Kolonizimi dhe legjendat për ilirët
Kolonizimi dhe legjendat për ilirët janë një tregues i qartë i kontakteve midis Greqisë dhe Adriatikut lindor. Gjatë kontakteve të para, periudha e kolonizimit grek merret si shekujt VII-VI. p.e.s., por kontaktet datojnë shumë më herët, gjë që vërtetohet nga burime të shkruara, si dhe mbetje materiale arkeologjike. Kontaktet më të hershme të njohura midis këtyre zonave ruhen në mite dhe legjenda, të cilat mund të shihen paraprakisht si faza e parakolonizimit në një kuptim më të gjerë. Legjendat përfaqësojnë një tregues të qartë të këtyre kontakteve, sepse ato përmbajnë vendndodhje reale dhe ngjarje të vërtetuara arkeologjikisht, kështu që ato mund të merren parasysh si dëshmi të vlefshme.
Kolonizimi, në përkufizimet e tij themelore, është imigrimi i drejtpërdrejtë dhe krijimi i kolonive në një zonë të caktuar. Parë nga një këndvështrim më i gjerë, të gjitha kontaktet domethënëse që u kujtuan dhe u kaluan shekuj më vonë mund të klasifikohen brenda kornizës së tij.[1]
Faza e parakolonizimit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Një rol ekspeditës i atribuohet fazës së kontakteve të parakolonizimit. Kjo fazë përfaqësohet nga një vello historish mitologjike, të cilat nën kujdesin e një bote dhe gjeografie të ndryshme mitologjike paraqesin ngjarjet dhe kontaktet reale të Greqisë me Adriatikun dhe me brendësinë. Në këtë kuptim, rolin më të rëndësishëm e kanë mitet në disa versione, për Kadmin dhe Harmoninë.
Sipas një versioni shumë më të përhapur, të sjellë nga Apollodori, origjina e ilirëve lidhet me mitin e rrëmbimit të Evropës nga Zeusi . Vëllai i saj fenikas Kadmi u vendos midis enkelejëve dhe u martua me Harmoninë, e cila i lindi një djalë i cili u quajt Ilir (Illyrios, të cilin menjëherë pas lindjes e kishte mbështjellur një gjarpër duke ia transferuar fuqinë e tij magjike; dhe kështu ai do të bëhej paraardhësi i ilirëve. Në atë kohë, enkelejët ishin në luftë me fiset ilire fqinje, ndaj Kadmi, me urdhër të një orakulli, i ndihmoi ata të fitonin, pas së cilës u zgjodh mbret. Ekzistenca e mbretërisë së enkelejëve i përket më shumë legjendës sesa ngjarjeve aktuale. [2] Gjarpri që gërshetoi Ilirinë lidhet me gjarpërin hitit ilyriak. Emri i ilirëve dhe i gjarprit hitit sigurisht që nuk është i rastësishëm. Gjarpri luajti një rol të rëndësishëm në jetën mitologjike ilire. Ai ishte një shenjë totemike e shumicës së popujve ilirë dhe kulti i gjarprit u ruajt për një kohë shumë të gjatë në besimet e njerëzve të Ballkanit perëndimor dhe atij qendror, duke mbijetuar në forma të ndryshme besëtytnish dhe besimesh popullore deri më sot. [3]
