Gjuhësia historike

Të mos ngatërrohet me Historia e gjuhësisë.

Gjuhësia historike, e quajtur edhe gjuhësia diakronike, është studim shkencor i ndryshimit të gjuhës me kalimin e kohës. Problemet kryesore të gjuhësisë historike përfshijnë:

1. përshkrimin dhe llogaritjen për ndryshimet e vërejtura në gjuhë të veçanta
2. rindërtimin e parahistorisë së gjuhëve dhe përcaktimin e lidhjes së tyre, duke i grupuar ato në familje gjuhësore (gjuhësia krahasuese)
3. zhvillimin e teorive të përgjithshme për mënyrën se si dhe pse ndryshon gjuha
4. përshkrimin e historisë së bashkësive të të folurit
5. studimin e historisë së fjalëve, pra etimologjinë

Gjuhësia historike është e bazuar në Parimin Uniformitar, i cili përkufizohet nga gjuhëtari Donald Ringe si më poshtë:

Derisa të mund t'i vërtetojmë ndryshimet e rëndësishme në kushtet e përvetësimit të gjuhës dhe përdorimit ndërmjet pak kohësh të së kaluarës së padukshme dhe të së tashmes, duhet të supozojmë se llojet dhe shpërndarjet e njëjta të formave, varieteteve, ndryshimeve, etj. kanë ekzistuar edhe në të shkuarën sikurse në të tashmen.

Derisa të mund t'i vërtetojmë ndryshimet e rëndësishme në kushtet e përvetësimit të gjuhës dhe përdorimit ndërmjet pak kohësh të së kaluarës së padukshme dhe të së tashmes, duhet të supozojmë se llojet dhe shpërndarjet e njëjta të formave, varieteteve, ndryshimeve, etj. kanë ekzistuar edhe në të shkuarën sikurse në të tashmen.

Historia dhe zhvillimi

Gjuhësia historike moderne perëndimore daton nga fundi i shekullit të 18-të. Ajo u rrit jashtë disiplinës së hershme të filologjisë, studimit të teksteve dhe dokumenteve antike që datojnë që nga lashtësia.

Në fillim, gjuhësia historike shërbeu si gurthemeli i gjuhësisë krahasuese kryesisht si një mjet për rindërtimin gjuhësor. Dijetarët ishin të shqetësuar kryesisht për krijimin e familjeve gjuhësore dhe rindërtimin e proto-gjuhëve parahistorike, duke përdorur metodën krahasuese dhe rindërtimin e brendshëm. Përqendrimi ishte fillimisht te gjuhët e mirënjohura indo-evropiane, shumë prej të cilave kishin histori të shkruara prej kohësh; studiuesit studiuan gjithashtu gjuhët urale, një familje tjetër gjuhësh evropiane për të cilën ekziston një material i shkruar më pak i hershëm. Që atëherë, ka pasur punë gjuhësore krahasuese të konsiderueshme, duke u zgjeruar edhe jashtë gjuhëve evropiane, si në gjuhët austronesiane dhe familjet e ndryshme të gjuhëve amtare amerikane, mes shumë të tjerëve. Megjithatë, gjuhësia krahasuese tani është vetëm një pjesë e një disipline më të konceptuar të gjuhësisë historike. Për gjuhët indo-evropiane, studimi krahasues tani është një fushë shumë e specializuar. Shumica e hulumtimeve janë duke u zhvilluar për zhvillimin e mëvonshëm të këtyre gjuhëve, në veçanti, zhvillimin e varieteteve standarde moderne.

Disa studiues kanë ndërmarrë studime në përpjekje për të krijuar super-familje, duke lidhur, për shembull, familjet indo-evropiane, urale dhe familje të tjera në Nostratic. Këto përpjekje nuk janë pranuar gjerësisht. Informacioni i nevojshëm për të krijuar lidhje bëhet më pak i disponueshëm pasi rritet thellësia e kohës. Thellësia kohore e metodave gjuhësore është e kufizuar për shkak të ngjashmërisë së fjalëve të rastësishme dhe ndryshimeve midis grupeve gjuhësore, por një kufi prej rreth 10,000 vjet shpesh supozohet. Takimi i proto-gjuhëve të ndryshme është gjithashtu i vështirë; disa metoda janë në dispozicion për takime, por vetëm rezultatet e përafërta mund të merren.

