Porto
Porto
Concelho do Porto | |
---|---|
Nofkat: A Cidade Invicta (Qyteti i Pafavorizuar) A Cidade da Virgem (Qyteti i Virgjëreshës) | |
Parimet: Antiga, Mui Nobre, Sempre Leal e Invicta (I vjetër, shumë fisnik, gjithmonë besnik dhe i pamposhtur) | |
Popullsia | |
• Gjithsej | 287.591 |
Faqja zyrtare | http://www.cm-porto.pt |
Geographic detail from CAOP (2010)[1] produced by Instituto Geográfico Português (IGP) |
Porto (shqiptimi portugez: [ˈpoɾtu]nivel lokal, shqiptimi portugez: [ˈpwoɾtu]; gjithashtu i njohur si Oporto në anglisht[3]) është qyteti i dytë më i madh në Portugali pas Lisbonës[4] dhe një prej zonave urbane kryesore të Gadishullit Iberian. Zona urbane e Portos, e cila shtrihet përtej kufijve administrativ të qytetit, ka një popullsi prej 2.1 milionë banorë (2011)[5] me një sipërfaqe prej 389 square kilometres (150 sq mi), duke e bërë atë zonën e dytë urbane më të madhe në Portugali.[6][7][8] Ai njihet si i një rangu global nga Globalizimi dhe Grupi i Studimeve të Qyteteve të Botës (GaWC),[9] qyteti i vetëm portugez përveç Lisbonës që do të njihet si një qytet global.
E vendosur përgjatë grykëderdhjes së lumit Douro në Portugalinë Veriore, Porto është një nga qendrat më të vjetra evropiane dhe bërthama e saj historike është shpallur një Trashëgimisë Botërore nga UNESCO në vitin 1996. Pjesa perëndimore e zonës së saj urbane shtrihet në bregdetin e Oqeanit Atlantik.Vendosja në të daton shumë shekuj, kur ajo ishte një parakalim i Perandorisë Romake. Emri i saj i kombinuar keltike-latine, Portus Cale, është përmendur si origjina e emrit "Portugal",[10] bazuar në transliterim dhe evolucion gojor nga latinishtja. Në portugalisht, emri i qytetit është shkruar me një artikull të caktuar ("o Porto", që do të thotë: port).
Një nga eksportet e famshme të Portugalisë, vera e portit, është emëruar për Porto, pasi zona metropolitane, dhe në veçanti kantinat e Vila Nova de Gaia, ishin përgjegjës për paketimin, transportin dhe eksportin e verës së fortifikuar.[11] Në vitin 2014 dhe 2017, Porto u zgjodh Destinacioni më i Mirë Evropian nga Agjencia më e Mirë e Destinacionit Evropian.
Historia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Historia e hershme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Historia e Portos daton që nga viti300 para Krishtit me popullin proto-keltik dhe keltik, duke qenë banorët e parë të dihen. Rrënojat e asaj periudhe janë zbuluar në disa zona. Gjatë pushtimit Romak të Gadishullit Iberik qyteti u zhvillua si një port i rëndësishëm tregtar, kryesisht në tregtinë midis Olissipona (Lisbona moderne) dhe Bracara Augusta (Braga moderne).[12]
Porto ra nën kontrollin e Moors gjatë pushtimit të Gadishullit Iberik në vitin 711.[13] Në vitin 868, Vímara Peres, një kryekomandant nga Gallaciia dhe një vazal i Mbretit të Asturias, Léon dhe Galicia, Alfonso III, u dërgua për të rindërtuar dhe siguruar tokat nga maurët. Kjo përfshinte zonën nga Minho në lumin Douro: vendbanimin e Portus Cale dhe zonën që njihet si Vila Nova de Gaia. Portus Cale, i referuar më vonë si Portucale, ishte origjina për emrin modern të Portugalsë.[14] Në vitin 868, Count Vímara Peres themeloi Qarkun e Portugalisë, ose (Portugalisht: [Condado de Portucale] Error: {{Lang}}: text has italic markup (help)), i njohur zakonisht si Condado Portucalense pasi rikuperonte rajonin në veri të Douro.
Në vitin 1387, Porto ishte vendi i martesës së Gjonit I të Portugalisë dhe Philippa nga Lancaster, vajza e Gjonit të Gaunt; Kjo simbolizonte një aleancë ushtarake të gjatë në midis Portugalisë dhe Anglisë.[15] Aleanca portugeze-angleze është aleanca ushtarake më e vjetër e regjistruar në botë,[16][17] e cila frymëzoi formimin e NATO-s.
