Njësitë matëse Kosovë

Përdorimi i Njësive matëse në Kosovë është rregulluar me ligj nga Kuvendi i Kosovës më 15 maj 2001. Sipas ligjit në Kosovë në përdorim është Sistemi SI aktual.

Me këtë Ligj rregullohet përcaktimi i njësive matëse në Kosovë, emërtimi dhe simbolet e tyre, lëmitë dhe fushat e aplikimit, obligimi i përdorimit të këtyre njësive dhe mënyrat e zbatimit të tyre në pajtim me Dokumentin D1, të Organizatës Ndërkombëtare të Metrologjisë Legale (OIML)/ International Document of the International Committee of Legal Metrology: CIML 1975 D.I. No. 1/.

Përdorimi i këtyre njësive bëhet gjatë vënjes në qarkullim të mallit të importuar, shërbimeve apo informacioneve, si dhe me këto njësi bëhet shprehja e njësive jashtë këtj ligji. Për bartjen apo përpunimin e të dhënave, njësitë matëse mund të paraqiten me simbole të rregulluara veqanërisht për sisteme me bashkësi të kufizuar të simboleve në bazë të normave ndërkombëtare.

Mbikqyrjen mbi rregullsinë e njësive matëse e bënë inspeksioni i tregut, kurse ekspertizën mbi njësitë matëse e bënë Instituti i Metrologjisë Legale të Kosovës, me kërkesën e inspeksionit të tregut, Gjykatës, Doganës dhe palëve të tjera fizik dhe juridik.

Për përdorimimin e njësive mastëse që nuk janë të përfshira në njësit zyrtare matëse janë të parapara edhe gjobat të cilat sillen nga 50 deri 5 000 €.

Njësit në përdorim

Njësitë themelore SI
Madhësia themelore		Njësia themelore
Emri	Simboli	Emri	Simboli
gjatësia	l	metri	m
masa	m	kilogrami	kg
koha	t	sekonda	s
intensiteti i rrymës elektrike	I	amperi	A
temperatura termodinamike	T	kelvini	K
sasia e materies	n	moli	mol
intensiteti i dritës	Iv	kandela	cd
Burimi:2001 Kuvendi i Kosovës

Përdorimi i këtij ligji është në fuqi për disa lëmi si: $a)$ në lëminë e ekonomisë (prodhimtari, ndërtimtari, energjetikë, idurstri, tregti,), në shërbimet shëndetësore dhe në mbrojtjen e ambientit;$b)$në aktet ligjore e nënligjore, në tekstet shkollore, në kontrata, njoftime, mbishkrime dhe në të gjitha aktet dhe dokumentet tjera zyrtare.

Përkufizimi, vlerësimi dhe mënyrat e përdorimit të njësive matëse përcaktohen me akte nënligjore dhe standarde të pranuara, të cilat i harton Instituti për Metrologji Legale i Kosovës dhe i miraton Ministria për Tregti dhe Industri.

Sipas ligjit në Kosovë si njësi legale janë njësit njësitë themelore SI, njësitë e derivuara SI, me emra dhe simbole të veçanta dhe Njësitë e derivuara SI, emrat dhe simbolet e të cilave përfshijnë njësi të derivuara SI, me emra dhe simbole të veçanta.

