Jump to content

Shqipëria nën pushtimin gjerman

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Shqipëria
Mbretëria Shqiptare
1943–1944
Flag of Albania
Flamuri
Coat of arms e Albania
Stema
Parimi: "Shqipëria Shqiptarëve, Vdekje Tradhëtarëvet[1]
Himni: Himni i Flamurit
Mbretëria shqiptare në vitin 1943
Mbretëria shqiptare në vitin 1943
GjendjaShtet klient i Gjermanisë naziste
KryeqytetiTirana
Gjuhët e zakonshmeShqipja
Besimi
Muslimanët syni
Bektashinjtë
Katolikët
Ortodoksët
Qeveria
Lloji i qeverisjesMonarki kushtetuese
Regjent 
• 1943–1944
Mehdi Frashëri
Kryeministri 
• 1943
Mehdi Frashëri
• 1943–1944
Rexhep Mitrovica
• 1944
Fiqri Dine
• 1944
Ibrahim Biçakçiu
KuvendiKuvendi
Epoka historikeLufta e Dytë Botërore
• Marrja gjermane
8 Shtator 1943
• Humbja gjermane
29 Nëntor 1944
Ekonomia
MonedhaFranga (1943–1944)
Të dhëna të tjera
Kodi ISO 3166AL
Paraprirë nga		 Pasuar nga
Shqipëria nën pushtimin italian (1939–43)
Qeveria Demokratike e Shqipërisë
Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë
Sot pjesë e Shqipëria
 Serbia
 Mali i Zi
 Maqedonia e Veriut
 Kosova
  1. Kryetar i Këshillit të Lartë të Regjencës.
  2. ^ Shteti i njohur pjesërisht.

Shqipëria ishte nën pushtimin gjerman midis viteve 1943 dhe 1944. Përgjatë këtij pushtimit "jokonvencional" rendi qeverisës de jure i Shqipërisë "e ashtuquajtur" e pavarur ka qenë "Mbretëria Shqiptare" (standardi i kohës: "Mbretnija Shqiptare", në gjermanisht: Königreich Albanien).[2] Gjermania i njohu një "sovranitet relativ",[3][4] gjendje njohjeje ndërkombëtare gjatë luftës që e patën edhe Kroacia me Sllovakinë.[5] Para armëpushimit midis Italisë dhe forcave aleate më 8 shtator 1943, Shqipëria kishte qenë në një bashkim de jure me Mbretërinë së Italisë. Pas armëpushimit dhe daljes së Italisë nga Boshti, forcat ushtarake gjermane hynë në Shqipëri, duke e futur në sferën e saj të ndikimit.

Gjermanët planifikuan të ndërtonin një Shqipëri të pavarur neutrale e kontrolluar nga një qeveri miqësore ndaj gjermanëve. Hitleri i kishte bërë të ditur Neubacher-it se dëshironte "një Shqipëri të pavarur me nismë vetjake", për këtë, në respekt të njohjes së pavarësisë, u ndalua rreptësisht rekrutimi i vullnetarëve për njësitë SS në Shqipëri.[6] Më 14 shtator 1943, një Komitet Ekzekutiv të Përkohshëm të kryesuar nga Ibrahim Biçaku. Ky komitet nënshkroi Deklaratën e Pavarësisë, në të cilën shkruhej se, për t'i prerë hovin "anarkisë së krijuar me ndryshimin e situatës", duke besuar fetarisht në ardhmërinë e atdheut dhe në "të drejtat si komb i lirë dhe i pavarur", vendosej rishpallja e pavarësisë, legalizimi do të bëhej nga një vendim i Kuvendit. U deklarua rrëzimi i qeverisë Libohova, duke u shpallur zëvendësimi me një komitet të përkohshëm, i cili do të kryente detyrat ekzekutive, si dhe do të përgatiste zgjedhjet. KEP-i preu lidhjet që buronin nga "Bashkimi personal" me Mbretërinë italiane, synoi pavarësinë e vendit, krijimin e institucioneve dhe përjashtimin e vendit nga pozitat kapitulluese ku kishte rënë prej disa ditësh Italia.[7]

KEP-i përgatiti amnistinë e përgjithshme të të burgosurve politikë dhe thirrjen e një Asambleje Kombëtare që do të ripërtërinte Kodin Ligjor të 1928.[6]

Gjermanët favorizuan Ballin Kombëtar mbi legalistët e Mbretit Zog I dhe për këtë arsye Balli Kombëtar ishte përgjegjës për Shqipërinë nën sundimin gjerman. Shqipëria nën Ballin Kombëtar përfshinte pjesën më të madhe të Kosovës, si dhe Maqedoninë Perëndimore, qytetin e Tutinit në Serbinë Qendrore dhe një rrip të Malit të Lindjes. Ishte politika e Ballit Kombëtar që të ketë të gjitha territoret e populluara shqiptare nën një shtet.