Në versionin e dytë, të paraqitur shumë më vonë nga Apiani në librin e tij mbi ilirët, Iliri është djali i ciklopëve Polifemi dhe Galatea. Në këtë version shpjegohet origjina jo vetëm e popujve të parë ilirë, por edhe e të gjithë atyre popujve që më vonë ranë në kontakt me ilirët ose hynë në territorin që romakët e quanin Illyricum . llyrius kishte gjashtë djem, Enkeleun, Autariatin, Dardanin, Maedin, Taulanin dhe Perrebin, si dhe vajzat, Partha, Daorsa, Dasara, etj. Prej tyre rrjedhin Autariatët, Dardanët, Taulantët, Enkelejët, Parthinët, Dasaretët dhe Daorsët. Autariati kishte një djalë të quajtur Panoniu (ose Peioni), dhe më vonë djemtë Skordisku dhe Triballi [4] Ndërsa në gjeneratën e parë të versionit të Apianit ka eponime të fiseve pa dyshim ilire, ku tashmë në brezin e ardhshëm kemi futjen e Panonët dhe në brezin e tretë të pasardhësve ilirë kemi Triballët dhe Skordiskët, që përfaqëson vendosjen e keltëve në Ballkani. [1]
Faza e dytë e kolonizimit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Faza e dytë bazohet në dy fakte:
- Veprat e shkrimtarëve antikë gjatë shekullit të 8-të p.e.s. në të cilën Homeri dhe autorët pas tij (Herodoti, Aeliu Herodiani, Aristonicus, Straboni, Eustathinus, Suda) integruan në veprat e tyre bashkësitë e zonës ilire. Nëpërmjet kësaj, Enkelejët (Enetët) u bënë pjesë përbërëse e mitit të Kadmit dhe gjatë Luftës së Trojës ata mbetën të famshëm për dy gjëra: për mbarështimin e kuajve dhe për qytetet e famshme nga vendi i Enetëve. Paeonët nën Trojën ishin luftëtarë me qerre nga lumi Vjos (Axios), shpesh të karakterizuar si të lakuar, me shtiza të gjata. Sipas Homerit, qyteti i tyre ishte Amidoni dhe përveç Priamit, i cili i udhëhoqi në luftën e Trojës, u kënduan edhe disa luftëtarë të tjerë: Tersilochus, Midoni, Astylochus, Mnesa, Thrasius, Enea dhe Ophelestus. Në këngën XXI të Iliadës, Homeri i përshkruan kështu: Pasi Patrokli vrau Pirechmusin, i cili udhëhoqi Paionët, vendi i tij i ra Asteropeut të Paionisë. Njëmbëdhjetë ditë pas mbërritjes së tij në Trojë, Asteropeus takoi Akilin, i cili ende nuk e njihte atë për shkak të mbërritjes së tij të fundit . Sipas Homerit, dardanët janë të afërm të Trojanëve dhe ata udhëhiqeshin në luftë nga Enea, i cili, sipas traditave mitologjike, ishte pasardhës i Dardanit, i cili ishte pasardhës i Zeusit, së bashku me fisin e tij. Pavarësisht se nuk bëhet fjalë drejtpërdrejt për bashkësitë e Greqisë homerike, Homeri kur i përmend ata, anëtarët e këtyre komuniteteve i identifikon njësoj si grekët apo trojanët, gjenealogjikisht. [5]
Hekateu, tashmë në shekullin e VI p.e.s. nuk dinte për qytete si Adria, Japigia, Oidantion e të tjerë, dhe për komunitetet e Histrëve, Kaulicëve, Mentorëve, Liburnëve e të tjerë.
- Ndër materialet e shumta arkeologjike që tregojnë kontakte të drejtpërdrejta, ku rolin më të rëndësishëm me morinë e materialeve të importuara greke, kanë tumat princërore, të cilat janë edhe dëshmitë më të besueshme të kolonizimit në brendësi, pra në zonën e Shqipërisë, Kosovës, Bosnjës dhe Hercegovinës, Malit të Zi, Maqedonisë. Në konceptin e kolonizimit, tumat mbretërore/princërore paraqesin dëshminë më të fortë të ekzistencës së saj, duke qenë se ajo nënkupton dhe vërteton drejtpërdrejt kontaktet e qarta të Greqisë së epokës së bronzit me brendësinë kontinentale, si pasojë e largimit dhe qëndrimit në atë zonë, e kështu edhe njohja me traditat e tyre.