Njësitë e derivuara SI, me emra dhe simbole të veçanta
Madhësia e derivuar	Njësia e derivuara SI
Emri i madhësis	Emri i njësisë	Simboli	Shprehja në SI	Njësimi në SI
këndi në rrafsh	radian	rad	-	$m$·$m^{-1}=1$
këndi hapësinor	steradian	sr	-	$m^{2}$·$m^{2}=1$
frekuenca	herc	Hz	-	$s^{-1}$
forca	njuton	N	-	$m$·$kg$·$s^{-2}$
shtypja	paskal	Pa	N/m2	$m^{-1}$·$kg$·$s^{-2}$
energjia, puna, sasia e nxehtësisë	xhul	J	N·m	$m^{2}$·$kg$·$s^{-2}$
fuqia, fluksi radiant	vat	W	J/s	$m^{2}$·$kg$·$s^{-3}$
ngarkesa elektrike	kulon	C	-	$s$·$A$
ndryshimi i potencialit elektrik, forca elektromotore	volt	V	W/A	$m^{2}$·$kg$·$s^{-3}$·$A^{-1}$
kapaciteti elektrik	farad	F	C/V	$m^{-2}$·$kg^{-1}$·$s^{4}$·$A^{2}$
rezistenca elektrike	ohm	W	V/A	$m^{2}$·$kg$·$s^{-3}$·$A^{-2}$
përqueshmëria elektrike	siemens	S	A/V	$m^{-2}$·$kg^{-1}$·$s^{3}$·$A^{2}$
fluksi magnetik	veber	Wb	V·s	$m^{-2}$·$kg$·$s^{-2}$·$A^{-1}$
induksioni magnetik	tesla	T	Wb/m2	$kg$·$s^{-2}$·$A^{-1}$
Induktiviteti	henri	H	Wb/A	$m^{2}$·$kg$·$s^{-2}$·$A^{-2}$
temperatura e Celsiusit	shkallë Celsius	°C	-	$K$
fluksi i dritës	lumen	lm	cd·sr (c)	$m^{2}$·$m^{-2}$·$cd$ = $cd$
ndriqimi	luks	lx	lm/m2	$m^{2}$·$m^{-4}$·$cd$ = $m^{-2}$·$cd$
aktiviteti i radionuklidit	bekerel	Bq	-	$s^{-1}$
doza e absorbuar e rrezatimit jonizues, energjia specifike	grej	Gy	J/kg	$m^{2}$·$s^{-2}$
doza ekuivalente e rrezatimit jonizues	sivert	Sv	J/kg	$m^{2}$·$s^{-2}$
aktiviteti katalitik	katal	kat	-	$s^{-1}$·$mol$
Njësitë e derivuara SI, emrat dhe simbolet e të cilave përfshijnë njësi të derivuara SI, me emra dhe simbole të veçanta
Emri i madhësis	Emri i njësisë		Simboli
viskoziteti dinamik	paskal sekonda		Pa·s
momenti i forcës	njuton metër		N·m
tensioni sipërfaqësor	njuton për metër		N/m
shpejtësia këndore	radian për sekondë		rad/s
nxitimi këndor	radian për sekondë në katror		rad/s2
densiteti i fluksit termik (irradiance)	vat për metër katror		W/m2
termokapaciteti, entropia	xhul për kelvin		J/K
termokapaciteti specifik, entropia specifike	xhul për kilogram kelvin		J/(kg·K)
energjia specifike	xhul për kilogram		J/kg
përçueshmëria termike	vat për metër kelvin		W/(m·K)
densiteti i energjisë	xhul për metër kub		J/m3
intensiteti i fushës elektrike	volt për metër		V/m
densiteti i ngarkesës elektrike	kulon për metër kub		C/m3
densiteti i fluksit elektrik	kulon për metër katro		C/m2
permitiviteti	farad për metër		F/m
permeabiliteti	henri për metër		H/m
energjia molare	xhul për mol		J/mol
entropia molare, termokapaciteti molar	xhul për mol kelvin		J/(mol·K)
ekspozicioni i rrezatimit jonizues (rrezet x dhe $\gamma$)	kulon për kilogram		C/kg
shkalla e dozës së absorbuar të rrezatimit jonizues	grej për sekondë		Gy/s
intensiteti i rrezatimit	vat për steradian		W/sr
ndriqushmëria	vat për metër katror steradian		W/(m2·sr)
koncentrimi katalitik	katal për metër kub		kat/m3

Njësit e lejuara jashtë SI

Po ashtu të si të lejuara caktohen edhe një numër i kufizuar i njësive të lejuara, jashtë sistemit ndërkombëtar SI të klasifikuara në tri kategori. Në kategorin e parë hynë njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim të gjërë, në të dytën njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim, vlerat e të cilave janë përcaktuar eksperimentalisht dhe të tretën njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim në raste të posaçme.