Analiza diakronike dhe sinkronike

Fillimisht, e gjithë gjuhësia moderne ishte historike për nga orientimi. Edhe studimi i dialekteve moderne përfshiu vëzhgimin e origjinës së tyre. Dallimi i Ferdinand de Saussure midis gjuhësisë sinkronike dhe diakronike është thelbësor për organizimin e sotëm të disiplinës. Përparësi i jepet gjuhësisë sinkronike, dhe gjuhësia diakronike përcaktohet si studim i fazave të njëpasnjëshme sinkronike. Demarkacioni i qartë i Saussure, megjithatë, ka pasur si mbrojtës ashtu edhe kritikë.

Në gjuhësi, një analizë sinkronike është ajo që shikon fenomenet gjuhësore vetëm në një kohë të caktuar, zakonisht të tashmen, por një analizë sinkronike e një forme gjuhësore historike është gjithashtu e mundur. Mund të dallohet nga diakronika, e cila e konsideron një fenomen përsa i përket zhvillimeve me kalimin e kohës. Analiza diakronike është shqetësimi kryesor i gjuhësisë historike; sidoqoftë, shumica e degëve të tjera të gjuhësisë merren me një formë të analizës sinkronike. Studimi i ndryshimit të gjuhës ofron një pasqyrë të vlefshme për gjendjen e përfaqësimit gjuhësor, dhe për shkak se të gjitha format sinkronike janë rezultat i ndryshimeve diakronike që zhvillohen historikisht, aftësia për të shpjeguar ndërtimet gjuhësore kërkon një përqendrim në proceset diakronike.

Në praktikë, një gjuhësi thjesht sinkronike nuk është e mundur për asnjë periudhë para shpikjes së gramafonit, pasi regjistrimet e shkruara gjithmonë mbesin mbrapa, duke reflektuar zhvillimet gjuhësore. Regjistrimet e shkruara janë të vështira për t’u datuar me saktësi përpara zhvillimit të faqes moderne të titullit. Shpesh, takimi duhet të mbështetet në prova historike kontekstuale siç janë mbishkrimet, ose teknologjia moderne, siç është data e karbonit, mund të përdoret për të përcaktuar datat me saktësi të ndryshme. Gjithashtu, puna e sociolinguistëve mbi variacionin gjuhësor ka treguar që gjendjet sinkronike nuk janë uniforme: zakonet e të folurit të folësve më të vjetër dhe të rinj ndryshojnë në mënyra që tregojnë për ndryshimin e gjuhës. Variacioni sinkronik është ndryshimi gjuhësor në progres.

Qasjet sinkronike dhe diakronike mund të arrijnë në përfundime krejt të ndryshme. Për shembull, një folje e fortë gjermanike si anglisht sing - sang - sung është e parregullt kur shikohet në mënyrë sinkronike: truri i folësit vendas i përpunon ato si forma të mësuara, por format e prejardhura të foljeve të rregullta përpunohen mjaft ndryshe, me zbatimin e rregullave prodhuese (për shembull, duke shtuar -ed në formën themelore të një foljeje si në walk - walked). Kjo është një pasqyrë e psikolinguistikës, e cila është e rëndësishme edhe për didaktikën gjuhësore, që të dyja janë disiplina sinkronike. Sidoqoftë, një analizë diakronike tregon se folja e fortë është mbetje e një sistemi plotësisht të rregullt të ndryshimeve të brendshme të zanoreve, në këtë rast ablauti indo-evropian; gjuhësia historike rrallë e përdor kategorinë "folje e parregullt".

Mjetet kryesore të kërkimit në gjuhësinë diakronike janë metoda krahasuese dhe metoda e rindërtimit të brendshëm. Teknikat më pak standarde, siç është krahasimi leksikor masiv, përdoren nga disa gjuhëtarë për të kapërcyer kufizimet e metodës krahasuese, por shumica e gjuhëtarëve i konsiderojnë si jo të besueshëm.

