Jump to content

Komonuelthi Polako-Lituanez

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Komonuelthi Polako-Lituanez
1569–1795
Flag of Komonuelthi Polako-Lituanez
Flamuri (rr. 1605–1668)[a]
Parimi: 
  • "Si Deus nobiscum quis contra nos"
    "Nëse Zoti është me ne, atëherë kush është kundër nesh"
  • "Pro Fide, Lege et Rege"[b]
    "Për Besimin, Ligjin dhe Mbretin"
Himni: Gaude Mater Polonia
"Gëzohu, o Nënë Poloni"
Komonuelthi Polako-Lituanez (jeshile) me shtete vasale (jeshile e hapur) në kulmin e tyre në 1619
Komonuelthi Polako-Lituanez (jeshile) me shtete vasale (jeshile e hapur) në kulmin e tyre në 1619
Kryeqyteti
de jure:

de facto:

  • Kraków[1](1569–1596)
  • Varshava[1](1596–1795)
Gjuhët e zakonshmeZyrtar:
Polonisht dhe Latin
Rajonal:
Besimi
Zyrtare:
Katolicizmi Romak[2]
Pakica:
Qeveria
Lloji i qeverisjes
Mbreti/Duka i Madh 
• 1569–1572 (i pari)
Sigismund II Augustus
• 1764–1795 (i fundit)
Stanislaw II Augustus
KuvendiGeneral sejm
• Dhoma e sipërme
Senati
• Dhoma e ulët
Dhomat e Deputetëve
Epoka historikePeriudha e hershme moderne
1 korrik 1569
5 gusht 1772
3 maj 1791
23 janar 1793
24 tetor 1795
Sipërfaqja
1582[7]815,000 km2 (315,000 sq mi)
1618[8][9]1,000,000 km2 (390,000 sq mi)
Popullsia
• 1582[7]
~8,000,000
Të dhëna të tjera
Paraprirë nga		 Pasuar nga
Kurora e Mbretërisë së Polonisë
Dukati i Madh i Lituanisë
Monarkia Habsburge
Perandoria Ruse
Mbretëria e Prusisë

Komonuelthi Polako-Lituanez[c] i njohur zyrtarisht si Mbretëria e Polonisë dhe Dukati i Madh i Lituanisë,[d] ose thjesht Polonia-Lituania ishte një shtet bi-konfederal,[10] nganjëherë i quajtur një federatë,[11] i Polonisë dhe Lituanisë i sunduar nga një monark i përbashkët në bashkim real, i cili ishte edhe Mbreti i Polonisë dhe Duka i Madh i Lituanisë. Ishte një nga vendet më të mëdha[12][13] dhe më të populluar të Evropës së shekullit të 16-të deri në shekullin e 17-të. Në shtrirjen e saj më të madhe territoriale, në fillim të shekullit të 17-të, Komonuelthi mbulonte pothuajse 1,000,000 km2 (400,000 mi katror)[14][15] dhe që nga viti 1618 mbajti një popullsi multietnike prej gati 12 milionësh.[16][17] Polonishtja dhe latinishtja ishin dy gjuhët bashkëzyrtare.

Komonuelthi u krijua nga Bashkimi i Lublinit në korrik 1569, por Kurora e Mbretërisë së Polonisë dhe Dukati i Madh i Lituanisë kishin qenë në një bashkim personal de facto që nga viti 1386 me martesën e mbretëreshës polake Jadwiga (Hedwig) dhe Duka i Madh i Lituanisë Jogaila, i cili u kurorëzua mbret jure uxoris Wladysław II Jagiełło i Polonisë. Ndarja e Parë më 1772 dhe Ndarja e Dytë më 1793 reduktuan shumë madhësinë e shtetit. Komonuelthi u nda nga ekzistenca në Ndarjen e Tretë të vitit 1795.

