë kulturore, 126 prej të cilave në rajonin e Mitrovicës. ^[4] Për shkak të neglizhencës së institucionit dhe situatës së pasluftës, disa nga monumentet janë dëmtuar rëndë. ^[2]

Monumentet mesjetare

Kalaja e Rashanit ndodhet rreth 5 kilometres (3 mi) nga Mitrovica. Është ndërtuar rreth shekullit të 5-të ose të 4-të para Krishtit dhe është përdorur për të mbrojtur minierat e rajonit.

Kalaja e Zveçanit

Kalaja e Zveçanit ndodhet në anën veriperëndimore të Mitrovicës në një pozicion shumë strategjik. Është një nga kalatë më të lashta të ndërtuara në një kodër të lartë vullkanike, në lartësinë 797 metra mbi nivelin e detit dhe konsiderohet se ka vlera të jashtëzakonshme arkeologjike, arkitekturore, historike dhe trashëgimisë kulturore. Për herë të parë në burimet historike përmendet nga kronistja dhe historiania bizantine Anna Komnene në vitin 1092 si një kështjellë bizantine. Kalaja mesjetare e Zveçanit u ndërtua në majën e mbetjeve të një fortifikimi që daton në shekullin IV pas Krishtit. Kalaja i ka fillimet e saj në parahistori, me zhvillim të vazhdueshëm gjatë periudhave ilire, bizantine, sllave dhe osmane.

Si një kala kufitare e Principatës së Madhe të Serbisë, vendi fitoi rëndësi në vitin 1093, kur sundimtari serb Vukan Vukanovic, filloi pushtimin e tij të Kosovës (atëherë pjesë e Perandorisë Bizantine). Një pjesë e kalasë u caktua si një nga oborret e Shtëpisë Serbe të Nemanjiqit dhe ishte vendi ku vdiq Stefan Uroshi III në 1331. Në vitin 1389, ajo u pushtua nga turqit osmanë pas Betejës së Kosovës dhe mbeti një vend aktiv ushtarak deri në shekullin e 18-të, pas së cilës u braktis.

Kalaja është e madhe dhe ka tre nënkomplekse:

Kalaja në majë të kodrës
Një brez i mureve të forta mbrojtëse me kulla poshtë
Muri që mbronte sheshin nën kala

Ndërsa kalaja përbëhet nga dy komplekse, një kala e sipërme dhe e poshtme. Kalaja ka një sërë fazash arkitekturore.

Gjendja e saj është shumë e keqe për shkak të mungesës së mirëmbajtjes. ^[1]

Manastiri i Banjskës

Manastiri i Banjskës u ndërtua midis viteve 1312 dhe 1316 në fshatin Banjska nga mbreti Milutin në vendin e një ndërtese më të vjetër paleokristiane. ^[5] ^[6] Manastiri ishte menduar të ishte vendvarrimi i mbretit, por në vitin 1389 reliket u transferuan në Trepçë dhe më vonë në 1445-n në Sofje, Bullgari ku banojnë sot. Kisha i është kushtuar Shën Stefanit dhe ka ndikime perëndimore me gurë trengjyrësh. Dizajni është bërë nga Fra Vita nga Kotorri i cili ka projektuar edhe Manastirin e Visoki Deçanit. Skulptura e virgjëreshës "Sokolica" është zhvendosur në Manastirin e Sokolicës. ^[7] Një restaurim i madh i manastirit filloi në korrik, 2003, dhe për shkak të rindërtimeve të mëparshme pamja ka ndryshuar. ^[5] Manastiri u përdor për dy qëllime, si: mauzoleum dhe dhurim. Është monument i mbrojtur nga Republika e Kosovës me numër statusi 0301-551/90. ^[8]

Kisha e Bazilikës së Shën Pjetrit (Kisha Saksone ose Latine)

Kisha e Bazilikës së Shën Pjetrit, e njohur gjithashtu si Kisha Saksone dhe Kisha Latine, daton në shekullin e 13-të. Ajo u ndërtua për minatorët saksonë dhe tregtarët katolikë dhe u përdor deri në shekullin e 16-të. Mbetjet e kishës ndodhen në qytetin e vjetër të Stantergut. Kisha e Shën Pjetrit, një bazilikë trenefësh, është me interes të veçantë për shkak të stilit gotik arkitekturor dhe teknikave të ndërtimit, si dhe për pikturat murale bizantine, të cilat dekorojnë brendësinë. Aktualisht kisha është në gjendje të rrënuar. Në pjesën perëndimore kanë mbetur vetëm themelet dhe absida lindore e cila ruhet pjesërisht deri në nivelin e çatisë. Në brendësi të absidës shihen fragmente muralesh. ^[1] ^[2]