Materiali me origjinë greke që janë gjetur në zonën e Kulturës së Matit, Drilonit dhe Glasinacit. Përkrenarja korintike nga Tuma ilire e Ararës datohet në shekullin e 6-të p.e.s. ndërsa në kantierin Çitluk u gjetën enë greke të importuara, këna, sende dekorative metalike dhe pulla me elementë grekë. Në veri të Bosnjës, në Donja Dolina, në skajin jugor të Panonisë, gjendet një helmetë iliro- greke dhe materiale të tjera. [6]
Faza e dytë e kolonizimit mund të përfshijë disa apoiki të themeluara në periudhën në të cilën shkruajnë autorët antikë, disa prej të cilave ende nuk janë përcaktuar saktësisht. Korinti dhe Korkyra në shek. VII p.e.s. ose më saktë, në vitin 627 p.e.s. themeluan apoikian Epidamnos, Durrësi i sotëm, (të cilin romakët e quajtën edhe Dyrrhacium), në anën e djathtë kur kaloni detin Jon drejt Adriatikut, në brendësi të të cilit Tukididi jep informacion të saktë për komunitetin e Taulanatëve). Apoikia e dytë, Apollonia, u themelua nga grekët në vitin 588. para erës sonë, mbetjet e të cilit gjenden ende pranë Pojanit në Shqipërinë e Jugut. [2] Marrëdhëniet e zhvilluara tregtare të këtyre kolonive do të përshpejtojnë zhvillimin ekonomiko-shoqëror edhe të ilirëve në zonën përreth, e me kalimin e kohës edhe të atyre nga brendësia e thellë kontinentale.
Faza e tretë e kolonizimit[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Faza e tretë është kolonizimi klasik, i cili është i dokumentuar dhe i detajuar në literaturën profesionale të ilirologjisë dhe përfaqëson vendosjen e drejtpërdrejtë të kolonive greke në bregdetin e Adriatikut, të cilat do të jenë një bastion i fortë për një kohë të gjatë.
Në shekullin IV, midis viteve 397 dhe 390 p.e.s. sundimtari grek Dionisi i Sirakuzës themeloi koloninë e Isës në ishullin e sotëm Vis . Pastaj ai ndihmoi Paranëve, kolonëve grekë nga ishulli Para, për të krijuar një koloni të re në vitet 385/384 në vendin e Stari Gradit në ishullin Hvar. Ilirët reaguan ndaj themelimit të Faros, duke thirrur liburnët për ndihmë, por u mundën, me diku reth 5000 ilirë të vrarë. Pas vdekjes së Dionisit, Isa u bë i pavarur dhe u bë një fuqi ekonomike dhe politike. Në një kohë të shkurtër ata themeluan koloni në Lumbardhën e sotme të Korçulës, Tragurioni në Trogir, Epetioni (Stobreç). Në shekullin e II-të, ata themeluan një emporium në Salonë (Solin), pranë vendbanimit tashmë ekzistues ilir. Besohet se për shkak të ndikimit grek u krijuan edhe vendbanime tjera: Heracleia në Dalmacinë qendrore, e cila gjithashtu prodhonte paratë e veta, Olcinium ( Ulqin ), Epidaurum ( Cavtati ), etj.
Sipas Đura Basler, Daorsoni ishte gjithashtu një koloni greke, derisa u mor gradualisht nga Daorsët. Kolonizimi klasik përfaqësonte gjithashtu kulmin e veprimtarisë kolonizuese që zgjati në mënyrë lineare që nga epoka e bronzit. [2]
Shih edhe[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Referime[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
- ^ a b Mesihović, Salmedin (2014). Historija Autarijata (PDF) (në serbo-kroatisht). Filozofski fakultet Sarajevo. fq. 34. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 21 mars 2016. Marrë më 29 mars 2020.
- ^ a b c Aleksandar Stipčević - Iliri
- ^ "Tijana Križanović - Kulturne interakcije na egejsko-jadranskom prostoru krajem brončanog i početkom željeznog doba sa posebnim naglaskom na razvoj i strukturu mita, Godišnjak 44, 2015" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 27 tetor 2020. Marrë më 28 tetor 2022.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "John Wilkes - the Illiyans". Elektronska verzija (në anglisht). Marrë më 9 shkurt 2018.
- ^ "Adnan Kaljanac - Mehanizmi identificiranja u brončanodobnim zajednicama homerskog doba" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 mars 2020. Marrë më 28 tetor 2022.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Aleksandar Jašarević - Socio-ekonomska i simbolička uloga importovanih metalnih posuda s Glasinca" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 19 mars 2020. Marrë më 28 tetor 2022.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)