Bashkimi zotëronte shumë veçori unike midis shteteve bashkëkohore. Sistemi i tij politik karakterizohej nga kontrolle të rrepta mbi pushtetin monarkik. Këto kontrolle u miratuan nga një legjislaturë (sejm) e kontrolluar nga fisnikëria (szlachta). Ky sistem idiosinkratik ishte një pararendës i koncepteve moderne të demokracisë,[18] që nga monarkia kushtetuese e vitit 1791,[19][20][21] dhe federata.[22] Megjithëse dy shtetet përbërëse të Komonuelthit ishin formalisht të barabarta, Polonia ishte partneri dominues në bashkim.[23]

Komonuelthi Polako-Lituanez u shënua nga nivele të larta të diversitetit etnik dhe nga toleranca fetare, e garantuar nga Akti i Konfederatës së Varshavës së vitit 1573;[24][25] megjithatë, shkalla e lirisë fetare ndryshonte me kalimin e kohës.[26] Kushtetuta e 3 majit 1791 e pranoi katolicizmin si "fenë dominuese", ndryshe nga Konfederata e Varshavës, por liria e fesë u dha ende me të.[21]

Pas disa dekadash prosperiteti,[27][28] ajo hyri në një periudhë rënieje të zgjatur politike,[21][29] ushtarake dhe ekonomike.[30] Dobësia e saj në rritje çoi në ndarjen e saj midis fqinjëve të saj (Austri, Prusi dhe Rusia) gjatë fundit të shekullit të 18-të. Pak para rënies së tij, Komonuelthi miratoi një përpjekje masive reformuese dhe miratoi Kushtetutën e 3 majit, e cila ishte kushtetuta e parë e kodifikuar në historinë moderne evropiane dhe e dyta në historinë moderne botërore pas Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara.[31][32][33]

Emri

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Emri zyrtar i shtetit ishte Mbretëria e Polonisë dhe Dukati i Madh i Lituanisë (polonisht: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie, lituanisht: Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė, latinisht: Regnum Poloniaecathuaniae Magnusthuania). Termi latin përdoret zakonisht në traktatet dhe diplomacinë ndërkombëtare.[34]

Në shekullin e 17-të dhe më vonë ai njihej gjithashtu si 'Komonuelthi më i Qetë i Polonisë' (polonisht: Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska, latinisht: Serenissima Res Publica Poloniae),[35] Komonuelthi i Mbretërisë Polake,[36] ose Komonuelthi i Polonisë.[37]

Evropianët perëndimorë shpesh e thjeshtuan emrin në 'Poloni' dhe në shumicën e burimeve të kaluara dhe moderne ajo përmendet si Mbretëria e Polonisë, ose thjesht Polonia.[34][38][39] Termat 'Komonuelthi i Polonisë' dhe 'Komonuelthi i Dy Kombeve' (polonisht: Rzeczpospolita Obojga Narodów, latinisht: Res Publica Utriusque Nationis) u përdorën në Garancinë Reciproke të Dy Kombeve.[40]

Emra të tjerë joformalë përfshijnë 'Republika e Fisnikëve' (polonisht: Rzeczpospolita szlachecka) dhe 'Komonuelthi i Parë' (polonisht: I Rzeczpospolita) ose 'Republika e Parë Polake' (polonisht: Pierwsza Rzeczpospolita), historiografia e fundit e dallon atë relativisht të zakonshme në nga Republika e Dytë Polake.