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Historia e Shqipërisë

Pushtimi gjerman dhe ndërtimi i një Shqipërie gjermane

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në pritje të një pushtimi të tillë, Wehrmacht hartoi një sërë planesh ushtarake për të vepruar kundër zotërimeve italiane në Ballkan, me emrin e koduar Konstantin. Dhe për më drejtpërdrejtësi, njësitë e seksionit II të Inteligjencës Ushtarake Gjermane (Abwehr) u dërguan në Mitrovicë në prill 1943, në një përpjekje për të fituar ndonjë ndikim në mesin e numrit gjithnjë në rritje të shqiptarëve të pakënaqur me italianët.[8] Edhe më drejtpërdrejt, në korrik dhe gusht 1943, ushtria gjermane zinte aeroportet dhe portet shqiptare, me sa duket për të mbrojtur Shqipërinë italiane nga mundësia e një pushtimi aleat. Nga mesi i gushtit në Shqipëri kishte rreth gjashtë mijë trupa gjermane.[8] Trupat gjermane qenë vendosur kryesisht në fushat e aviacionit në Tiranë, Shkodër, Berat, Shijak, Vlorë dhe Kuçovë.[9]

Lëvizja e parë politike bërë nga Ministria e Jashtme para pushtimit ishte emërimi i Hermann Neubacher si përfaqësuesi i posaçëm i Ribbentrop për Evropën Juglindore. Neubacher, tashmë aktiv në Ballkan si përfaqësues i Hitlerit për shqetësimet ekonomike, do të bëhej figura kryesore gjermane në Ballkan gjatë gjysmës së dytë të luftës. Megjithëse atij nuk iu caktua zyrtarisht Shqipëria si pjesë e përgjegjësisë së tij deri më 10 shtator. Përveç emërimit të Neubacher, major Franz von Scheiger u dërgua në Mitrovicë. Scheiger, i cili kishte qenë në Shqipëri përpara si oficer në ushtrinë austro-hungareze, njihej personalisht me shumë politikanë shqiptarë të mesluftërave.[10][9]

Gjermanët planifikuan të ndërtonin një Shqipëri të pavarur neutrale e kontrolluar nga një qeveri miqësore ndaj gjermanëve. Pasi Marrëveshja Mukje u thye nga partizanët shqiptarë, lufta shpërtheu midis partizanëve shqiptarë (të cilët u mbështetën nga partizanë jugosllavë, të cilët nga ana e tyre ishin mbështetur nga Aleatët[11] dhe Balli Kombëtar.

Pas kapitullimit të forcave italiane më 8 shtator 1943, trupat gjermane zunë me shpejtësi Shqipërinë me dy divizione. Gjermanët formuan një "qeveri neutrale" në Tiranë me Ballin Kombëtar.[12][13][14][15]

Sovraniteti relativ i Shqipërisë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Gjermanët shpallën gjendjen e luftës në vend, kërkuan dorëzimin e armëve dhe kërcënuan që për çdo gjerman të vrarë do të vriteshin 10 shqiptarë. Çdokush që kapej me armë ose materiale ushtarake do të pushkatohej. Gjermanët ndërmorën një numër ekspeditash ndëshkimore të cilat u shoqëruan me mizori.[16]

