Historia e Jehudëve në Kosovë
Historia e hebrenjve në Kosovë pasqyron në masë të madhe atë të historisë së hebrenjve në Serbi, përveç gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur Kosova, si pjesë e Mbretërisë Shqiptare, ishte nën kontrollin italian dhe më vonë nën kontrollin gjerman. Përjashtimi tjetër është pas Luftës së Kosovës të vitit 1999, kur krahina filloi ndarjen e saj politike nga Serbia.
Sundimi osman
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Para pushtimit osman të rajonit, dokumentacioni mbi hebrenjtë e Ballkanit ishte i paqartë. Komunitetet hebreje të Ballkanit u rritën në shekujt e 15-të dhe të 16-të nga ardhja e refugjatëve hebrenj që iknin nga inkuizicioni spanjoll dhe portugez. Sulltan Bajaziti II i Perandorisë Osmane mirëpriti refugjatët hebrenj në perandorinë e tij. Hebrenjtë u përfshinë në tregtinë midis krahinave të ndryshme në Perandorinë Osmane, duke u bërë veçanërisht të rëndësishëm në tregtinë e kripës. [1]
Regjistrimi i taksave kadastrale turke i vitit 1455 i tokave të Brankoviçit (që mbulon 80% të Kosovës së sotme) regjistroi 1 banesë hebreje në Vushtri.
Një statistikë austriake e botuar në 1899 vlerësoi:
Sundimi jugosllav
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Pas Luftës së Parë Botërore, Serbia u bashkua me Malin e Zi, dhe më pas u bashkua me Shtetin e Sllovenëve, Kroatëve dhe Serbëve për të formuar Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve, e cila shpejt u riemërua Mbretëria e Jugosllavisë. Kosova e populluar kryesisht nga shqiptarët përfshihej në Serbi. Në atë kohë, rreth 500 hebrenj banonin në Kosovë. [2]
Regjistrimi i popullsisë i vitit 1921 për territoret që përfshijnë Kosovën e sotme numëronte 439,010 banorë:
Sipas fesë:
- Muslimanët: 329,502 (75%)
- Ortodokse Serbe: 93.203
- Katolikët Romakë: 15.785
- Hebrenj: 427
- Katolikët grekë: 26
Lufta e Dytë Botërore dhe Holokausti
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Në vitin 1941, Kosova u inkorporua në Shqipërinë e Madhe të sunduar nga Italia. Në korrik 1943, kur Italia u largua nga lufta, gjermanët morën kontrollin e Kosovës. Në vitin 1944, partizanët komunistë ripushtuan Kosovën nga Shqipëria dhe e bënë atë pjesë të Jugosllavisë Federale Demokratike.
Shifrat e dëbimeve dhe vdekjeve/mbijetesës
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Literatura aktuale tregon pesë raste të dëbimeve të regjistruara numerikisht nga Kosova:
1) Gusht 1941, Mitrovicë, nën pushtimin gjerman, raportohet se 88 hebrenj janë dërguar në kampin e përqendrimit Sajmisht pranë Beogradit, ku u vranë. Para deportimit, të gjithë burrat hebrenj në Mitrovicë pretendohet se janë arrestuar, ndërsa gratë janë dërguar në punë të detyruar të përditshme. Në shkurt 1942, gratë thuhet se u arrestuan me fëmijët e tyre, prona hebreje u mor nga bashkëpunëtorët vendas dhe u shkatërrua sinagoga. Një raport i vitit 1960 drejtuar Administratës së Sigurimit Shtetëror të NR Serbisë detajon emrat e viktimave nga 12 familje të pushkatuara në kamp në dimrin e vitit 1941. [3]
2) 1942, Prishtinë. 250 hebrenj jugosllavë, duke përfshirë një numër të panjohur hebrenjsh vendas të Kosovës, të transferuar në brendësi të Shqipërisë. Që nga viti 1943, historiani Daniel Perez tregon se ata përbënin një pjesë të 500 hebrenjve të mbajtur nën arrest shtëpiak ose në kampe përqendrimi në qytetet shqiptare të Beratit, Krujës dhe Kavajës. Ai gjithashtu tregon se lëvizjet e hebrenjve vendas dhe jovendas nga Kosova në Shqipëri kanë qenë të vazhdueshme gjatë gjithë periudhës së luftës. [4]