Monumentet islame të periudhës osmane

Xhamia e Mazhiqit

Xhamia e Mazhiqit (e njohur edhe si Xhamia e Mujezin Hoxhës) është një xhami shumë e vjetër e cila është ndërtuar rreth shekullit të 14-të. Ndodhet 13 kilometres (8 mi) nga Mitrovica, në fshatin Mazhiq. Xhamia është pothuajse plotësisht e shkatërruar dhe ka humbur funksionin e saj origjinal.

Është ndërtuar gjatë sundimit të Perandorisë Osmane . ^[9]

Hamami i qytetit

Ndërtesa e Hamamit të Qytetit të Vjetër në Mitrovicë është përfaqësuese e arkitekturës osmane në Kosovë. Është ndërtuar në stilin oriental nga Sulejman Pashë Berisha dhe nipi i tij Zejnullah Beg Berisha në shekullin e 18-të. Një aneks kënddrejtë, 15 m i gjatë dhe 10 m i gjerë u shtua në fund të shekullit të 19-të. Është hamami i vetëm në Kosovë i ndërtuar me buxhet privat dhe jo nga qeveria. Çatia e ndërtesës ka nëntë kupola, një kupolë e madhe qendrore dhe tetë kupola të vogla, të mbuluara me plumb dhe zink. Në atë kohë ishte një pjesë thelbësore e qytetit dhe përdorej si banjë turke. Procesi i ndërtimit zgjati dy vjet. Muret e saj janë prej gurësh të mëdhenj dhe gjerësia e mureve është 80 centimetres (31 in). Kati i parë është i shtruar me mermer dhe në qendër ka një shatërvan uji. Kati i dytë përdorej për t'u zhveshur para se të hynin në hamam. Pjesa kryesore e hamamit ka katër dhoma. Për furnizimin e dhomave me ujë është përdorur një kazan 40-tonësh. Hamami dhe aneksi mbulojnë më shumë se 1200 metra katrorë. Kjo hapësirë është përdorur nga burra dhe gra në periudha të ndryshme. Burrat e përdornin banjën në mëngjes nga ora 7 deri në 10 të mëngjesit dhe, nga ora 11 deri në 5 të pasdites, atë e përdornin gratë. Të premtet dhe të dielat ishin të rezervuara për burrat. Hamami përdorej edhe për dasma dhe festa të tjera. Hamami funksionoi deri në maj të vitit 1959. Monumenti paraqet vlerë të veçantë arkitekturore orientale dhe mbrohet që nga viti 1957. Nga viti 1960 deri në vitin 2009, ndërtesa u përdor si një muze rajonal me katër sektorë: arkeologji, etnologji, gjeologji dhe histori. Në vitin 2009, muzeu u zhvendos në një ndërtesë të ish-ushtrisë. ^[1] ^[2] ^[10] Nga nëntori i vitit 2009, ndërtesa i është kthyer trashëgimtarit të ish-pronarit dhe tashmë një pjesë e saj funksionon si restorant. ^[11]

Arkitektura popullore

Kullat e Isa Boletinit

Dy kullat e Isa Boletinit ndodhen në fshatin Boletin. Kulla e parë (kulla e burrave) është ndërtuar në vitin 1887 nga babai i Isa Boletinit, Adem Boletini. Ajo u shkatërrua në vitin 1899 nga pushtuesit osmanë, sepse Isa kishte ndërtuar shkollën e parë shqipe në rajon. Shumica e betejave u zhvilluan në këtë kullë.

