Porto

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Porto
Concelho do Porto
Porto montage.PNG
Flamuri i Porto
Flamuri
Stema zyrtare e Porto
Stema
Nofkat: 
A Cidade Invicta (Qyteti i Pafavorizuar) A Cidade da Virgem (Qyteti i Virgjëreshës)
Parimet: 
Antiga, Mui Nobre, Sempre Leal e Invicta (I vjetër, shumë fisnik, gjithmonë besnik dhe i pamposhtur)
Popullsia
 • Gjithsej287.591
Faqja zyrtarehttp://www.cm-porto.pt
Geographic detail from CAOP (2010)[1] produced by Instituto Geográfico Português (IGP)

Porto (shqiptimi portugez: [ˈpoɾtu]nivel lokal, shqiptimi portugez: [ˈpwoɾtu]; gjithashtu i njohur si Oporto në anglisht[3]) është qyteti i dytë më i madh në Portugali pas Lisbonës[4] dhe një prej zonave urbane kryesore të Gadishullit Iberian. Zona urbane e Portos, e cila shtrihet përtej kufijve administrativ të qytetit, ka një popullsi prej 2.1 milionë banorë (2011)[5] me një sipërfaqe prej 389 square kilometres (150 sq mi), duke e bërë atë zonën e dytë urbane më të madhe në Portugali.[6][7][8] Ai njihet si i një rangu global nga Globalizimi dhe Grupi i Studimeve të Qyteteve të Botës (GaWC),[9] qyteti i vetëm portugez përveç Lisbonës që do të njihet si një qytet global.

E vendosur përgjatë grykëderdhjes së lumit Douro në Portugalinë Veriore, Porto është një nga qendrat më të vjetra evropiane dhe bërthama e saj historike është shpallur një Trashëgimisë Botërore nga UNESCO në vitin 1996. Pjesa perëndimore e zonës së saj urbane shtrihet në bregdetin e Oqeanit Atlantik.Vendosja në të daton shumë shekuj, kur ajo ishte një parakalim i Perandorisë Romake. Emri i saj i kombinuar keltike-latine, Portus Cale, është përmendur si origjina e emrit "Portugal",[10] bazuar në transliterim dhe evolucion gojor nga latinishtja. Në portugalisht, emri i qytetit është shkruar me një artikull të caktuar ("o Porto", që do të thotë: port). 

Një nga eksportet e famshme të Portugalisë, vera e portit, është emëruar për Porto, pasi zona metropolitane, dhe në veçanti kantinat e Vila Nova de Gaia, ishin përgjegjës për paketimin, transportin dhe eksportin e verës së fortifikuar.[11] Në vitin 2014 dhe 2017, Porto u zgjodh Destinacioni më i Mirë Evropian nga Agjencia më e Mirë e Destinacionit Evropian.

Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Historia e hershme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Katedralja e Portos

Historia e Portos daton që nga viti300 para Krishtit me popullin proto-keltik dhe keltik, duke qenë banorët e parë të dihen. Rrënojat e asaj periudhe janë zbuluar në disa zona. Gjatë pushtimit Romak të Gadishullit Iberik qyteti u zhvillua si një port i rëndësishëm tregtar, kryesisht në tregtinë midis Olissipona (Lisbona moderne) dhe Bracara Augusta (Braga moderne).[12]

Porto ra nën kontrollin e Moors gjatë pushtimit të Gadishullit Iberik në vitin 711.[13] Në vitin 868, Vímara Peres, një kryekomandant nga Gallaciia dhe një vazal i Mbretit të Asturias, Léon dhe Galicia, Alfonso III, u dërgua për të rindërtuar dhe siguruar tokat nga maurët. Kjo përfshinte zonën nga Minho në lumin Douro: vendbanimin e Portus Cale dhe zonën që njihet si Vila Nova de Gaia. Portus Cale, i referuar më vonë si Portucale, ishte origjina për emrin modern të Portugalsë.[14] Në vitin 868, Count Vímara Peres themeloi Qarkun e Portugalisë, ose (Portugalisht: [Condado de Portucale] Error: {{Lang}}: text has italic markup (help)), i njohur zakonisht si Condado Portucalense pasi rikuperonte rajonin në veri të Douro.

