Vendbanimet e antikitetit të vonë dhe mesjetare në Kosovë

Pjesë e serive të artikujve mbi Arkeologjinë e Kosovës

Vendbanimet e antikitetit të vonë dhe mesjetare në Kosovë janë vende të rëndësishme historike, ekzistenca e të cilave dëshmohet nga lënda përkatëse e evidentuar dhe e dokumentuar, dhe që konfirmon vazhdimësinë nga periudha romake në një periudhë kalimtare të mesjetës e që njihet si Antikiteti i Vonë. Periudha e antikitetit të vonë, gjegjësisht e njohur edhe si periudha e Mesjetës së Hershme në Dardani - Kosovë, fillon në kohën e Konstandinit të Madh nga Dardania Antike me pranimin dhe përhapjen e krishterimit dhe vazhdon si një periudhë e trazuar për shkak të sulmeve dhe pushtimeve të ndryshme barbare në perandorinë e asaj kohe, qofshin ato nga Gotët, Avarët, Sllavët, etj.

Hyrje

Periudha në fjalë, karakterizohet kryesisht me kalimin nga vendbanimet e hapura fushore në vendbanimet e fortifikuara kodrinore. Por, gjatë kësaj periudhe kohore ndodhin edhe ndryshime të mëdha si pasojë e krizës së përgjithshme që kishte kapluar Perandorinë Romake. Kjo ndodhi edhe si rezultat i sulmeve dhe dyndjeve barbare duke detyruar banorët vendas që t'i braktisin vendbanimet fushore dhe të tërhiqen (rikthehen) në vendbanimet kodrinore-gjeostrategjike.

Karakteristikë e veçantë e kësaj periudhe janë kalatë, të cilat ishin të ngritura mbi pika dominante sipër kodrave dhe që kishin një komunikim të ndërsjellë. Majat e kodrave janë përzgjedhur për pozitën gjeografike dhe qasja fizike e cila shërbente për mbrojtje por edhe për kontroll të një zone të gjerë vështruese. Këto kala, qoftë të mëdha ose të vogla, janë trajtuar edhe si pika ushtarake apo fortesa strategjike por jo vetëm me karakter mbrojtës. Shumica e këtyre vendbanimeve kodrinore të mbrojtura, u rindërtuan mbi kalatë parahistorike dhe u rishfrytëzuan edhe gjatë periudhës se antikitetit të vonë, pra, këtu dëshmohet kontinuiteti, përkatësisht vazhdimësia e po të njëjtës popullate indogjene, kjo e cila më së miri reflektohet nga kultura materiale.

Antikiteti i Vonë në Kosovë sjell rryma të ndryshme ndryshimesh që jehojnë dhe ndikojnë në të, aq sa edhe në tërë shtrirjen e Perandorisë Romake. Kosova ishte gjithnjë në një pozicion interesant strategjik, duke qenë midis Lindjes dhe Perëndimit të botës së vjetër, në atë kohë të Perandorisë Romake lindore dhe perëndimore. Me rënien e Perandorisë Romake perëndimore, ne shohim një zhvillim intrigues ku disa nga perandorët e Romës janë ilirë ose dardanë. Për të renditur disa të shquar: Justinianin, Konstandini i Madh dhe Diokleciani. Ata sjellin një frymë ajri të pastër në sistemin e vjetëruar të qeverisjes së Romës dhe zëvendësojnë kryeqytetin në Konstandinopojë, e cila sjell një valë të re të civilizimit dhe dijes. ^[1] Ndërsa Epoka e Errët është në zhvillim e sipër në Evropë, Kosova dhe Ballkani në përgjithësi shohin një migrim të njerëzve të rinj në territoret e saj, dhe edhe pse jo në paqe, shohin një periudhë progresi. Njohuritë e vjetra të klasikëve nuk humbasin dhe nuk harrohen, dhe fillon një zhvillim i ri në art dhe arkitekturë. Kjo e vë Kosovën në një pozitë interesante pasi që ajo bëhet një urë përmes së cilës ne shohim të ndodhin këto ndikime të ndryshme të civilizimit, ndërsa ne shohim një ndikim të stileve të jetës, filozofisë, fesë dhe arkitekturës romake, bizantine dhe më vonë osmane. Ne gjithashtu shohim gjatë kësaj periudhe të trazuar ndërtimin e shumë fortifikimeve për të mbrojtur popullsinë nga pasiguritë e pushtimit nga jashtë.