Kulla tjetër (kulla e grave) është ndërtuar në vitin 1912 dhe tani quhet kulla e zjarrit. Ajo u shkatërrua gjatë luftës, por në vitin 2004 u restaurua brenda dhe jashtë. Dëmet në mure ende mund të shihen. Kulla tani përdoret si muze. ^[12]

Ish-ndërtesa e Hotel Adriatikut

Ndërtesa e Hotel Adriatikut (i cili nuk është më hotel) është përfaqësues i Mitrovicës. Ndodhet në qendër të qytetit, sheshi " Adem Jashari ". Ky objekt është ndërtuar në vitin 1928 dhe fillimisht objekti funksionoi si hotel, më pas si ndërtesë administrative e ndërmarrjes "LUX" dhe më pas si bibliotekë e qytetit “Latif Berisha”. Sot objekti është pronë private dhe kati përdhe përdoret si dyqan ushqimor. Ndërtesa ka ndryshuar me kalimin e kohës dhe është në gjendje relativisht të mirë. Kjo ndërtesë është shumë e ngjashme me Hotel Unionin në Prishtinë. ^[13]

Shtëpia e familjes Koroglu

Shtëpia tradicionale osmane e familjes Koroglu (Köroğlu) është nga mesi i shekullit të 19-të. Ndodhet pranë qendrës së vjetër të qytetit në lagjen që sot njihet si "Mëhalla Kacamak". Për shkak të gjendjes, nuk është më vendbanim, por struktura origjinale ka mbetur. Është monument i mbrojtur që nga viti 1978. ^[2]

Shtëpia e Xhafer Devës

Shtëpia e Xhafer Devës është një ndërtesë me vlera të mëdha arkitektonike dhe kulturore; është ndërtuar në vitin 1930 nga arkitektë dhe punëtorë austriakë. Është një ndërtesë e bukur. Ajo ishte në pronësi të Xhafer Devës, ministër i Punëve të Brendshme të Shqipërisë në vitet 1943 dhe 1944. Ndërtesa dalëngadalë po bëhet një gërmadhë; disa familje të varfra jetojnë atje në rrezik për jetën e tyre dhe ku njerëzit e tjerë hedhin plehrat e tyre.

Edhe pse është shpallur monument kulture dhe pavarësisht vlerave arkitektonike dhe historike, askush nuk është kujdesur për të. Dikur ishte krenaria e Mitrovicës. Përfaqësuesit e Qendrës së Trashëgimisë Kulturore në Mitrovicë planifikojnë ta restaurojnë objektin me një kosto prej rreth 150,000 euro, pas së cilës qendra e trashëgimisë kulturore të Mitrovicës do të vendoset aty, disa dhoma do të kthehen në muze për Xhafer Devën dhe familjen e tij dhe komuna do të ketë dhoma për të pritur mysafirë ndërkombëtarë. ^[14] ^[15]

Monumentet moderne

Xhamia Bajram Pasha

Xhamia Bajram Pasa është dhuruar nga komuna e Bayrampaşa në Stamboll. Xhamia është ndërtuar në qendër të qytetit në vendin e xhamisë së vjetër të Isa Begut, e cila ishte në gjendje shumë të keqe pas luftës së fundit. Kryetari i komunës, Avni Kastrati, ka dhënë leje për ndërtimin e xhamisë së re aty. Është xhamia më e madhe dhe më moderne në Kosovë. Ka 2500 metra katror hapësirë të shfrytëzueshme, duke përfshirë edhe hapësirat për mësim fetar. ^[16] ^[17]

Shkritorja e Zveçanit

Kombinati u ndërtua në vitin 1938 nga një firmë britanike Selection Trust Ltd. ^[7]

Monumenti i minatorëve

Ky është monumenti më i rëndësishëm në qytet. Është ndërtuar në vitin 1973 nga arkitekti Bogdan Bogdanoviq. Ajo është e vendosur në të ashtuquajturën kodrën e minatorëve në veri të Mitrovicës. Dy kolona që mbajnë një karrocë minierash përfaqësojnë traditën minerare të qytetit. Mitrovica është e njohur për minierat e saj të Trepçës. Monumenti iu kushtua minatorëve të qytetit (partizanëve shqiptarë dhe serbë), të cilët humbën jetën gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ai u krijua për të përfaqësuar tejkalimin e ndarjeve kombëtare midis shqiptarëve dhe serbëve dhe për të dëshmuar për bashkëjetesën paqësore midis dy komuniteteve në Jugosllavinë e pasluftës. Tashmë monumenti ka humbur kuptimin e tij dhe mund të shihet si objekt indiferentizmi në të dy anët e qytetit. ^[7]