Gjetjet e gjuhësisë historike shpesh përdoren si bazë për hipoteza për grupimet dhe lëvizjet e popujve, veçanërisht në periudhën parahistorike. Në praktikë, megjithatë, shpesh është e paqartë se si të integrohen provat gjuhësore me provat arkeologjike ose gjenetike. Për shembull, ekzistojnë teori të shumta në lidhje me atdheun dhe lëvizjet e hershme të Proto-Indo-Evropianëve, secila me interpretimin e vet të të dhënave arkeologjike.

Nënfushat e studimit

Klasifikimi i gjuhëve indoeuropiane. E kuqe: Gjuhë të zhdukura. E bardha: kategori ose proto-gjuhë të paestestuara. Gjysma e majtë: gjuhët centum ; gjysma e djathtë: gjuhët satem

Gjuhësia krahasuese

Gjuhësia krahasuese (fillimisht filologjia krahasuese ) është një degë e gjuhësisë historike që merret me krahasimin e gjuhëve për të vendosur lidhjen e tyre historike. Gjuhët mund të jenë të lidhura me konvergjencën përmes huazimit ose me prejardhje gjenetike, kështu që gjuhët mund të ndryshojnë dhe gjithashtu janë në gjendje të ndërlidhen.

Lidhshmëria gjenetike nënkupton një origjinë të përbashkët ose protogjuhë. Gjuhësia krahasuese ka si qëllim ndërtimin e familjeve gjuhësore, rindërtimin e protogjuhëve dhe specifikimin e ndryshimeve që kanë rezultuar në gjuhët e dokumentuara. Për të mbajtur një dallim të qartë midis gjuhës së vërtetuar dhe formave të rindërtuara, gjuhëtarët krahasues parashtesin një asterisk ndaj çdo forme që nuk gjendet në tekstet që mbijetojnë.

Etimologjia

Etimologjia është studimi i historisë së fjalëve: kur ato hynë në një gjuhë, nga cili burim dhe si kanë ndryshuar forma dhe kuptimi i tyre me kalimin e kohës. Një fjalë mund të hyjë në një gjuhë si një fjalë e huazuar (si një fjalë nga një gjuhë e adoptuar nga folësit e një gjuhe tjetër), përmes morfologjisë derivative duke kombinuar elemente para-ekzistuese në gjuhë, nga një hibrid i këtyre dy proceseve të quajtura fono-semantike, ose në disa mënyra të tjera të vogla.

Në gjuhët me një histori të gjatë dhe të hollësishme, etimologjia përdor përdorimin e filologjisë, studimin se si fjalët ndryshojnë nga kultura në kulturë me kalimin e kohës. Etimologët gjithashtu përdorin metodat e gjuhësisë krahasuese për ta rindërtuar informacionin rreth gjuhëve që janë shumë të vjetra për çdo informacion të drejtpërdrejtë (siç është shkrimi) që të dihet. Duke analizuar gjuhët e lidhura me një teknikë të njohur si metodë krahasuese, gjuhëtarët mund të bëjnë konkluzione, në lidhje me gjuhën e tyre të përbashkët të prindërve dhe fjalorin e saj. Në atë mënyrë, janë gjetur rrënjët e fjalëve që mund të gjurmohen gjatë origjinës së, për shembull, të familjes në gjuhën indo-evropiane. Edhe pse ka origjinë nga tradita filologjike, shumë hulumtime etimologjike aktuale janë bërë në familjet gjuhësore për të cilat ka pak ose aspak dokumentacion të hershëm në dispozicion, të tilla si urale dhe austonesiane.

Dialektologjia

Dialektologjia është studimi shkencor i dialektit gjuhësor, varietetet e një gjuhe që janë karakteristike për grupe të veçanta, bazuar kryesisht në shpërndarjen gjeografike dhe veçoritë e tyre shoqëruese. Kjo është në kundërshtim me variacionet e bazuara në faktorët shoqërorë, të cilët studiohen në sociolinguistikë, ose variacione të bazuara në kohë, të cilat studiohen në gjuhësinë historike. Dialektologjia trajton tema të tilla si divergjenca e dy dialekteve lokale nga një paraardhës i zakonshëm dhe variacioni sinkronik.

Dialektologët merren me veçoritë gramatikore që korrespondojnë me zonat rajonale. Kështu, ata zakonisht merren me popullsi që jetojnë në lokale specifike për breza pa lëvizur, por edhe me grupe emigrantësh që sjellin gjuhët e tyre në vendbanime të reja.