3) Mars 1942, Prishtinë. Policia ushtarake italiane arrestoi 51 refugjatë hebrenj dhe ua kaloi nazistëve. Sipas historianit Noel Malcolm ata u dërguan në Sajmiste. Daniel Perez detajon se lista e dëbimit ishte përpiluar nga autoritetet italiane dhe policia lokale shqiptare dhe se ata fillimisht u dërguan në një "kamp përqendrimi" [gabim i mundshëm terminologjik - pasi ishte një kamp mbajtjeje] në Prishtinë përpara se të transferoheshin në Mitrovicë. [3] [4] [5]
4) 14 maj 1944, Prishtinë. Shefi nazist Heinrich Himmler organizoi Njësinë e Skënderbeut, e cila u komandua nga gjermanët për të arrestuar 281 hebrenj që u dërguan në Bergen-Belsen nëpërmjet Beogradit të pushtuar, ku, sipas Noel Malcolm, 'më shumë se' 200 vdiqën, ose sipas Martin Cüppers, 'të paktën' 177 vdiqën. [5] [4] [6] [7]
5) Gusht 1944, Prishtinë, Një listë e gjerë me 789 viktima kryesisht jo-hebreje, përfshirë boshnjakë, shqiptarë, serbë, komunistë, partizanë dhe aktivistë, të arrestuar nga divizioni SS Skënderbeg për t'u transportuar në Rajh është publikuar nga Robert Elsie. 31 persona janë renditur si hebrenj dhe 11 persona të tjerë, kryesisht fëmijë, janë renditur thjesht në bazë të përkatësisë së një familjeje hebreje. Fati i tyre nuk dihet. [8]
Megjithëse shumica e historianëve duket se kanë konsensus rreth figurës 281, historiani shqiptar Haxhi Bajraktari thuhet se ka shkruar se vetëm 43 emra hebrenjsh ishin përfshirë në gjithsej 249 të dëbuar, të cilët ai i përshkruan kryesisht si komunistë dhe partizanë. [9] Analiza e listave me sa duket origjinale të transportit nazist sugjeron që shifrat e Bajraktarit për hebrenjtë të jenë të nënvlerësuara. Historiani serb Pavle Dzeletovic Ivanov gjithashtu e vendos numrin e arrestimeve më 14 maj në 400 (që anasjelltas sugjeron mbivlerësim). [10] Emrat e atyre që mbijetuan dhe vdiqën në Bergen-Belsen janë regjistruar në burim [3]
Noel Malcolm përmbledh se nga 551 hebrenj vendas të Kosovës të pranishëm para luftës, 210 kishin vdekur deri në fund. [5] Kjo nuk korrespondon numerikisht me provat e plota të mësipërme. Prandaj, numri i vërtetë mbetet i panjohur.
Video intervista me hebrenjtë e Kosovës që i mbijetuan Holokaustit mund të gjenden në Fondacionin Shoah.
Dëshmi dhe fotografi mund të gjenden në faqen e internetit të Muzeut të Holokaustit në SHBA. [11]
Pjesë nga deklaratat e dëshmitarëve
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Një fragment nga deklarata e Hedviga Schönfein, e burgosur e kampit Judenlager Zemlin (Sajmište) është publikuar nga Qendra për Demokraci dhe Pajtim në Evropën Juglindore:
“Menjëherë pas mbërritjes në kamp, gjermanët na thanë se kampi do të evakuohej gradualisht, sepse kishin ndërmend të burgosnin komunistët në kamp, por nuk donin të na tregonin se ku do të na çonin. . . . Për transferimet e para ftuan vullnetarë dhe i pari që u ftua ishte grupi nga unë - hebrenjtë nga Kosova. (. . . ) Ata që ishin caktuar për transport u urdhëruan, ose më saktë, u këshilluan me dashamirësi të merrnin me vete gjërat e tyre më të çmuara dhe të paketonin me kujdes të gjithë pjesën tjetër dhe të vendosnin adresën e tyre të saktë në paketë. (. . . ) Kështu, këto transferta niseshin pothuajse çdo ditë. Të dielave dhe gjatë festave zakonisht nuk kishte transferime apo largime, por kishte ditë që makina bënte dy xhiro. Shoferi i makinës gri shpesh hynte vetëm në kamp, mblidhte fëmijë rreth vetes, i përkëdhelte, i merrte në krahë dhe u jepte karamele. Fëmijëve u pëlqente dhe sa herë që vinte, nxitonin drejt tij për të marrë karamele. Askush në kamp nuk dyshoi se njerëzit ishin çuar drejt vdekjes. Besohej fuqimisht se ata po transferoheshin në një kamp pune.” [12]