Në vitin 1387, Porto ishte vendi i martesës së Gjonit I të Portugalisë dhe Philippa nga Lancaster, vajza e Gjonit të Gaunt; Kjo simbolizonte një aleancë ushtarake të gjatë në midis Portugalisë dhe Anglisë.[15] Aleanca portugeze-angleze është aleanca ushtarake më e vjetër e regjistruar në botë,[16][17] e cila frymëzoi formimin e NATO-s.

Në shekujt e 14-të dhe të 15-të, kantieret detare të Porto-s kontribuuan në zhvillimin e ndërtimit të anijeve portugeze. Ishte edhe nga porti i Porto-s që, në vitin 1415, Princi Henry Navigator (biri i Gjonit I të Portugalisë) nisi përsipër pushtimin e portit Maur të Ceutës, në Marokun e veriut.[18][19] Kjo ekspeditë nga Mbreti dhe flota e tij, që numëronte mes të tjerash edhe Princin Henri, u pasua nga lundrimi dhe eksplorimi përgjatë bregut perëndimor të Afrikës, duke inicuar epokën portugeze të zbulimit. Nofka e dhënë popullit e Portos filloi në ato ditë; Portuenses janë sot e kësaj dite, colloquially, të referuara si tripeiros (popull tripe), duke iu referuar kësaj periudhe të historisë, kur prerje cilësore të mishit u dërguan nga Porto me marinarët e tyre, ndërsa prerjet e mbetura dhe nënproduktet, mbetën për qytetarët e Portos.

Shekulli i 18-të[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Avenida dos Aliados
Café Majestic simbol i qytetit
Lagjja Foz, në bregdet

Vera, e prodhuar në luginën e Douro, tashmë në shekullin e 13-të kishte filluar të transportohej në Porto në anije me vela të sheshtë. Në 1703, Traktati Methuen krijoi marrëdhëniet tregtare midis Portugalisë dhe Anglisë.[20] Në vitin 1717, një post tregtare e parë Angleze u krijua në Porto. Prodhimi i verës së portit gradualisht u kalua në duart e disa firmave angleze. Për të kundërshtuar këtë dominim anglez, Kryeministri Marquis i Pombal ngriti një firmë portugeze duke marrë monopolin e verërave nga lugina e Douro. Ai e kufizoi rajonin për prodhimin e portit, për të siguruar cilësinë e verës; Kjo ishte përpjekja e parë për të kontrolluar cilësinë e verës dhe prodhimin në Evropë. Vreshtarët e vegjël u revoltuan kundër politikës së tij të rreptë në ditë e "Martë Shrove", duke djegur ndërtesat e kësaj firme. Revolta quhej Revolta dos Borrachos (revolta e të dehurve).[nevojitet citimi]

Ndërmjet 1732 dhe 1763, arkitekti italian Nicolau Nasoni krijoi një kishë barok me një kullë që u bë ikona e saj arkitektonike dhe vizuale: Torre dos Clérigos (anglisht: Kulla e Klerikëve). Gjatë shekujve 18 dhe 19 qyteti u bë një qendër e rëndësishme industriale dhe pa madhësinë e saj dhe rritjen e popullsisë.

Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Trashëgimni botërore e mbrojtur nga UNESCO
*
(Porto) Quai de la Ribeira (21623147204).jpg
Zonë e qendrës historike, e cila i takon trashëgimisë botërore
Shteti Portugalia
Lloji Kulturor
Kriteri iv
Referime 755
Rajoni** Evropë dhe Amerikë e Veriut
Historia e pranimit
Pranimi 1996  Mbledhja e 20të
* Emri siç është i shkruar në listën e pranimit nga UNESCO.
** Rajonet të klasifikuara sipas UNESCO-s.

