Sintaksa

Në gjuhësi, sintaksa është grup i rregullave, parimeve dhe proceseve që rregullojnë strukturën e fjalisë në një gjuhë të caktuar, zakonisht duke përfshirë rendin e fjalive. Termi sintaksë përdoret gjithashtu për t'iu referuar studimit të parimeve dhe proceseve të tilla.^[1] Qëllimi i shumë sintaksistëve është të zbulojnë rregullat sintaksore të përbashkëta për të gjitha gjuhët.

Etimologjia

Fjala sintaksë vjen nga greqishtja e lashtë: σύνταξις "koordinim", e cila përbëhet nga σύν syn, "së bashku", dhe τάξις táxis, "rend".

Renditja e kryefjalës, kallëzuesit dhe kundrinorit

Një përshkrim themelor i sintaksës së një gjuhe është sekuenca në të cilën zakonisht shfaqen kryefjala (Kr), kallëzuesi (K) dhe kundrinori (Kd) në fjali. Mbi 85% e gjuhëve zakonisht e vendosin kryefjalën të parën, ose në sekuencën Kr-K-Kd ose sekuencën Kr-Kd-K. Sekuencat e tjera të mundshme janë K-Kr-Kd, K-Kd-Kr, Kd-K-Kr dhe Kd-Kr-K, tri të fundit janë të rralla. Në shumicën e teorive gjeneruese të sintaksës, këto ndryshime sipërfaqësore lindin nga një strukturë më komplekse e sintagmës klauzale, dhe secili rend mund të jetë i pajtueshëm me ndarje të shumta.

Historia e hershme

Aṣṭādhyāyī i Paninit (c. Shekullin e 4 pes në Indinë e Lashtë ), është përmendur shpesh si një shembull i një pune paramoderne që afrohet sofistikimin e një teori moderne sintaksore (si punon në gramatikë janë shkruar shumë kohë para se të ndodhte sintaksa moderne).^[2] Në Perëndim, shkolla e mendimit që u bë e njohur si "gramatikë tradicionale" filloi me punën e Dionysius Thrax.

Roli qendror i sintaksës brenda gjuhësisë teorike u bë i qartë vetëm në shekullin e 20-të, i cili në mënyrë të arsyeshme mund të quhet "shekulli i teorisë sintaksore" për sa i përket gjuhësisë. (Për një studim të hollësishëm dhe kritik të historisë së sintaksës në dy shekujt e fundit, shih veprën monumentale të Giorgio Graffi (2001).^[3])

Teoritë e sintaksës

Ekzistojnë një numër qasjesh teorike të disiplinës së sintaksës. Një shkollë e mendimit, e themeluar në veprat e Derek Bickerton,^[4] sheh sintaksën si një degë të biologjisë, pasi ajo koncepton sintaksën si studimin e njohurive gjuhësore të mishëruara në mendjen njerëzore. Gjuhëtarët e tjerë (p.sh., Gerald Gazdar) marrin një pamje më Platoniste, pasi që ata e konsiderojnë sintaksën si studimin e një sistemi abstrakt formal.^[5] Megjithatë të tjerët (p.sh., Joseph Greenberg) e konsiderojnë sintaksën një pajisje taksonomike për të arritur përgjithësime të gjera nëpër gjuhë.

Modelet sintaksore

Gramatika e varësisë

Gramatika e varësisë është një qasje ndaj strukturës së fjalisë ku njësitë sintaksore rregullohen sipas raportit të varësisë, në krahasim me relacionin elektoral të gramatikave të strukturës së sintagmës. Varësitë janë lidhje të drejtuara midis fjalëve. Folja (e fundme) shihet si rrënja e të gjithë strukturës së fjalisë dhe të gjitha fjalët e tjera të fjalisë varen drejtpërdrejt ose indirekt nga kjo rrënjë. Disa teori të spikatura të sintaksës të bazuara në varësi janë:

Sintaksa kategorike rekursive, ose sintaksa algjebrike
Përshkrimi i funksionimit gjenerues
Kuptimi –teoria e tekstit
Gramatika e operatorit
Gramatika e fjalëve

Shiko edhe

Referime

^ Chomsky, Noam (2002) [1957]. Syntactic Structures (në anglisht). fq. 11.
^ Fortson IV, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture: An Introduction (në anglisht). Blackwell. fq. 186. ISBN 978-1405188968. [The Aṣṭādhyāyī] is a highly precise and thorough description of the structure of Sanskrit somewhat resembling modern generative grammar...[it] remained the most advanced linguistic analysis of any kind until the twentieth century.
^ Giorgio, Graffi (2001). 200 Years of Syntax: A Critical Survey (googlebook preview) (në anglisht). John Benjamins Publishing. ISBN 9789027284570.
^ See Bickerton, Derek (1990). Language and Species (në anglisht). University of Chicago Press. ISBN 0-226-04610-9.
^ Ted Briscoe, 2 May 2001, Interview with Gerald Gazdar Arkivuar 22 nëntor 2005 tek Wayback Machine .

Referime

Lidhje të jashtme

Sintaksa e gjuhës natyrore: Një hyrje në internet duke përdorur programin Trees – Beatrice Santorini & Anthony Kroch, Universiteti i Pensilvanisë, 2007

[Chomsky_def-1] Chomsky, Noam (2002) [1957]. Syntactic Structures (në anglisht). fq. 11.

[2] Fortson IV, Benjamin W. (2004). Indo-European Language and Culture: An Introduction (në anglisht). Blackwell. fq. 186. ISBN 978-1405188968. [The Aṣṭādhyāyī] is a highly precise and thorough description of the structure of Sanskrit somewhat resembling modern generative grammar...[it] remained the most advanced linguistic analysis of any kind until the twentieth century.

[3] Giorgio, Graffi (2001). 200 Years of Syntax: A Critical Survey (googlebook preview) (në anglisht). John Benjamins Publishing. ISBN 9789027284570.

[4] See Bickerton, Derek (1990). Language and Species (në anglisht). University of Chicago Press. ISBN 0-226-04610-9.

[5] Ted Briscoe, 2 May 2001, Interview with Gerald Gazdar Arkivuar 22 nëntor 2005 tek Wayback Machine .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]