Më poshtë do të shohim disa nga vendbanimet dhe fortesat në Kosovë. Duke qenë se ky është një artikull arkeologjik, ne përjashtuam monumentet sakrale, por do të ishte interesante t'i studionim edhe ato, duke marrë parasysh moshën dhe përdorimin e tyre të vazhdueshëm, që nga ditët e para të krishterimit deri më sot, përmes besimeve dhe kombësive të ndryshme. Si shembull do të marrim Manastirin e Graçanicës i cili është ndërtuar në majë të një bazilike antike të krishterë, një vazhdim i qytetit antik të Municipium Ulpiana .

Vendbanimet

Vrella

Fshati Vrella ndodhet afërsisht 7 km në perëndim nga qyteti i Burimit (Istogut). Gërmimet arkeologjike të kryera këtu në vitin 2010, mbetjet e zbuluara dhe themelet e një kishe me dimensione të vogla, tipike për periudhën e hershme të krishterë (shek. IV – VI). Afër kishës, është vendosur një nekropol që ka shumë të ngjarë të lidhet me vendbanimin e vendosur në pjesën e sipërme të kodrës. Gërmimet e kryera në kishë, zbuluan një lloj të madh varresh kriptash, me përmasa: 2.80m në gjatësi, 1.40m në gjerësi dhe 1.40m në lartësi, të ndërtuara në formën e një harku gjysëm rrethi ose qemeri. Varri është i orientuar në drejtimin lindje-perëndim dhe në anën perëndimore është regjistruar një portë e vogël hyrëse prej 0.6m, në lartësi, me një hark. Sidoqoftë, kripta / varri u ndërtua me gurë të fortë dhe ajo që është interesante, brenda varrit të hulumtuar, u zbuluan mbetje të paprekura mortore të një mashkulli, të varrosur sipas riteve të krishtera. ^[2]

Banja e Malishevës

Fshati Banja e Maleshevës, ndodhet në juglindje të qytetit të Malishevës, në anën e majtë të bregut të lumit Mirusha, ku është një vend arkeologjik i njohur nga toponomia 'Trojet e Vjetra'. Ky lokacion arkeologjik ka karakterin e një tumë varrimi (nekropol) dhe është ngritur gjatë epokës së hekurit, por është ripërdorur gjatë periudhës së Mesjetës së Hershme. Hulumtimet, përkatësisht gërmimet arkeologjike u kryen në këtë vend në vitin 2005, gjë që rezultoi me konfirmimin e identifikimit të varreve, të ndërtuara me pllaka guri dhe shumë të pasura me stoli varresh. Ndër zbulimet më të rëndësishme, u regjistruan dhe dokumentuan bizhuteri të Mesjetës së Hershme të bëra prej bronzi si unaza, rrathë dhe gjerdanë me një simbol të kryqeve të krishtera. ^[3]

Kalaja e Harilaçit

Kalaja e Harilaçit (shek. IV – VI es), ndodhet në majë të kodrës të njohur nga toponomia lokale si Gradina, e vendosur në një pozitë të fshirë dhe dominuese, në perëndim nga fshati Hariljaçi. Kalaja është e vendosur në një lartësi maksimale prej 766 metra mbi nivelin e detit, dhe është afërsisht e vendosur 9 km në juglindje nga qyteti i Fushë Kosovës dhe vetëm 2 kilometra në perëndim nga Aeroporti Ndërkombëtar i Prishtinës "Adem Jashari". Sipërfaqja totale e kalasë, gjithashtu llogaritur përgjatë mureve rrethore ka rreth 1.3 hektarë të hapësirës së brendshme të fortesës. Gërmimet arkeologjike në këtë lokacion u kryen në disa sezone, duke filluar në vitin 2005 dhe vazhduan sistematikisht deri në vitin 2009. Sidoqoftë, u bënë disa konservime dhe konsolidime të mureve të qarkut në mënyrë që të ruheshin mbetjet. Gjatë punimeve arkeologjike të pesë sezoneve, u zbuluan mbetje të shumta dhe themelet e ndërtesave sakrale, profane dhe utilitare. Në lidhje me këtë, u zbuluan të gjitha anët e jashtme të murit me kulla në akse, si dhe një kishë por që gjithashtu janë zbuluar edhe dy struktura pothuajse identike në një formë të rrumbullakët të një kompleksi të panjohur sakral. Nga ana tjetër, materiali i gjerë i lëvizshëm arkeologjik i përbërë nga; mjete pune të bëra prej metali, bizhuteri, monedha, tulla, fragmente qelqi dhe struktura arkitektonike, të gjitha si indikacione të qarta që tregojnë me saktësi datën e Antikitetit të Vonë dhe veçanërisht tipike për Periudhën e Justinianit. Gjithashtu, në këtë kala janë dëshmuar gjurmë të periudhave prehistorike, veçanërisht duke theksuar periudhat metalike, por ajo vazhdoi të ekzistojë gjatë gjithë antikitetit dhe deri në periudhën mesjetare. ^[4]