Në vitin 1996, UNESCO e njohu qendrën e saj historike si një Vend i Trashëgimisë Botërore. Ndër pikat kryesore arkitekturore të qytetit, Katedralja e Porto është struktura më e vjetër e mbijetuar, së bashku me Kishën e vogël romane të Cedofeita, gotikën Igreja de São Francisco  (Kisha e Shën Françeskut), mbetjet e mureve të qytetit dhe disa shtëpi të shekullit të 15-të. Stili barok është i përfaqësuar mirë në qytet në dekorimin e punuar me zbukurime të brendshme të kishave të Shën Françeskut dhe Shën Clairit (Santa Clara), kishave të Mercy (Misericórida) dhe të Klerikëve (Igreja dos Clérigos), Pallati Episkopal i Porto, dhe të tjerët. Neoklasicizmi dhe romantizmi i shekullit të 19-të dhe të 20-të gjithashtu shtuan monumente interesante për peizazhin e qytetit, si Pallati i Madh i Shkëmbimit të Bursave (Palácio da Bolsa), Spitali i Shën Antonit, Komuna, ndërtesat në Sheshin Liberdade dhe Avenida dos Aliados, stacioni i trenit São Bento dhe kopshtet e Pallatit të Crystal (Palácio de Cristal). Një vizitë udhëzuese në Palácio da Bolsa, dhe në veçanti në Dhomën Arabe, është një tërheqje e madhe turistike.


Shumë nga shtëpitë më të vjetra të qytetit janë në rrezik të kolapsit. Popullsia në komunën e Porto ka rënë me rreth 100,000 që nga vitet 1980, por numri i banorëve të përhershëm në periferi dhe qytete satelitore është rritur fuqishëm.[21]

Porto është renditur numri 3 në qytetet më të besueshme të Portugalisë, studim i kushteve të jetesës botuar çdo vit nga Expresso.[22]

Bashkia e qytetit të Portos në Avenida dos Aliados
Kisha Clérigos dhe Kulla

Administrativisht, komuna është e ndarë në 7 famullitë civile (freguesias):[23]

  • Aldoar, Foz a Douro e Nevogilde
  • Bonfim
  • Campanhã
  • Cedofeita, Santo Ildefonso, Sé, Miragaia, San Nicolau e Vitória
  • Lordelo a Ouro e Massarelos
  • Paranhos
  • Ramalde
Pjesa historike e Portos dhe lumit Douro

Sport[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Futboll[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Estádio a Dragão, shtëpi e FC Porto
Estádio a Bessa XXI, në shtëpi të Boavista FC

Ashtu si në shumicën e qyteteve portugeze, futbolli është sporti më i rëndësishëm. Ekzistojnë dy skuadra kryesore në Porto: FC Porto në famullinë e Campanhã, në pjesën lindore të qytetit dhe Boavista në zonën e Boavista në famullinë e Ramalde, në pjesën perëndimore të qytetit, afër qendrës së qytetit. FC Porto është një nga top tre ekipet e mëdha në ligën portugeze dhe ishte kampion i Europës në 1987 dhe 2004, fitoi Kupën UEFA (2003) dhe Europa League (2011) dhe Kupën Interkontinental Toyota në 1987 dhe 2004. Boavista kanë fituar Kampionati një herë, në sezonin 2000-01 dhe arriti gjysmëfinale të Kupës UEFA në 2003, ku humbën 2-1 ndaj Celtic.

Marrëdhëniet ndërkombëtare[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Qytetet binjake[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Porto është binjakëzuar me:[24]

Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Bibliografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  • Francis, A.D. John Methuen and the Anglo-Portuguese Treaties of 1703. The Historical Journal Vol. 3, No. 2
  • Glover, Michael, The Peninsular War 1807–1814 Penguin, 1974.
  • O'Shea's Guide to Spain and Portugal, 1889 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Loyrette, Henri. Gustave Eiffel. New York: Rizzoli, 1985 ISBN 0 8478 0631 6
  • A Handbook for Travellers in Portugal, 1856 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  • Redacção Quidnovi, com coordenação de José Hermano Saraiva, História de Portugal, Dicionário de Personalidades, Volume VIII, Ed. QN-Edição e Conteúdos,S.A., 2004
  • Smith, Digby, The Napoleonic Wars Data Book Greenhill, 1998.