Pas vendosjes së trupave gjermane në vend, filloi puna për ngritjen e organeve qeverisëse të cilat do të drejtoheshin nga shqiptarët. Me interesimin direkt të Nojbaherit, një grup prej 22 personash me orientim progjerman u mblodhën në Tiranë m 14 shtator dhe krijuan Komitetin Ekzekutiv të Përkohshëm të kryesuar nga Ibrahim Biçaku. Komiteti shpalli të rrëzuar "qeverinë e ditëve të robërisë" dhe bëri të ditur për opinionin publik se qe kthyer "pavarësia dhe sovraniteti kombëtar". Komiteti u bënte thirrje shqiptarëve që të mos i kundërviheshin ushtrisë gjermane. Këto veprime u vlerësuan nga Hitleri. Në një letër të datës 24 shtator 1943 dërguar qeverisë nga Berlini zyrtar thuhej: "Qeveria e Rajhut përshëndet vendimin e patriotëve shqiptarë që kanë marrë përsipër punët e qeverisë në Shqipërinë e Pavarur." Letra iu dorëzua Biçakçiut personalisht nga Nojbaheri. Biçakçiu do t'i shprehte Nojbaherit simpatinë që sipas tij shqiptarët ushqenin për Gjermaninë dhe Hitlerin.[17]

Asambleja Kombëtare, e përbërë nga 243 anëtarë, filloi të funksionojë më 16 tetor 1943, duke zgjedhur një Këshill të Lartë të Regjencës prej katër anëtarësh për të qeverisur vendin.[18] Asambleja anuloi vendimet ligjet dhe dekretet e kohës së pushtimit italian dhe zgjodhi Këshillin e Lartë të Regjencës të përbërë nga Mehdi Frashëri, Lef Nosi, Anton Harapi dhe Fuat Dibra, dhe formoi një qeveri në krye të së cilës u vu Rexhep Mitrovica.[19]

Njëkohësisht gjermanët morën masa që të organizonin forcat e armatosura të cilat së bashku me ushtrinë gjermane do të siguronin rendin dhe qetësinë në vend.[20]

Autoritetet ushtarake gjermane kontrollonin gjithë pushtetin në vend, përfshirë veprimtarinë e administratës civile. Zyrtarisht gjenerali i plotfuqishëm gjerman në Shqipëri ishte autoriteti më i madh në vend. Nga ai merrnin urdhra dhe porosi Regjenca dhe qeveria, të cilat pa miratimin e autoriteteve ushtarake, nuk mund të vendosnin për asgjë.[21]

Qeveria e re, e cila premtoi të mbetet neutrale në luftë, arriti të rivendosë një stabilitet të mirë.[22] Sistemet e administratës dhe të drejtësisë funksionuan edhe një herë, dhe shkollat ​​shqiptare u rihapën në të gjithë Shqipërinë veriore dhe qendrore. Janë ndërmarrë hapa për të zbatuar një reformë të tokës.[22]

Më 13 korrik 1944, Shqipëria arriti pavarësinë formale nën regjimin gjerman. Shqipëria kishte një status të ngjashëm me atë të Kroacisë dhe Sllovakisë, që kishte sovranitet relativ nën Gjermaninë Naziste. Regjimi Ustashi i Ante Paveliç në Kroaci zgjeroi njohjen e tyre për shqiptarët.[22]

Rezistenca partizane dhe Lufta Civile

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Lexo më tepër: Rezistenca shqiptare në Luftën e Dytë Botërore

Më 18 tetor, dy ditë pas mbledhjes së Asamblesë Kombëtare, u qëllua me top nga artileria e Brigadës III Sulmuese. Po atë dit do të shpërndahej trakti i cili thoshte:" Si i përgjigjet populli shqiptar Asamblesë së Gestapos? Me top!".[19]

Fundi i Luftës së Dytë Botërore dhe fillimi i komunizmit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Me krijimin e Aleancës së Madhe, gjermanët filluan të humbasin luftën. Me situatën e tanishme duke favorizuar komunistët, partizanë filluan një sulm të plotë në gjermanët dhe Ballin Kombëtar , lufta vazhdoi deri me clirimin e kombit me 28-29 nentor ku u shpall pavaresia. Zyrtarët ndërlidhës britanikë në Shqipëri vunë në dukje se komunistët po përdorin armët që morën për të luftuar me shokët e tyre shumë më tepër sesa për të ngacmuar gjermanët.[23] Perëndimi vuri në dukje se komunistët nuk mund të kishin fituar pa furnizimet dhe armatimet nga britanikët, Amerika dhe Jugosllavia[23] dhe se LNC-ja nuk kishte frikë nga vrasja e burrave të tyre në vend[24].