Fonologjia

Fonologjia është një nënfushë e gjuhësisë që studion sistemin e tingujve të një gjuhe specifike ose një grupi të gjuhëve. Ndërsa fonetika ka të bëjë me prodhimin fizik dhe perceptimin e tingujve të të folurit, fonologjia përshkruan mënyrën e funksionimit të tingujve brenda një gjuhe të caktuar ose në të gjitha gjuhët.

Një pjesë e rëndësishme e fonologjisë po studion se cilët tinguj janë njësi dalluese brenda një gjuhe. Për shembull, "p" në "pin" aspirohet, por "p" në "spin" jo. Në anglisht këta dy tinguj përdoren në shpërndarjen plotësuese dhe nuk përdoren për të dalluar fjalët, kështu që konsiderohen alofone të të njëjtës fonemë. Në disa gjuhë të tjera si tajlandisht dhe keçua, i njëjti ndryshim i aspiratës ose jo-aspirimit dallon fjalët dhe kështu që dy tinguj (ose fonema) prandaj konsiderohen dy fonema të dallueshme.

Përveç tingujve kuptimplotë minimalë (fonemat), fonologjia studion se si tingujt alternohen, të tilla si /p/ në anglisht, dhe tema të tilla si struktura rrokëse, theksi i fjalës, theksi dhe intonacioni.

Parimet e teorisë fonologjike janë zbatuar edhe në analizën e gjuhëve të shenjave, por njësitë fonologjike nuk përbëhen nga tingujt. Parimet e analizës fonologjike mund të zbatohen në mënyrë të pavarur nga modaliteti, sepse ato janë krijuar për të shërbyer si mjete të përgjithshme analitike, jo ato specifike gjuhësore.

Morfologjia

Morfologjia është studimi i mjeteve formale të të shprehurit në një gjuhë; në kontekstin e gjuhësisë historike, si ndryshojnë mjetet formale të të shprehurit me kalimin e kohës; për shembull, gjuhët me sisteme komplekse flektive kanë tendencë t'i nënshtrohen një procesi thjeshtësimi. Kjo fushë studion strukturën e brendshme të fjalëve si një mjet formal i shprehjes.

Fjalët si njësi në leksikë janë lëndë e leksikologjisë. Ndërsa fjalët përgjithësisht pranohet që janë (me klitikë) njësitë më të vogla të sintaksës, është e qartë se, në shumicën (nëse jo të gjitha) gjuhët, fjalët mund të lidhen me fjalë të tjera me rregulla. Rregullat e kuptuara nga folësi pasqyrojnë modele (ose rregullsi) specifike në mënyrën e formimit të fjalëve nga njësi më të vogla dhe si bashkëveprojnë ato njësi më të vogla në të folur. Në këtë mënyrë, morfologjia është dega e gjuhësisë që studion modelet e formimit të fjalëve brenda dhe nëpër gjuhë, dhe përpiqet të formulojë rregulla që modelojnë njohuritë e folësve të atyre gjuhëve, në kontekstin e gjuhësisë historike, si mjetet e shprehjes ndryshojnë me kalimin e kohës. Shih gramatikalizimin.

Sintaksa

Sintaksa është studimi i parimeve dhe rregullave për ndërtimin e fjalive në gjuhët natyrore. Termi sintaksë është përdorur për t'iu referuar drejtpërdrejt rregullave dhe parimeve që rregullojnë strukturën e fjalive të çdo gjuhe individuale, si në "sintaksën e irlandishtes moderne". Studiuesit modernë në sintaksë përpiqen t'i përshkruajnë gjuhët në lidhje me rregulla të tilla. Shumë profesionistë në këtë disiplinë përpiqen të gjejnë rregulla të përgjithshme që vlejnë për të gjitha gjuhët natyrore në kontekstin e gjuhësisë historike, si ndryshuan karakteristikat e strukturës së fjalive në gjuhët përkatëse me kalimin e kohës.