Shënime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

  1. ^ IGP, red. (2010), Carta Administrativa Oficial de Portugal (në portugalisht), Lisbon, Portugal: Instituto Geográfico Português, arkivuar nga origjinali më 21 maj 2011, marrë më 1 korrik 2011
  2. ^ Demographia: World Urban Areas, March 2010
  3. ^ Ngram Viewer Google Books
  4. ^ "The 7 cheapest European cities to live in". Business Insider UK. Marrë më 21 nëntor 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ ITDS, Rui Campos, Pedro Senos. "Statistics Portugal". Instituto Nacional de Estatística. Marrë më 15 shtator 2011. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja)
  6. ^ United Nations Department of Economic and Social Affairs, World Urbanization Prospects (2009 revision) Arkivuar 25 prill 2010 tek Wayback Machine, (United Nations, 2010), Table A.12.
  7. ^ European Spatial Planning Observation Network, Study on Urban Functions (Project 1.4.3), Final Report, Chapter 3, (ESPON, 2007) Arkivuar 28 korrik 2009 tek Wayback Machine
  8. ^ Thomas Brinkoff, Principal Agglomerations of the World, Retrieved 12 March 2009.
  9. ^ "The World According to GaWC 2010". Globalization and World Cities Research Network. Marrë më 23 nëntor 2012. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ "Online Etymology Dictionary". Marrë më 18 dhjetor 2006. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ "Port Wine". Arkivuar nga origjinali më 23 shkurt 2008. Marrë më 6 tetor 2006. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  12. ^ "Historic Centre of Oporto". World Heritage List. UNESCO World Heritage Centre. Marrë më 9 tetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Collins, Roger (1989). The Arab Conquest of Spain 710–797. Oxford, UK / Cambridge, USA: Blackwell. fq. 39–40. ISBN 0-631-19405-3. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ História de Portugal I — A Formação do Território, 2004 {{citation}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  15. ^ "Treaty of Windsor – British-Portugal". britannica.com. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  16. ^ "Tratado de paz, amizade e confederação entre D. João I e Eduardo II, rei de Inglaterra, denominado Tratado de Windsor" (në portugalisht). Portuguese National Archives Digital Collection. Marrë më 4 janar 2013.. Portuguese National Archives Digital Collection. Vizituar në 4 janar 2013.
  17. ^ Winslett, Matthew (2008). The Nadir of Alliance: The British Ultimatum of 1890 and Its Place in Anglo-Portuguese Relations, 1147—1945. ProQuest. fq. 3. Marrë më 2016-02-10. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)[lidhje e vdekur]
  18. ^ "The Mariners' Museum – EXPLORATION through the AGES". marinersmuseum.org. Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2016. Marrë më 16 maj 2017. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ Merson, John (1990). The Genius That Was China: East and West in the Making of the Modern World. Woodstock, New York: The Overlook Press. fq. 72. ISBN 0-87951-397-7A companion to the PBS Series The Genius That Was China {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Passhkrimi (lidhja)
  20. ^ Francis, A.D. John Methuen and the Anglo-Portuguese Treaties of 1703.
  21. ^ "A Porto University document/study in Portuguese" (PDF). {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!) (478 KB)
  22. ^ Classificação Expresso das melhores cidades portuguesas para viver em 2007 Arkivuar 25 tetor 2008 tek Portuguese Web Archive, Expresso
  23. ^ "Law nr. 11-A/2013, pages 552 99–100" (PDF). Diário da República (në portugalisht). Marrë më 29 korrik 2014. (PDF). Vizituar në 29 korrik 2014.
  24. ^ "Geminações de Cidades e Vilas" (në portugalisht). Associação Nacional de Municípios Portugueses. Marrë më 2015-02-13.
  25. ^ "Bordeaux – Rayonnement européen et mondial". Mairie de Bordeaux (në frëngjisht). Arkivuar nga origjinali më 7 shkurt 2013. Marrë më 29 korrik 2013.
  26. ^ "Bordeaux-Atlas français de la coopération décentralisée et des autres actions extérieures". Délégation pour l’Action Extérieure des Collectivités Territoriales (Ministère des Affaires étrangères) (në frëngjisht). Arkivuar nga origjinali më 7 shkurt 2013. Marrë më 29 korrik 2013.
  27. ^ "Bristol City – Town twinning". Bristol City Council. Arkivuar nga origjinali më 28 korrik 2011. Marrë më 17 korrik 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  28. ^ "Sister Cities of Nagasaki City". International Affairs Section, Nagasaki City Hall. Arkivuar nga origjinali më 29 korrik 2009. Marrë më 10 korrik 2009. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  29. ^ www.ideafutura.com, Idea Futura srl -. "Comune di Crotone – Crotone ed Oporto". comune.crotone.it. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)

Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Porto&oldid=2512899"