Në shekujt e 14-të dhe të 15-të, kantieret detare të Porto-s kontribuuan në zhvillimin e ndërtimit të anijeve portugeze. Ishte edhe nga porti i Porto-s që, në vitin 1415, Princi Henry Navigator (biri i Gjonit I të Portugalisë) nisi përsipër pushtimin e portit Maur të Ceutës, në Marokun e veriut.[18][19] Kjo ekspeditë nga Mbreti dhe flota e tij, që numëronte mes të tjerash edhe Princin Henri, u pasua nga lundrimi dhe eksplorimi përgjatë bregut perëndimor të Afrikës, duke inicuar epokën portugeze të zbulimit. Nofka e dhënë popullit e Portos filloi në ato ditë; Portuenses janë sot e kësaj dite, colloquially, të referuara si tripeiros (popull tripe), duke iu referuar kësaj periudhe të historisë, kur prerje cilësore të mishit u dërguan nga Porto me marinarët e tyre, ndërsa prerjet e mbetura dhe nënproduktet, mbetën për qytetarët e Portos.
Shekulli i 18-të[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]



Vera, e prodhuar në luginën e Douro, tashmë në shekullin e 13-të kishte filluar të transportohej në Porto në anije me vela të sheshtë. Në 1703, Traktati Methuen krijoi marrëdhëniet tregtare midis Portugalisë dhe Anglisë.[20] Në vitin 1717, një post tregtare e parë Angleze u krijua në Porto. Prodhimi i verës së portit gradualisht u kalua në duart e disa firmave angleze. Për të kundërshtuar këtë dominim anglez, Kryeministri Marquis i Pombal ngriti një firmë portugeze duke marrë monopolin e verërave nga lugina e Douro. Ai e kufizoi rajonin për prodhimin e portit, për të siguruar cilësinë e verës; Kjo ishte përpjekja e parë për të kontrolluar cilësinë e verës dhe prodhimin në Evropë. Vreshtarët e vegjël u revoltuan kundër politikës së tij të rreptë në ditë e "Martë Shrove", duke djegur ndërtesat e kësaj firme. Revolta quhej Revolta dos Borrachos (revolta e të dehurve).[nevojitet citimi]
Ndërmjet 1732 dhe 1763, arkitekti italian Nicolau Nasoni krijoi një kishë barok me një kullë që u bë ikona e saj arkitektonike dhe vizuale: Torre dos Clérigos (anglisht: Kulla e Klerikëve). Gjatë shekujve 18 dhe 19 qyteti u bë një qendër e rëndësishme industriale dhe pa madhësinë e saj dhe rritjen e popullsisë.
Gjeografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
UNESCO World Heritage Site | |
---|---|
Referenca | 755 |
Në vitin 1996, UNESCO e njohu qendrën e saj historike si një Vend i Trashëgimisë Botërore. Ndër pikat kryesore arkitekturore të qytetit, Katedralja e Porto është struktura më e vjetër e mbijetuar, së bashku me Kishën e vogël romane të Cedofeita, gotikën Igreja de São Francisco (Kisha e Shën Françeskut), mbetjet e mureve të qytetit dhe disa shtëpi të shekullit të 15-të. Stili barok është i përfaqësuar mirë në qytet në dekorimin e punuar me zbukurime të brendshme të kishave të Shën Françeskut dhe Shën Clairit (Santa Clara), kishave të Mercy (Misericórida) dhe të Klerikëve (Igreja dos Clérigos), Pallati Episkopal i Porto, dhe të tjerët. Neoklasicizmi dhe romantizmi i shekullit të 19-të dhe të 20-të gjithashtu shtuan monumente interesante për peizazhin e qytetit, si Pallati i Madh i Shkëmbimit të Bursave (Palácio da Bolsa), Spitali i Shën Antonit, Komuna, ndërtesat në Sheshin Liberdade dhe Avenida dos Aliados, stacioni i trenit São Bento dhe kopshtet e Pallatit të Crystal (Palácio de Cristal). Një vizitë udhëzuese në Palácio da Bolsa, dhe në veçanti në Dhomën Arabe, është një tërheqje e madhe turistike.