Qeverisja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Këshilli i Lartë i Regjencës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Ushtar gjerman i Wehrmacht duke folur me një shqiptar

Artikulli kryesor: Krerët e Shtetit Shqiptar

Pasi Bashkimi me Italinë u shpërbë zyrtarisht; shumë prej ligjeve të miratuara pas pushtimit italian u anuluan dhe Shqipëria u shpall e lirë, neutrale dhe e pavarur.[22] Në të njëjtën kohë, asambleja e revokoi projektligjin e qershorit 1940, i cili deklaroi se Shqipëria ishte një luftë e ndërlikuar me Italinë. Asambleja njoftoi se Shqipëria do të qeveriset nga një regjizëm prej katër përfaqësuesish nga secila nga katër bashkësitë fetare të Shqipërisë[22], për pjesën e mbetur të luftës. Gjermanët kishin krijuar një qeveri të ngjashme me atë që kishte vendosur pas tërheqjes së princit Wied në shtator 1914, duke treguar një vlerësim jo vetëm për historinë shqiptare, por edhe për përbërjen fetare të Shqipërisë.

Lef Nosi u zgjodh si përfaqësuesi ortodoks.[22] Duke përfaqësuar myslimanët sunitë, gjermanët ishin në gjendje të tërhiqnin Fuat Dibra, një pronar toke nga Shqipëria e re, e cila, si Nosi, pati një rekord të gjatë dhe të shquar. Ndryshe nga të tjerët, Dibra kishte shërbyer në kabinetin kolaboracionist të Mustafa Krujës, por në nëntor 1942 ai ishte zgjedhur në komitetin qendror të Ballit Kombëtar dhe për këtë arsye ishte diçka e kapur për gjermanët, ai u zëvendësua nga Cafo Beg Ulqini[22]. Katolikët shqiptarë u përfaqësuan nga paraardhësi i françeskanëve në Shkodër, Ati Anton Harapi, i cili mbante lidhje me të dy kosovarët dhe partizanë shqiptarë. Mësim i emërimit të tij, emisarët partizanë u përpoqën pa sukses ta pengonin atë nga pranimi. Hermann Neubacher duket se kishte zhvilluar një marrëdhënie të ngrohtë personale me Harapi, pjesërisht për shkak se Harapi kishte marrë pjesë në edukimin e tij në shkollën e manastirit Meran dhe Hall në Tirol. Mehdi Frashëri, një musliman bektashian, ishte një nga shqiptarët më të respektuar të jetesës. Ai pranoi të kryesonte Këshillin e Regjencës.

Udhëheqja e këshillit fillimisht ishte projektuar për të rrotullohen, por Lef Nosi refuzoi për arsye shëndetësore dhe Anton Harapi argumentoi se si një murg katolik ai nuk mund të pranonte asnjë pozicion në të cilin ai do të detyrohej të sanksiononte dënimin me vdekje.

Pasi u zotua, regjenca u zhvendos për të formuar një qeveri të përhershme, e cila do të fillonte procesin e përfundimit të kaosit dhe stabilizimin e Shqipërisë.

Qeveria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Pas negociatave të shpejta, më 5 nëntor, u prezantua një qeveri e kryesuar nga kosovari Rexhep Mitrovica,[25] që kishte marrë pjesë në shpalljen e Pavarësisë më 1912. Në kabinetin e tij bënin pjesë: Xhaferr Deva si ministër i Brendshëm, Rrok Kolaj, ministër i Drejtësisë, Sokrat Dodbiba, ministër i Financave, Ago Agaj, ministër i Ekonomisë dhe Musa Gjylbegu, ministër i Punës. Në shkurt 1944 u shtuan tre ministra nga radhët e Ballit Kombëtar: Bahri Omari, ministër i Jashtëm, Koço Muka, ministër i Arsimit dhe Kolë Tromara, ministër i Kulturës.[26]

Ushtria

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Artikulli kryesor: Rezistenca shqiptare në Luftën e Dytë Botërore

Ushtarë shqiptarë dhe gjermanë pranë një tanku italian

Ballistët dhe forcat gjermane u përpoqën fort kundër komunistëve pas formimit të qeverisë neutrale.[27] Ballistët shkatërruan një grup mjaft të madh partizan komunist në jug-perëndim të Tiranës.[27] Forca partizane e rreth 2.000 të fuqishmëve u asgjësua. Me humbjen e forcave të tjera partizane, komunistët shqiptarë u tërhoqën taktikisht, duke krijuar luftë guerrilase për të luftuar Balli Kombëtaren. Ballistët, së bashku me gjermanët, pushtuan rajonin e Çamërisë (bashkëpunimi çam shqiptar me Boshtin).