Një deklaratë e Albert Ruben sugjeron një dëbim nga Prishtina në dimrin e vitit 1943, e pa regjistruar nga historianët akademikë më lart:
“Në fund të vitit 1943, tashmë ishte dimër, ndoshta nëntor ose dhjetor, njerëzit SS erdhën në të gjitha shtëpitë e hebrenjve për të na mbledhur. Na ngritën nga shtretërit dhe na çuan drejt e në kazermë afër fushës së futbollit. Ishim shumë, më shumë se katërqind veta. Aty qëndruam dy ditë. Të gjithë sollën ushqim me vete. Ne nuk kishim një tualet, kështu që hapëm një gropë dhe vendosëm disa dërrasa druri mbi të. Ata na kërcënonin, na thoshin t'i dorëzonim florinjtë dhe sendet e tjera me vlerë dhe ne i hidhnim në tualet. Atë që nuk u kishim dhënë më parë të varfërve, tani po e hidhnim në tualet. S'kaloi shumë dhe na futën në vagonët e bagëtive dhe na çuan në kampin e hebrenjve në Beograd në Sajmisht."
Burime të mëtejshme informacioni mbi Luftën e Dytë Botërore dhe periudhën e Holokaustit
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Informacione të gjera mbi pushtimin gjerman të Shqipërisë, me materiale origjinale burimore naziste që i referohen Kosovës, mund të gjenden në veprën e Robert Elsie. [13] [14]
Një kritikë e plotë e mësimit të lëndës së Luftës së Dytë Botërore dhe holokaustit në shkollat e Kosovës është prodhuar nga Oral History Kosova.
Komuniteti i pasluftës
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Federata e Komuniteteve Hebraike në Jugosllavi u formua pas Luftës së Dytë Botërore për të koordinuar komunitetet hebraike të Jugosllavisë së pasluftës dhe për të lobuar për të drejtën e hebrenjve për të emigruar në Izrael. [15] Selia e Federatës ishte në Beograd, kryeqyteti i Jugosllavisë së pasluftës.
Më shumë se gjysma e hebrenjve jugosllavë të mbijetuar zgjodhën të emigronin në Izrael pas Luftës së Dytë Botërore. Komuniteti hebre i Serbisë, dhe në të vërtetë i të gjitha republikave përbërëse në Jugosllavi, mbahej nga fuqia unifikuese e Federatës së Komuniteteve Hebraike në Jugosllavi. Megjithatë, ky pushtet përfundoi me shpërbërjen e Jugosllavisë në vitet 1990.
Luftërat jugosllave
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Hebrenjtë e Serbisë jetuan relativisht të qetë në Jugosllavi midis Luftës së Dytë Botërore dhe viteve 1990. Sipas regjistrimit të vitit 1991, në Kosovë kishte 112 hebrenj, megjithëse ka mundësi që të ketë pasur edhe më shumë. Megjithatë, fundi i Luftës së Ftohtë pa shpërbërjen e Jugosllavisë dhe luftërat në Kroaci dhe Bosnje-Hercegovinë. Lufta për Kosovën filloi në vitet 1990, kur udhëheqësi serb Slobodan Millosheviç filloi të konsolidonte pushtetin në Kosovë dhe Ushtria Çlirimtare e Kosovës zhvilloi një kryengritje separatiste. Në vitin 1999, forcat ndërkombëtare i dëbuan forcat serbe nga Kosova. Gjatë konfliktit, 50 hebrenjtë e mbetur në kryeqytetin e provincës së Prishtinës u larguan në Shqipëri, sepse kishin lidhje të ngushta kulturore dhe gjuhësore me shqiptarët.
Kosova e pasluftës
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Aktualisht ka shumë pak hebrenj në Kosovë, sipas Çeda Prlinçeviç, udhëheqëse e komunitetit të vogël hebre të Prishtinës.