Trashëgimia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Intermarium

Dukati i Varshavës, i themeluar në 1807 nga Napoleon Bonaparte, e gjeti origjinën e tij në Komonuelth. Lëvizje të tjera ringjalljeje u shfaqën gjatë Kryengritjes së Nëntorit (1830–31), Kryengritjes së Janarit (1863–64) dhe në vitet 1920, me përpjekjen e dështuar të Józef Piłsudski për të krijuar një federatë Intermarium (Międzymorze) të udhëhequr nga Polonia që, në masën më të madhe, do të shtrihej nga Finlanda në veri deri në Ballkan në jug.[41] Republika e Polonisë bashkëkohore e konsideron veten pasuese të Komonuelthit,[42] ndërsa Republika e Lituanisë, e rivendosur në fund të Luftës së Parë Botërore, pa pjesëmarrjen e shtetit lituanez në Komonuelthin e vjetër Polako-Lituanez kryesisht në një dritë negative në fazat e hershme të rifitimit të pavarësisë së saj,[43] edhe pse ky qëndrim ka ndryshuar vitet e fundit.[44]

Ndarjet administrative

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Artikulli kryesor: Ndarja administrative e Komonuelthit Polako-Lituanez
Nëndarjet e Komonuelthit Polako-Lituanez pas armëpushimit të Deulino të vitit 1618, të mbivendosur në kufijtë e sotëm kombëtar.
  Kurora e Mbretërisë së Polonisë
  Dukati i Madh i Lituanisë
  Dukati i Livonisë
  Dukati i Prusisë, Polish fief
  Dukati i Kurlandit dhe Semigalisë, Commonwealth fief

Komonuelthi Polako-Lituanez, i cili përbëhej kryesisht nga dy pjesë:

Komonuelthi u nda më tej në njësi më të vogla administrative të njohura si voivodeships (województwa). Çdo voivodeship qeverisej nga një vojvodë (wojewoda, guvernator). Voivodeships u ndanë më tej në starostwa, secila starostwo qeveriset nga një starosta. Qytetet qeveriseshin nga kastellanë. Kishte përjashtime të shpeshta nga këto rregulla, shpesh duke përfshirë nën-njësinë e administrimit të ziemia.

Kufijtë e Komonuelthit u zhvendosën me luftëra dhe traktate, ndonjëherë disa herë në një dekadë, veçanërisht në pjesët lindore dhe jugore. Pas Paqes së Jam Zapolskit (1582), Komonuelthi kishte afërsisht 815,000 km2 sipërfaqe dhe një popullsi prej 7,5 milionë banorësh.[45] Pas Armëpushimit të Deulinos (1618), Komonuelthi kishte një sipërfaqe prej rreth 1 milion km2 (990,000 km2) dhe një popullsi prej rreth 11 milion.[46]

Shënime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Flamur mbretëror i përdorur nga dinastia Vasa
  2. ^ Pro Fide, Lege et Rege ishte moto që nga shekulli i 18-të.
  3. ^
  4. ^
    • Polonisht: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie;
    • Latin: Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae;
    • Lituanisht: Lenkijos Karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė;
    • Gjermanisht: Königreich Polen und des Großfürstentums Litauen
    • Ukrainisht: Королівство Польське і Велике князівство Литовське;
    • Bjellorusiht: Польскае Каралеўства і Вялікае Княства Літоўскае