Shumë nga shtëpitë më të vjetra të qytetit janë në rrezik të kolapsit. Popullsia në komunën e Porto ka rënë me rreth 100,000 që nga vitet 1980, por numri i banorëve të përhershëm në periferi dhe qytete satelitore është rritur fuqishëm.[21]
Porto është renditur numri 3 në qytetet më të besueshme të Portugalisë, studim i kushteve të jetesës botuar çdo vit nga Expresso.[22]
Administrativisht, komuna është e ndarë në 7 famullitë civile (freguesias):[23]
- Aldoar, Foz a Douro e Nevogilde
- Bonfim
- Campanhã
- Cedofeita, Santo Ildefonso, Sé, Miragaia, San Nicolau e Vitória
- Lordelo a Ouro e Massarelos
- Paranhos
- Ramalde

Sport[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Futboll[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]


Ashtu si në shumicën e qyteteve portugeze, futbolli është sporti më i rëndësishëm. Ekzistojnë dy skuadra kryesore në Porto: FC Porto në famullinë e Campanhã, në pjesën lindore të qytetit dhe Boavista në zonën e Boavista në famullinë e Ramalde, në pjesën perëndimore të qytetit, afër qendrës së qytetit. FC Porto është një nga top tre ekipet e mëdha në ligën portugeze dhe ishte kampion i Europës në 1987 dhe 2004, fitoi Kupën UEFA (2003) dhe Europa League (2011) dhe Kupën Interkontinental Toyota në 1987 dhe 2004. Boavista kanë fituar Kampionati një herë, në sezonin 2000-01 dhe arriti gjysmëfinale të Kupës UEFA në 2003, ku humbën 2-1 ndaj Celtic.
Marrëdhëniet ndërkombëtare[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Qytetet binjake[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Porto është binjakëzuar me:[24]
Liège, Belgium, që nga viti 1977
Bordeaux, France, që nga viti 1978[25][26]
- Stampa:Country data GBR Bristol, England, UK, që nga viti 1984[27]
Vigo, Galicia, Spain, që nga viti 1986
Nagasaki, Japan, që nga viti 1978[28]
Crotone, Italy, që nga viti 2010[29]
Jena, Germany, që nga viti 1984
- Stampa:Country data MAC Macau, China, që nga viti 1997
Duruelo de la Sierra, Castile and León, Spain, që nga viti 1989
Brno, Czech Republic, që nga viti 2004
Shanghai, China, që nga viti 1995
Beira, Mozambique, që nga viti 1989
- Stampa:Country data ANG Luanda, Angola, që nga viti 1989
- Stampa:Country data STP Neves, São Tomé and Príncipe, që nga viti 1987
León, Castile and León, Spain, që nga viti 2001
Ndola, Zambia, që nga viti 1978
- Stampa:Country data GNB Canchungo, Guiné Bissau, që nga viti 2001
Klaipėda, Lithuania, që nga viti 2007
Recife, Brazil, që nga viti 1981
- Stampa:Country data CPV Mindelo, Cape Verde, që nga viti 1992
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Bibliografia[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Francis, A.D. John Methuen and the Anglo-Portuguese Treaties of 1703. The Historical Journal Vol. 3, No. 2
- Glover, Michael, The Peninsular War 1807–1814 Penguin, 1974.
- O'Shea's Guide to Spain and Portugal, 1889
{{citation}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - Loyrette, Henri. Gustave Eiffel. New York: Rizzoli, 1985 ISBN 0 8478 0631 6
- A Handbook for Travellers in Portugal, 1856
{{citation}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - Redacção Quidnovi, com coordenação de José Hermano Saraiva, História de Portugal, Dicionário de Personalidades, Volume VIII, Ed. QN-Edição e Conteúdos,S.A., 2004
- Smith, Digby, The Napoleonic Wars Data Book Greenhill, 1998.
Shënime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ IGP, red. (2010), Carta Administrativa Oficial de Portugal (në portugalisht), Lisbon, Portugal: Instituto Geográfico Português, arkivuar nga origjinali më 21 maj 2011, marrë më 1 korrik 2011
- ^ Demographia: World Urban Areas, March 2010
- ^ Ngram Viewer Google Books
- ^ "The 7 cheapest European cities to live in". Business Insider UK. Marrë më 21 nëntor 2016.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ ITDS, Rui Campos, Pedro Senos. "Statistics Portugal". Instituto Nacional de Estatística. Marrë më 15 shtator 2011.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja) - ^ United Nations Department of Economic and Social Affairs, World Urbanization Prospects (2009 revision) Arkivuar 25 prill 2010 tek Wayback Machine, (United Nations, 2010), Table A.12.
- ^ European Spatial Planning Observation Network, Study on Urban Functions (Project 1.4.3), Final Report, Chapter 3, (ESPON, 2007) Arkivuar 28 korrik 2009 tek Wayback Machine
- ^ Thomas Brinkoff, Principal Agglomerations of the World, Retrieved 12 March 2009.