Kalaja e Pogragjes

Kalaja e Pogragjes ndodhet në zonën e fshatit Podgragje, e vendosur në një kodër të ulët prej 567 metra mbi nivelin e detit. Kalaja ndodhet rreth 10 kilometra në jugperëndim të Gjilanit dhe poshtë kodrës së Pogragjes rrjedh lumi i Morava e Binçës. Plani i kalasë së fortesës Pogragje ka një formë pesëkëndëshe të parregullt, ndërsa, muri jugor i kullës qendrore shërbente si një mur fortifikues për kështjellën. Në pjesën më të lartë, mbetjet e një kullë vrojtimi janë ende të dukshme, muret e të cilave janë ruajtur pjesërisht deri në dhjetë metra lartësi. Në lidhje me këtë, kulla vrojtuese është ndërtuar në formë drejtkëndëshe me përmasa 8 x 8 m. Po kështu, në cepat e mureve, ka kulla me dimensione më të vogla. Në këndet perëndimore, veriore dhe verilindore të mureve të fortifikimit, kullat e vogla shkojnë deri në 4 metra lartësi. Hapësira e brendshme e fortifikimit ka një sipërfaqe totale prej afërsisht 1.2 hektarë dhe është ndërtim tipik për periudhën e Perandorit Justiniani i Madh (shek. VI), kur, Kalaja Pogragje merr pjesë në kornizën e fortifikimeve të ngritura në Dardani gjatë fundit të Antikitetit të Vonë. ^[5]

Kalaja e Korishës

Gërmimet arkeologjike të kryera në dy sezone; 2002 dhe 2004 në Kalanë e Korishës që ndodhet në zonën e njohur nga toponomia si kodra 'Gralishta', zbuloi konturet dhe dokumentoi planin e një kishe të hershme të krishterë të shekullit VI. Kisha e hershme e krishterë Korisha e cila ndodhet brenda kalasë ka një absidë të orientuar drejt lindjes. Brenda kishës, gjurmët e një cintroni janë ndërtuar në formën e shkallëve dhe në formën e trapezit. Brenda zonës së altarit të kishës u dokumentuan pjesët e parzmoreve. Materiali i lëvizshëm arkeologjik, gjetje të bollshme dhe të larmishme u regjistruan këtu, të cilat, përveç datës së Antikës së Vonë, u dëshmuan edhe fragmente qeramike të epokës së bronzit të mesëm, të cilat ka shumë të ngjarë të lidhen me vendin e kohës së bronzit që ndodhet vetëm disa qindra metra në verilindje nga kalaja. Sidoqoftë, shumë amfora, pitos, kavanoza, enë, etj. janë zbuluar, në lidhje me Antikitetin e Vonë, e cila konfirmon ekzistencënn e fortesës dhe kishës gjatë shekullit IV – VI pas Krishtit. ^[6]

Kalaja e Kastërcit

Vendi arkeologjik, përkatësisht fortifikimi i Kastercit, i pozicionuar pak a shumë 12 kilometra në veriperëndim nga qyteti i Therandës, dëshmuar të jetë një qendër arkeologjike me shumë shtresa që vazhdoi të ekzistonte nga kohërat parahistorike, më saktësisht, nga një bakër Mosha si një vendbanim i fortifikuar dhe më pas u ripërdor dhe u rindërtua në një fortesë të fortë gjatë mbretërimit të perandorit Justinian. Vendi u ripërdor si një nekropol gjatë periudhës mesjetare. Zona e kalasë ishte nën tre kërkime arkeologjike; në 1986, llogore provë u kryen këtu, duke reflektuar një pasqyrë të përgjithshme të kësaj faqe. Hetimet arkeologjike vazhduan në 2010 dhe përsëri në 2011, duke zbuluar një sipërfaqe prej vetëm rreth 500 metra katrorë, këto gërmime nxorën në dritë një kishë të hershme të krishterë dhe një material tjetër ekskluziv të lëvizshëm arkeologjik të përbërë nga; vegla pune hekuri, enë prej balte, bizhuteri, vathë, byzylyk, monedha, etj. ^[5]