Në Kosovë dhe në Maqedoninë perëndimore, kur ishte pjesë e shtetit të pavarur të Shqipërisë, forcat gjermane dhe Balli Kombëtar patën rastin të bënin luftime me partizanë jugosllavë. Kur Maqellarja, në mes të Dibrës dhe Peshkopisë, u ringjall nga Brigada e pestë partizane, gjermanët me ndihmën e forcave balliste të Xhem Hës nisën një sulm nga Dibra, duke mundur partitë.[28] Fiqri Dine, Xhem Hasa dhe Hysni Dema, si dhe tre Majors gjermane drejtuan fushata ushtarake kundër partizanëve shqiptarë dhe jugosllavë.[29]

Partizanët shqiptarë dhe jugosllavë ishin kërcënimi kryesor për Shqipërinë, por jo forca e vetme. Në rajonet e Sanxhakut që ishin pjesë e shtetit të pavarur të shqiptarëve, forcat çetnike ngacmonin popullatën lokale. Forcat Xhemail Koniqani dhe Ballist nën Shaban Polluzha me sukses i larguan forcat çetnike nga Pazari i Ri (Sanxhaku ndryshe) dhe e shtypën kështjellën e tyre në Banja.[30]

Ekonomia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
20 frangat.

Kur gjermanët hynë në Tiranë, ata shpresonin të gjenin para të mjaftueshme në Bankën Kombëtare të Shqipërisë për të paguar trupat e tyre. Kjo do të konsiderohej një hua. Por ata gjetën vetëm tridhjetë milionë franga dhe shpenzimet e përgjithshme për ushtrinë gjermane në Shqipëri u treguan rreth dyzet milionë franga në muaj.[22] Me një farë mase urgjence, ata u kthyen tek autoritetet gjermane në Romë, ku një bastisje komando SS kishte kapur kohët e fundit 120 milionë franga në shënime, pllaka, njëzet e tre thasë me monedha ari dhe njëzet e nëntë raste prej shufrave prej ari nga degë e Bankës Kombëtare të Shqipërisë.[22] Ari u dërgua në Berlin dhe shënimet u dërguan në Tiranë. Shumat thelbësore u transferuan menjëherë në Bankën Kombëtare të Shqipërisë në Tiranë.[22]

Paratë u përdorën për të paguar trupat gjermane në Shqipëri dhe Mal të Zi. Gjithashtu u përdor për financimin e projekteve ndërtimore gjermane, siç janë ndërtesat, rrugët, riparimet rrugore, aeroportet dhe vendosjet e armëve bregdetare.

Monedha

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Monedha e përdorur në Shqipëri ishte Franga e Artë Shqiptare.[22]

Ideologjia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shiko më shumë: Balli Kombëtar

Sipas Mit'hat Frashërit, themeluesit të Ballit Kombëtar, krahinat shqiptare nën Perandorinë Osmane u ndanë padrejtësisht gjatë Luftës së Parë Botërore midis Jugosllavisë dhe Greqisë.[31]

Propaganda

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Ndryshe nga Italia, Gjermania do të përpiqej të krijonte përshtypjen se nuk synonte aneksimin dhe kolonizimin e Shqipërisë, se ajo kishte qenë e detyruar nga rrethanat e luftës të pushtonte Shqipërinë dhe se qëndrimi i tyre ishte i përkohshëm. Autoritet gjermane deklaruan se do të respektonin pavarësinë e Shqipërisë.[32] Ndërtimi i rendit pushtues u shoqërua me një propagandë intensive që kishte për qëllim të bindte shqiptarët se regjimi i ri ishte ndryshe, dhe kësodore të përligjej prania e trupave gjermane. Kjo propagandë u mbështet edhe nga organizmat shtetërorë të krijuar dhe nga shtypi. Rexhep Mitrovica deklaronte se ushtria gjermane "nuk kërkon asgjë, veç mos t'i hipim në qafë". Gjenerali Bazel, kryekomandanti i trupave gjermane në Shqipëri dekaronte se ushtarët gjermanë erdhën si miq të Shqipërisë, për ta çliruar atë nga Italianët, për ta mbrojtur nga anglezët dhe për të shkatërruar bazat e lëvizjes komuniste.[33]