- ^ "The World According to GaWC 2010". Globalization and World Cities Research Network. Marrë më 23 nëntor 2012.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ "Online Etymology Dictionary". Marrë më 18 dhjetor 2006.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ "Port Wine". Arkivuar nga origjinali më 23 shkurt 2008. Marrë më 6 tetor 2006.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ "Historic Centre of Oporto". World Heritage List. UNESCO World Heritage Centre. Marrë më 9 tetor 2014.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ Collins, Roger (1989). The Arab Conquest of Spain 710–797. Oxford, UK / Cambridge, USA: Blackwell. fq. 39–40. ISBN 0-631-19405-3.
{{cite book}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ História de Portugal I — A Formação do Território, 2004
{{citation}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ "Treaty of Windsor – British-Portugal". britannica.com.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ "Tratado de paz, amizade e confederação entre D. João I e Eduardo II, rei de Inglaterra, denominado Tratado de Windsor" (në portugalisht). Portuguese National Archives Digital Collection. Marrë më 4 janar 2013.. Portuguese National Archives Digital Collection. Vizituar në 4 janar 2013.
- ^ Winslett, Matthew (2008). The Nadir of Alliance: The British Ultimatum of 1890 and Its Place in Anglo-Portuguese Relations, 1147—1945. ProQuest. fq. 3. Marrë më 2016-02-10.
{{cite book}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!)[lidhje e vdekur] - ^ "The Mariners' Museum – EXPLORATION through the AGES". marinersmuseum.org. Arkivuar nga origjinali më 7 prill 2016. Marrë më 16 maj 2017.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ Merson, John (1990). The Genius That Was China: East and West in the Making of the Modern World. Woodstock, New York: The Overlook Press. fq. 72. ISBN 0-87951-397-7A companion to the PBS Series The Genius That Was China
{{cite book}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Passhkrimi (lidhja) - ^ Francis, A.D. John Methuen and the Anglo-Portuguese Treaties of 1703.
- ^ "A Porto University document/study in Portuguese" (PDF).
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) (478 KB) - ^ Classificação Expresso das melhores cidades portuguesas para viver em 2007 Arkivuar 25 tetor 2008 tek Portuguese Web Archive, Expresso
- ^ "Law nr. 11-A/2013, pages 552 99–100" (PDF). Diário da República (në portugalisht). Marrë më 29 korrik 2014. (PDF). Vizituar në 29 korrik 2014.
- ^ "Geminações de Cidades e Vilas" (në portugalisht). Associação Nacional de Municípios Portugueses. Arkivuar nga origjinali më 23 shtator 2015. Marrë më 2015-02-13.
- ^ "Bordeaux – Rayonnement européen et mondial". Mairie de Bordeaux (në frëngjisht). Arkivuar nga origjinali më 7 shkurt 2013. Marrë më 29 korrik 2013.
- ^ "Bordeaux-Atlas français de la coopération décentralisée et des autres actions extérieures". Délégation pour l’Action Extérieure des Collectivités Territoriales (Ministère des Affaires étrangères) (në frëngjisht). Arkivuar nga origjinali më 7 shkurt 2013. Marrë më 29 korrik 2013.
- ^ "Bristol City – Town twinning". Bristol City Council. Arkivuar nga origjinali më 28 korrik 2011. Marrë më 17 korrik 2009.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ "Sister Cities of Nagasaki City". International Affairs Section, Nagasaki City Hall. Arkivuar nga origjinali më 29 korrik 2009. Marrë më 10 korrik 2009.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!) - ^ www.ideafutura.com, Idea Futura srl -. "Comune di Crotone – Crotone ed Oporto". comune.crotone.it.
{{cite web}}
: Mungon ose është bosh parametri|language=
(Ndihmë!)
Lidhje të jashtme[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- Coordination and Development Committee of the North Region
- Metropolitan Area of Porto
- Tourism of Porto and Norte Region, Portugal Arkivuar 9 gusht 2018 tek Wayback Machine
- Gabime CS1: Mungon parametri i gjuhës
- Mirëmbajtja CS1: Passhkrimi
- Pages using infobox settlement with unknown parameters
- Pages using infobox settlement with missing country
- Pages using infobox settlement with no map
- Pages using infobox settlement with no settlement type
- Artikuj me deklarata pa burim informacioni
- Pages using infobox UNESCO World Heritage Site with unknown parameters
- Flagicons with missing country data templates
- Qytete në Portugali
- Trashëgimi botërore në Portugali