Në kategorin njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim të gjërë hynë njësi që kanë hyrë në përdorim të thellë si njësit tradicionale matematikore për matjen e këndeve si për shembull shkalla këndore, minuti këndor (arminuti) dhe sekonda këndore (arkseconda). Po në këtë grup hynë edhe njësit shoqërore për matjen e kohës, mjësitë metrike siç është litri për vëllimin dhe tona për masa më të mëdha, dhe njësit logaritmike neperi dhe beli.

Njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim të gjerë
Madhësia		Njësia
Emri	Simboli	Emri	Simboli	Vlera në njësi SI
koha	t	minuta ora dita	min h d	1 min = 60 s 1 h = 60 min 1 d = 24 h
këndi në rrafsh	$\phi$	shkalla minuta sekonda	° ’ ”	1° = (p/180) rad 1’ = (1/60)° 1” = (1/60)’
vëllimi	V	litri	L	1 L = 1 dm3
masa	m	tonelata	t	1 t = 103 kg
logaritmi natyror	log	neperi	Np	1 Np = 1
logaritmi natyror	in	beli	B	1 B = (1/2)ln 10 Np

Në kategorin njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim, vlerat e të cilave janë përcaktuar eksperimentalisht është futur përdorimi i disa njësive shkencore jashtë SI të cilat paraqesin konstanta të rëndësishme në shkencë siç janë: njësia astronomike për gjatësi, njësia atomike e masës apo daltoni për masë dhe elektron volti për energji të cilat janë dhënë në tabelën pasuese.

Njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim, vlerat e të cilave janë përcaktuar eksperimentalisht
Madhësia		Njësia
Emri	Simboli	Emri	Simboli	Vlera në njësi SI
energjia	E	elektronvolti	eV	1 eV = 1,602 18*10−19 J (përafërsisht)
masa	m	njësia e unifikuar atomike e masë♙	u	1 u = 1,660 54*10−27 kg (përafërsisht)
gjatësia	l	njësia astronomike	ua	1 ua = 1,495 98*1011 m (përafërsisht)

Në kategorin njësitë jashë SI të lejuara për përdorim në raste të posaçme hynë disa njësi metrike dhe jometrike të cilat janë në përdorim tradicional në shkencë. Gjatë përdorimit të njësive nga kjo kategori sipas ligjit duhet që jepet korelacioni i njësis së përdorur me njësin përkatëse në SI. Këtu hynë njësit si mila nautike dhe nyja (knot) për matjen e shpejtësisë, ari dhe hektari për sipërfaqen, bari për shtypjen, angstremi (ångström) për gjatësin dhe barni për seksionin efikas në fizikën bërthamore.

Njësitë jashtë SI të lejuara për përdorim në raste të posaçme
Madhësia	Njësia	Simboli	Vlera në njësi SI
gjatësia	milë detare		1 milë detare = 1852 m
shpejtësia	knot		1 milë nautike për orë = (1852/3600) m/s
densiteti linear	teks		1 teks=10−6kg/m=1 mg/m
presioni i lëngjëve të trupit të njeriut	milimetër kolonë me merkur	mmHg	1 mmHg=133322Pa
sipërfaqja	ar hektar	a ha	1 a = 1 dam2 = 10 m2 1 ha = 1 hm2 = 104 m2
shtypja	bar	bar	1 bar = 0.1 MPa = 100 kPa = 1000 hPa = 105 Pa
gjatësia	angstrem	Å	1 Å = 0.1 nm = 10−10 m
seksioni	barn	b	1 b = 100 fm2 = 10−28 m2

Njësit e ndaluara

Po ashtu me ligj është vendosur që nga përdorimi të hiqen disa njësi matëse jashtë sistemit SI. Këto njësi janë kategorizuar në dy kategori, në kategorin mjësi të derivuara të sistemit CGS, me emërtime të posaçme të ndaluara për përdorim dhe njësi jashtë SI të ndaluara për përdorim. Përdorimi i tyre në prodhimet në qarkullim është i ndaluar dhe dënohet nga inspektori i trgut me gjoba prej 50 deri 5000 euro.

Në kategorin mjësi të derivuara të sistemit CGS, me emërtime të posaçme të ndaluara për përdorim janë futur njësit që hasen në literaturë. Kuvendi i preferonë banorëve që këto njësi të i shprehin në njësi të sistemit SI. Për këtë qëllim ka paraqitur një tabel në të cilën i jepë vlerat e shprehura në SI për këto njësi të hasura deri më tani.