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ a b c d Jagiellonian University Centre for European studies, "A Very Short History of Kraków", see: "1596 administrative capital, the tiny village of Warsaw" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 12 mars 2009. Marrë më 29 nëntor 2012.
  2. ^ Richters, Katja (2012). The Post-Soviet Russian Orthodox Church: Politics, Culture and Greater Russia (në anglisht). Routledge. fq. 133. ISBN 978-1136296369. formed part of the Polish–Lithuanian Commonwealth which was ruled by Catholic monarchs who made Roman Catholicism the state religio...
  3. ^ a b Janusz Sykała: Od Polan mieszkających w lasach – historia Polski – aż do króla Stasia, Gdansk, 2010.
  4. ^ a b Georg Ziaja: Lexikon des polnischen Adels im Goldenen Zeitalter 1500–1600, p. 9.
  5. ^ "Artykuły henrykowskie – szlachecka prekonstytucja – Historia". polskieradio24.pl (në polonisht).
  6. ^ "Poland – The First Partition | Britannica". www.britannica.com (në anglisht).
  7. ^ a b Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 14, ISBN 83-7000-016-9.
  8. ^ Bertram Benedict (1919): A history of the great war. Bureau of national literature, inc. p. 21.
  9. ^ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, ~ 990.000 km2
  10. ^ Hahn, Gordon M. (2021). The Russian Dilemma: Security, Vigilance and Relations with the West from Ivan III to Putin (në anglisht). McFarland. fq. 35. ISBN 978-1-4766-8187-0.
  11. ^ Zbigniew Pucek: Państwo i społeczeństwo 2012/1, Krakow, 2012, p. 17.
  12. ^ Norman Davies, Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554: "Poland–Lithuania was another country which experienced its 'Golden Age' during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe"
  13. ^ Piotr Wandycz (2001). The price of freedom (p.66) (në anglisht). fq. 66. ISBN 978-0-415-25491-5. Marrë më 13 gusht 2011.
  14. ^ Bertram Benedict (1919). A history of the great war (në anglisht). Bureau of national literature, inc. fq. 21. Marrë më 13 gusht 2011.
  15. ^ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, 990.000 km2
  16. ^ Bazuar në 1618 population map Arkivuar 17 shkurt 2013 tek Wayback Machine (p. 115), 1618 languages map (p. 119), 1657–67 losses map (p. 128) and 1717 map Arkivuar 17 shkurt 2013 tek Wayback Machine (p. 141) from Iwo Cyprian Pogonowski, Poland a Historical Atlas, Hippocrene Books, 1987, ISBN 0880293942
  17. ^ According to Panstwowe Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych: Atlas Historyczny Polski, wydanie X, 1990, p. 16, just over 9 million in 1618.
  18. ^ Maciej Janowski, Polish Liberal Thought, Central European University Press, 2001, ISBN 963-9241-18-0, Google Print: p. 3, p. 12
  19. ^ Paul W. Schroeder, The Transformation of European Politics 1763–1848, Oxford University Press, 1996, ISBN 0-19-820654-2, Google print p. 84
  20. ^ Rett R. Ludwikowski, Constitution-Making in the Region of Former Soviet Dominance, Duke University Press, 1997, ISBN 0-8223-1802-4, Google Print, p. 34
  21. ^ a b c George Sanford, Democratic Government in Poland: Constitutional Politics Since 1989, Palgrave, 2002, ISBN 0-333-77475-2, Google print p. 11 – constitutional monarchy, p. 3 – anarchy
  22. ^ Aleksander Gella, Development of Class Structure in Eastern Europe: Poland and Her Southern Neighbors, SUNY Press, 1998, ISBN 0-88706-833-2, Google Print, p. 13
  23. ^ "Formally, Poland and Lithuania were to be distinct, equal components of the federation ... But Poland, which retained possession of the Lithuanian lands it had seized, had greater representation in the diet and became the dominant partner.""Lublin, Union of". Encyclopædia Britannica (në anglisht). 2006.[1]
  24. ^ Norman Davies, God's Playground. A History of Poland, Vol. 1: "The Origins to 1795", Vol. 2: "1795 to the Present". Oxford: Oxford University Press.