Normat e ndryshimit dhe llojet e përshtatjes

Studimet në gjuhësinë historike shpesh përdorin termat "konservativ" ose "inovativ" për të karakterizuar masën e ndryshimit që ndodh në një gjuhë ose dialekt të veçantë në krahasim me varietetet e lidhura. Në veçanti, një shumëllojshmëri konservatore ndryshon relativisht më pak sesa një larmi inovative. Ndryshimet në plasticitet shpesh lidhen me situatën socio-ekonomike të folësve të gjuhëve. Një shembull i një dialekti inovativ do të ishte anglishtja amerikane për shkak të numrit të madh të folësve dhe ndërveprimit të hapur që folësit e tij kanë me grupet e tjera gjuhësore; ndryshimet mund të shihen në termat e zhvilluar për biznes dhe marketing, midis fushave të tjera si teknologjia.

Bashkëbisedimi i një gjuhe inovative është një gjuhë konservatore, e cila përgjithësisht përcaktohet nga natyra e saj statike dhe papërgjegjshmëria ndaj ndikimeve të jashtme. Shumica por jo të gjitha gjuhët konservatore fliten në zona të izoluara që kanë mungesë të ndonjë popullsie tjetër që flet gjuhën amtare.

As termat përshkrues nuk mbajnë ndonjë gjykim vlerash në studimet gjuhësore ose nuk përcaktojnë ndonjë formë të denjësisë që ka një gjuhë, në krahasim me ndonjë gjuhë tjetër.

Një varietet veçanërisht konservator që ruan tipare që kanë kohë që janë zhdukur diku tjetër, ndonjëherë thuhet se është "arkaike". Ka pak shembuj të gjuhës arkaike në shoqërinë moderne, por disa kanë mbijetuar në fraza të përcaktuara ose në vjersha.

Konteksti evolucionar

Për sa i përket teorisë evolucionare, gjuhësia historike (në krahasim me hulumtimin mbi origjinën e gjuhës njerëzore) studion karakteristikat e përvetësuara Lamarckiane të gjuhëve.

Referime

• Bernd Kortmann: Gjuhësia Angleze: Thelbësore, Anglistik-Amerikanistik, Cornlesen, f.   37-49
• Bynon, Theodora (1977). Historical Linguistics (në anglisht). Cambridge: Cambridge University Press. fq. 1. Historical linguistics.
• Radford, Andrew (1999). Linguistics: An Introduction (në anglisht). With co-authors Martin Atkinson, David Britain, Harald Clahsen, Andrew Spencer. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Lexo më shumë

• Raimo Anttila, Gjuhësia historike dhe krahasuese (ed. 2). (John Benjamins, 1989)  
• Karl Brugmann, Bertield Delbrück, Grundriß der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1886–1916).
• Theodora Bynon, Gjuhësia Historike (Universiteti i Kembrixhit Press, 1977)  
• Henry M. Hoenigswald, Ndryshimi i gjuhës dhe rindërtimi gjuhësor (Chicago: Univ. Of Chicago Press 1960).
• Richard D. Janda dhe Brian D. Joseph (Eds), Manuali i Gjuhësisë Historike (Blackwell, 2004)  
• Roger Lass, Gjuhësia historike dhe ndryshimi i gjuhës . (Universiteti i Kembrixhit Press, 1997)  
• Winfred P. Lehmann, Gjuhësia historike: Një hyrje (Botimi i dytë) (Holt, 1973)  
• Prill McMahon, Kuptimi i Ndryshimit të Gjuhës (Universiteti i Kembrixhit Press, 1994)  
• James Milroy, Variacioni gjuhësor dhe ndryshimi (Blackwell, 1992)  
• AC Partridge, Tudor to Augustan English: a Study in Syntax and Style, nga Caxton në Johnson, në seri, The Language Library, London: A. Deutsch, 1969; 242 f. SBN 233-96092-9
• ML Samuels, Linguistic Evolution (Cambridge University Press, 1972)  
• Punë RL (ed. ), Fjalor i gjuhësisë historike dhe krahasuese (Fitzroy Dearborn, 2001)  
• August Schleicher : Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen. (Kurzer Abriss der indogermanischen Ursprache, des Altindischen, Altiranischen, Altgriechischen, Altitalischen, Altkeltischen, Altslawischen, Litauischen und Altdeutschen.) (2 vëllime. ) Weimar, H. Boehlau (1861/62); ribotuar nga Minerva GmbH, Wissenschaftlicher Verlag,  
• Zuckermann, Ghil'ad (2003). Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew (në anglisht). Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-1723-X.