Kalaja e Vuçakut

Në fshatin Vuçak, i cili ndodhet në buzë të Malit Kasmaç, rreth 12 km në jugperëndim nga qyteti i Drenasit, i vendosur në një pozicion shumë dominues, janë të dukshme gjurmët e rrënojave që ndjekin konfigurimin e terrenit të kodrës. Në fakt, ka dy kala, njëra e njohur si Gjyteti i Madh dhe tjetra si Gjyteti i Vogël (Fortesa e madhe dhe Fortesa e vogël). Materiali arkeologjik i mbledhur dhe i regjistruar këtu, konfirmon aktivitetin njerëzor që nga parahistoria deri në periudhën mesjetare. Sidoqoftë, kjo Kala është tipike për periudhën e Antikitetit të Vonë pasi shërbente si një sistem mbrojtës për popullatën lokale. ^[7]

Kalaja e Strocit

Fshati Stroc është i njohur për ekzistencën e një fortese të vendosur në kodrën Gradina, një fortesë e cila u përdor në vazhdimësi që nga parahistoria, antikiteti i vonë dhe periudha e mesjetës së hershme . Gjurmët e mureve të vendosura në formën e kaskadave që anojnë deri në majë të kodrës, vërehen në bregun e Gradinës. Edhe në ditët e sotme, gjurmët e kullave dhe mureve të fortesave janë të dukshme, me përmasa deri në dy metra mure të gjera. Bazuar në konfigurimin e terrenit dhe mbetjeve të evidentuara, me sa duket në këtë vend, në të kaluarën, një objekt kulti ekzistonte dhe i shërbente popullatës lokale. ^[7]

Kalaja e Llapushnikut

Kalaja e Llapushnikut ndodhet në zonën malore të rajonit të Drenicës, e vendosur afër daljes së Llapushnikut, rreth 10 km në jugperëndim të qytetit të Drenasit. Kalaja e Llapushnikut karakterizohej me një fortifikim të fortesës me përmasa 200 me 300 metra. Muret e mbrojtjes së qarkut ishin të gjera deri në 2 metra dhe ruheshin nga kulla anësore. "Kulla e kalasë" me përmasa prej 10 x 10 metra. ^[8]

Kalaja e Llanishtës

Rreth 1 km në jug të Kaçanikut, në zonën deri në maksimum 684 metra mbi nivelin e detit, në vendin e njohur si 'Vranjak' gjenden mbetjet e një fortese, me një mur me gjerësi deri 1.7 m dhe 2.5-3 m lartësi. Muri u ndërtua nga përdorimi i gurëve lokalë të lidhur me llaç gëlqereje dhe të pozicionuar mbi shkëmbinjtë natyrorë. Ndërsa, lart në kodër, muri i kalasë ruhet në vijë prej 50-60 m gjatësi, që ndjek konturet e kodrës. Kalaja komunikon përmes një shpati me fshatin Llanishta. ^[8]

Suka e Cërmjanit

Në majë të një kodre rreth 500 metra mbi nivelin e detit, në pjesën veriore të fshatit Cërmjan, në një pozicion gjeostrategjik, është vendosur Suka e Cërmjanit, një vend arkeologjik i njohur gjithashtu si Kështjella e Cërmjanit. Muret e fortifikimit ndjekin vijën e kontureve të konfigurimit të terrenit shkëmbor në një sipërfaqe prej rreth 1.3 hektarësh. Kështjella Suka e Cërmjanit ka të gjitha tiparet e një vendbanimi të fortifikuar të periudhës së Antikitetit të Vonë, megjithëse bazuar në dokumentacionin e hershëm arkeologjik, mbetjet e një periudhe parahistorike, përkatësisht vendbanimi që fillon nga Periudha e Hekurit ka vazhduar pandërprerë deri në Periudhën e Mesjetës së Hershme. Kalaja ka një mjedis të veçantë, ndërsa mund të komunikojë vizualisht me Kështjellat në Dollc dhe Jerina të Klinës deri në veri, me Kështjellat Radavc dhe Jablanicë të Pejës deri në veriperëndim të Gjakovës është e dukshme në horizont drejt jugperëndimit, Kalaja e Zatriqit është e dukshme në drejtim të veriut-verilindjes dhe drejt jugut fshatrat e kodrave dhe fushave janë të dukshme lart deri në kufijtë e Maleve të Pashtrikut. ^[9]