Njësi të derivuara të sistemit CGS, me emërtime të posaçme të ndaluara për përdorim
Madhësia	Emri	Simboli	Vlera në njësi SI
puna, energjia	erg	erg	1 erg = 10−7 J
forca	din (dyn)	dyn	1 dyn = 10−5 N
viskoziteti	puaz (poise) stoks (stokes)	P St	1 P = 1 dyn s/cm2 = 0.1 Pas St 1 St = 1 cm2/s = 10−4 m2/s
induksioni magnetik	gaus	G	1 G 10−4 T
intensiteti i fushës magnetike	oersted	Oe	1 Oe (1000/4${\pi }$ ) A/m
fluksi magnetik	maksuell	Mx	1 Mx 10−8 Wb
shkëlqimi	stilb	sb	1 sb = 1 cd/cm2 = 104cd/m2
ndriçueshmëria	fot (phot)	ph	1 ph = 104 lx
nxitimi	gal	Gal	1 Gal = 1 cm/s2 = 10−2 m/s2

Ndërsa në kategorin njësi jashtë SI të ndaluara për përdorim janë dhënë njësi jashtë SI dhe preferohet që të evitohen nga përdoruesit. Nëse hasen në literaturë, ato së pari duhet të shndërrohen në njësi SI sipas tabelës e pastaj vlerat e fituara bëhen të përdorshme në SI për dokumentacion zyrtar.

Njësi të derivuara të sistemit CGS, me emërtime të posaçme të ndaluara për përdorim
Madhësia	Emri	Simboli	Vlera në njësi SI
aktiviteti i radionukleideve	kiri	Ci	1 Ci = 3.7$\cdot$1010 Bq
ekspozimi i rrezeve iks apo gama	rëntgen	R	1 R = 2.58$\cdot$10−4 C/kg
doza e absorbimit të ionizimit	rad	rad	1 rad = 1 cGy = 10−2 Gy
doza ekuivalente	rem	rem	1 rem = 1 cSv = 10−2 Sv
gjatësia	njësia X		1 njësi X 1,002$\cdot$10−4 nm
nënfish i njësisë tesla	gama	$\gamma$	1 = 1 nT = 10−9 T
E pa emëruar	jansky	Jy	1 Jy = 10−26 W · m−2 · Hz−1
gjatësia	fermi		1 fermi = 1 fm = 10−15 m
masa	karati metrik		1 karat metrik = 200 mg = 2$\cdot$10−4 kg
shtypja	torr atmosfera normale	Torr atm	1 Torr = (101 325/760) Pa 1 atm = 101 325 Pa
nxehtësia	kaloria	cal	1 cal = 4,1868 J
gjatësia	mikron	μ	1 μ = 1 μm = 10−6 m

Prefikset e njësive

Parashtresat për shumëfishet dhe nënfishet e njësive matëse janë po ashtu të përkufizuara me ligj dhe rrjedhin nga sistemi i shumëfisheve dhe nën fisheve në SI. Këtu duhet pasur parasysh që për kilogramin kjo nuk vlenë si dhe lejimi i përdorimit të njësive të derivuara nga SI-ja përposë shkallës celzius. Për njësi jashtë SI të lejuara për përdorime të posaçme (litër (L), teks (tex), bar (bar), elektronvolt (eV), dhe varn (var)) është paraqtur një tabel e veçantë.

Parashtesat-prefiksat SI
Faktori	Emri	Simboli	Faktori	Emri	Simboli
1024	Jota	Y	10−24	jokto	y
1021	Zeta	Z	10−21	zepto	z
1018	Ekza	E	10−18	ato	a
1015	Peta	P	10−15	femto	f
1012	Tera	T	10−12	piko	p
109	Giga	G	10−9	nano	n
106	mega	M	10−6	mikro	μ
103	kilo	K	10−3	mili	m
102	hekto	H	10−2	centi	c
101	deka	da	10−1	deci	d

Burim i të dhënave

• Ligji per njesit e matese Kuvendi i Kosovës, në internet maj 2007