Shiko edhe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Albania in Occupation and War: From Fascism to Communism 1940–1945 by Owen Pearson [1]
  2. ^ Fischer 1999, p. 167.
  3. ^ "Hermann Neubacher, A Nazi Diplomat on Mission in Albania". albanianhistory.net (në anglisht). 1956.
  4. ^ Gurakuqi 2018, p. 590.
  5. ^ Fischer 1999, p. 172.
  6. ^ a b Gurakuqi 2018, p. 585.
  7. ^ Dervishi, Kastriot (2012). Kryeministrat dhe ministrat e shtetit shqiptar në 100 vjet (në anglisht). Tiranë: 55. fq. 28–29. ISBN 9789994356225.
  8. ^ a b Fischer 1999, p. 159.
  9. ^ a b Akademia e Shkencave e Shqipërsië (2008). Historia e popullit shqiptar: vëllimi i katërt (në anglisht). Tiranë: Toena. fq. 76–80.
  10. ^ Fischer 1999, p. 160.
  11. ^ Tito, Mihailovic, and the allies, 1941–1945 By Walter R. Roberts
  12. ^ Richard Morrock The Psychology of Genocide and Violent Oppression: A Study of Mass Cruelty
  13. ^ Philip J. Cohen, David Riesman. Serbia's Secret War: Propaganda and the Deceit of History. Texas A&M University Press, 1996 ISBN 978-0-89096-760-7, p. 100.
  14. ^ Nigel Thomas, Peter Abbott. Partisan warfare 1941–45[lidhje e vdekur]. Osprey Publishing, 1983, ISBN 978-0-85045-513-7, p. 27: "Balli Kombetar, however, preferred German rule to Italian and, believing that only the Germans would allow Kosovo to remain Albanian after the war, began to collaborate.".
  15. ^ Tom Winnifrith. Badlands, borderlands: a history of Northern Epirus/Southern Albania "Balle Kombetar, strongly Albanian nationalist, Muslim and at times pro-German". Duckworth, 2002, ISBN 978-0-7156-3201-7, p. 26:
  16. ^ Akademia e Shkencave e Shqipërsië (2008). Historia e popullit shqiptar: vëllimi i katërt (në anglisht). Tiranë: Toena. fq. 79–80.
  17. ^ Akademia 2008, p. 82-83
  18. ^ Fischer 1999, p. 170.
  19. ^ a b Akademia 2008, p. 83-85
  20. ^ Akademia 2008, p. 86
  21. ^ Akademia e Shkencave e Shqipërsië (2008). Historia e popullit shqiptar: vëllimi i katërt (në anglisht). Tiranë: Toena. fq. 86–87.
  22. ^ a b c d e f g h i j k Fischer, Bernd Jürgen (1999). Albania at War, 1939–1945. Purdue University Press. ISBN 1-55753-141-2.
  23. ^ a b Frances Trix. The Sufi journey of Baba Rexheb. Marrë 3 Gusht 2011
  24. ^ Irene Grünbaum, Katherine Morris. Escape Through the Balkans: The Autobiography of Irene Grünbaum. Marrë 3 Gusht 2011.
  25. ^ Fischer 1999, p. 173.
  26. ^ Akademia 2008, p. 85
  27. ^ a b Owen Pearson. Albania in Occupation and War: From Fascism to Communism 1940–1945. Marrë 4 Gusht 2011
  28. ^ Owen Pearson. Albania in the twentieth century: a history, Volume 2. Marrë 12 Gusht  2011
  29. ^ Owen Pearson. Albania as dictatorship and democracy: from isolation to the Kosovo War. 
  30. ^ "Nezavisna revija Sandzak".
  31. ^ Robert Elsie. "Balli Kombëtar: The Ten-Point Programme". Arkivuar nga the original në 17 Korik 2011.
  32. ^ Akademia 2008, p. 81,88
  33. ^ Akademia 2008, p. 88

Literatura

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  • Fischer, Bernd Jürgen (1999). Albania at War, 1939-1945 (në anglisht). C. Hurst & Co. Publishers. ISBN 978-1-85065-531-2.
  • Gurakuqi, Romeo (2018). Shqipëria dhe tokat e lirueme (1939-1946) (në anglisht). Durrës: Jozef. ISBN 9928-241-84-8.
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Shqipëria_nën_pushtimin_gjerman&oldid=2598615"