Komuniteti i vetmuar hebre në Prizren flet shqip dhe turqisht dhe ka qendruar për momentin. [16] Ky komunitet numëron rreth 50 anëtarë, të ndarë në tri familje. Nuk ka shkolla hebraike. Papunësia është mbizotëruese dhe mbështetja për komunitetin vjen nga Komiteti i Përbashkët Hebre Amerikan i Shpërndarjes. Ka pasur disa martesa me komunitetin shqiptar përreth. Babai i Votim Demirit, kreut të komunitetit hebre të Prizrenit, është shqiptar. [17] Izraeli ka marrëdhënie të mira me kosovarët, me qeverinë izraelite që dërgoi ndihma masive humanitare gjatë dhe pas luftës së viteve 1998-99 me regjimin e Slobodan Millosheviçit. Që nga viti 2020, Izraeli e ka njohur pavarësinë e Kosovës dhe Kosova do ta zhvendosë ambasadën e saj në Jerusalem. [18]
Kosova ka miratuar përkufizimin e punës të Aleancës Ndërkombëtare të Përkujtimit të Holokaustit për Antisemitizmin për të mbështetur përpjekjet ndërkombëtare në luftimin e antisemitizmit. [19]
Shënime dhe referenca
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]| a. | Kopja origjinale në gjuhën turke e regjistrimit ruhet në arkivat e Stambollit. Megjithatë, në vitin 1972 Instituti i Studimeve të Lindjes së Mesme të Sarajevës përktheu regjistrimin dhe publikoi një analizë të tij Kovačević Z. Ešref, Handžić A., Hadžibegović H. Oblast Brankovića - Opširni katastarski popis iz 1455., Orijentalni institut, Sarajevo. edhe të tjerët e kanë mbuluar këtë temë si Vukanović Tatomir, Srbi na Kosovu, Vranje, 1986. |
Referencat:
- ^ Virtual Jewish History Tour – Serbia and Montenegro
- ^ Romano, Jasa (1980). Jews of Yugoslavia 1941–1945. Federation of Jewish Communities of Yugoslavia. fq. 573–590.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b c "Kosovo Holocaust". kosovoholocaust.com. Marrë më 2018-02-22.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja) - ^ a b c Perez, Daniel; Edited by John-Paul Himka, and Joanna Beata Michlic (2008). In, Bringing the Dark Past to Light: The Reception of the Holocaust in Postcommunist Europe (në anglisht). USA: U of Nebraska Press. fq. 27, 28, 29. ISBN 9780803225442.
{{cite book}}:|last2=ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!) - ^ a b c Malcolm, Noel.
- ^ Martin Cüppers, “Mission in 'Greater Albania': The 21st Weapon Mountain Division of the ss 'Skanderbeg'” (paper presented at conference in Tirana, 19–20 May 2008
- ^ Jürgen Fischer, Bernd (1999). Albania at War, 1939-1945. Albania: C. Hurst & Co. Publishers. fq. 187.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Elise, Robert (6 mars 2021). "Prisoners of the Nazis in Kosovo".
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja) - ^ Marrëdhënjet Shqiptaro-Hebraike, Instituti Shqiptar i Studimeve Politike, Tiranë, printed in Prishtinë in Albanian in 2009
- ^ Dzeletovic Ivanov, Pavle (1988). Jevreji Kosova i Metohije. Belgrade: PANPUBLIK BEOGRAD. fq. 70.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Home". ushmm.org.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Edited by Erdelja, Kresimir. "Alternative Educational Materials. The Second World War, second edition. Centre for Democracy and Reconciliation in South East Europe" (PDF). Marrë më 2018-02-22.
{{cite web}}:|last=ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Elsie, Dr. Robert. "1945 | Final Report of the German Wehrmacht in Albania". www.albanianhistory.net. Marrë më 2018-02-20.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Elsie, Dr. Robert. "1956 | Hermann Neubacher: A Nazi Diplomat on Mission in Albania". www.albanianhistory.net. Marrë më 2018-02-20.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Jews of the Former Yugoslavia After the Holocaust
- ^ Spritzer, Dina (2008-02-17). "Independence at a time of uncertainty for Kosovo's Jews". Jewish Telegraphic Agency. Arkivuar nga origjinali më 2008-02-20. Marrë më 2008-02-22.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Jordan, Michael J. (1999-12-03). "Jews in Kosovo city share fate and struggle of Albanians". Jewish Telegraphic Agency.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Mizroch, Amir (2020-09-04). "Israel recognizes Kosovo". www.haaretz.com.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Semini, Llazar (23 tetor 2020). "Albania joins global efforts to combat anti-Semitism". The Washington Post. Marrë më 24 tetor 2020.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)