  25. ^ Halina Stephan, Living in Translation: Polish Writers in America, Rodopi, 2003, ISBN 90-420-1016-9, Google Print p. 373. Quoting from Sarmatian Review academic journal mission statement: "Polish–Lithuanian Commonwealth was ... characterized by religious tolerance unusual in premodern Europe"
  26. ^ Gross, Feliks (1999). Citizenship and Ethnicity: The Growth and Development of a Democratic Multiethnic Institution (notes) (në anglisht). Greenwood Press. fq. 122. ISBN 0-313-30932-9.
  27. ^ Francis Dvornik (1992). The Slavs in European History and Civilization (në anglisht). Rutgers University Press. fq. 300. ISBN 0-8135-0799-5.
  28. ^ Salo Wittmayer Baron (1976). A social and religious history of the Jews (në anglisht). Columbia University Press. ISBN 0-231-08853-1.
  29. ^ Martin Van Gelderen, Quentin Skinner, Republicanism: A Shared European Heritage, Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-80756-5 p. 54.
  30. ^ "The Causes of Slavery or Serfdom: A Hypothesis" Arkivuar 15 dhjetor 2007 tek Wayback Machine (discussion and full online text) of Evsey Domar (1970). Economic History Review 30:1 (March), pp. 18–32.
  31. ^ Blaustein, Albert (1993). Constitutions of the World (në anglisht). Fred B. Rothman & Company. ISBN 978-0837703626.
  32. ^ Isaac Kramnick, Introduction, Madison, James (1987). The Federalist Papers (në anglisht). Penguin Classics. fq. 13. ISBN 0-14-044495-5. May second oldest constitution.
  33. ^ Davies, Norman (1996). Europe: A History (në anglisht). Oxford University Press. fq. 699. ISBN 0-19-820171-0.
  34. ^ a b "Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae – definicja, synonimy, przykłady użycia". sjp.pwn.pl (në polonisht). Marrë më 27 tetor 2016.
  35. ^ Ex quo serenissima respublica Poloniae in corpore ad exempluin omnium aliarnm potentiarum, lilulum regiuin Borussiae recognoscere decrevit (...)
    Antoine-François-Claude Ferrand (1820). "Volume 1". Histoire des trois démembremens de la Pologne: pour faire suite à l'histoire de l'Anarchie de Pologne par Rulhière (në frëngjisht). Deterville. fq. 182.
  36. ^ emër i dhënë nga Marcin Kromer në punën e tij Polonia sive de situ, populis, moribus, magistratibus et re publica regni Polonici libri duo, 1577.
  37. ^ the therm used for instance in Zbior Deklaracyi, Not I Czynnosci Głownieyszych, Ktore Poprzedziły I Zaszły Pod Czas Seymu Pod Węzłem Konfederacyi Odprawuiącego Się Od Dnia 18. Wrzesnia 1772. Do 14 Maia 1773
  38. ^ Name used for the common state, Henryk Rutkowski, Terytorium, w: Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. II, Warszawa 1981, s. 398.
  39. ^ Richard Buterwick. The Polish Revolution and the Catholic Church, 1788–1792: A Political History. Oxford University Press. 2012. pp. 5, xvii.
  40. ^ Dokument i vitit 1791 i nënshkruar nga mbreti Stanislaw August "Zareczenie wzaiemne Oboyga Narodow" pp. 1, 5 [2]
  41. ^ Barile, Davide (2019). Historic Power Europe; A Post-Hegelian Interpretation of European Integration (në anglisht). New York: Taylor & Francis. ISBN 978-1-000-73113-2.
  42. ^ A. stated, for instance by the preamble of the Constitution of the Republic of Poland of 1997.
  43. ^ Alfonsas Eidintas, Vytautas Zalys, Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918–1940, Palgrave, 1999, ISBN 0312224583. Print, p. 78
  44. ^ Grzegorz Górny (23 gusht 2008). "Zobaczyć Kresy" (në polonisht). Rzeczpospolita. Arkivuar nga origjinali më 10 korrik 2015. Marrë më 1 shkurt 2009.
  45. ^ Artūras Tereškinas (2005). Imperfect communities: identity, discourse and nation in the seventeenth-century Grand Duchy of Lithuania (në anglisht). Lietuvių literatūros ir tautosakos institutas. fq. 31. ISBN 9955-475-94-3.
  46. ^ Aleksander Gieysztor, red. (1988). Rzeczpospolita w dobie Jana III (Komonuelthi gjatë sundimit të John III) (në polonisht). Royal Castle in Warsaw. fq. 45.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Komonuelthi_Polako-Lituanez&oldid=2646897"