Gjyteti i Zatriqit

Mbetjet e vendbanimit të fortifikuar të Epokës së Hekurit dhe Antikës së Vonë / Mesjetës së Hershme 'Gradishta' të Zatriqit, ndodhen në majë të kodrës së Zatriqit, me lartësi prej 1039 metra mbi nivelin e detit. Ky 'qytet i fortifikuar' i një lloji vendbanimi me shumë shtresa, u ngrit në një vijë rrethuese që ndjek konturin e terrenit; vendndodhja e zgjedhur e cila mbrohet natyrshëm dhe integrohet me sistemin e mbrojtjes të krijuar nga njeriu. Gjurmët e qeramikës së fragmentuar janë gjetur në të gjithë zonën e fortifikuar, si dhe në "Arat e Gradishtës" (Fushat e Gradishtës) të gjetura në pllajat me tarraca afër kalasë. Enë prej balte të copëzuara, të datave të ndryshme janë gjetur këtu, si: Epoka e Hekurit, Periudha Helenistike, Antikiteti i Vonë dhe Mesjeta. Sidoqoftë, kjo qendër arkeologjike, përkatësisht, vend karakteristik i fortifikimit, është unik, ku një specialist italian për studimet e artit antik shkëmbor, ka identifikuar simbole dhe shenja që u vlerësuan të ishin një krijim i njerëzve para të paktën 7 mijëvjeçarëve. ^[10]

Kalaja e Veletinit

Kalaja e Veletinit ndodhet rreth 5 kilometra në juglindje nga vendi arkeologjik i Ulpianës dhe afërsisht, 1.5 kilometra në veriperëndim nga Janjeva, në një pjesë kodrinore të fshatit Shashkoc, i cili është një 'ishull' i Komunës së Prishtinës. Kalaja është e vendosur në majë të kodrës Veletin, me një lartësi më të lartë prej 970 metra mbi nivelin e detit. Pozicioni i madh gjeostrategjik i fortesës, mbikëqyrja e qartë në pjesën perëndimore që komunikon vizualisht me Ulpianën, e cila ndodhet në një tokë të ulët, e bën këtë fortesë një vend shumë të rëndësishëm për të gjithë zonën arkeologjike përreth. Gërmimet arkeologjike të kryera këtu gjatë viteve '80, rezultuan me faktin se fortesa ishte ndërtuar dhe rindërtuar dhe ishte në përdorim që nga kohërat e hershme, ndërsa shfrytëzimi i xeherorit dhe minierat antike ishin një e ardhur e madhe ekonomike që fillonte nga periudhat parahistorike, vazhdimisht prej periudhës romake, antikitetit të vonë dhe mesjetare. ^[11]

Graboci i Ulët

Vendbanimi rural i Grabocit të Ulët, është i pozicionuar afër lumit Drenica, rreth orës 9 km në perëndim nga qyteti i Fushë Kosovës. Në lagjen Berisha, në vendin e njohur nga vendasit si "Bahçe" fillimisht në vitin 2004 dhe më pas në disa fushata gërmimesh, u zbuluan varret brenda një nekropoli të Mesjetës së Hershme. Mbi një duzinë varresh, shumica në një gjendje të mirë dhe të ruajtur mirë dhe mbetjet e paprekura njerëzore janë gërmuar dhe regjistruar këtu, përveç dy skeleteve të cilave u është prerë koka. Orientimet e varreve ishin në drejtimin lindje-perëndim. Një sasi e konsiderueshme e qeramikës së fragmentuar të mesjetës me xham por edhe disa fragmente të periudhës prehistorike të qeramikës janë mbledhur këtu. Sidoqoftë, ajo që tërheq vëmendjen në këtë lokacion është se dëshmohet kultura arbërore e cila kryesisht përbëhet nga; bizhuteri, armë, mjete pune, qeramikë dhe kavanoza të rralla qelqi të cilat ishin pjesë e artefakteve të varreve të mbledhura në këtë vend ishin shumë të pasura sidomos me bizhuteritë e zbuluara. Ndër gjetjet më të dalluara; unaza bronzi, byzylykë (njëra prej tyre është e zbukuruar me përdredhje) një monedhë me një vrimë që mund të tregojë se është përdorur së bashku me një gjerdan dhe një palë vathë të grimcuar prej bronzi. ^[12]

Nekropoli i Matiçanit

Puna artizanale filigrani në ar, argjend dhe xhevahirë me imitime bizantine të bizhuterive që paraqet punën e një argjendari të aftë vendas, por gjithashtu ilustron talentin krijues artistik dhe nga ana tjetër, reflekton në mirëqenien dhe statusin e lartë ekonomik dhe shoqëror të personaliteteve të të vdekurit të varrosur në nekropolin e Matiçanit . Përveç perëndive të varreve që janë një material i pasur arkeologjik, përkatësisht objekte të çmuara, një dokumentacion i rëndësishëm në të dhënat arkeologjike, janë mbetjet fizike (mbetje njerëzore, skelete) që nga aspekti antropologjik ofrojnë informacione të rëndësishme për personat e varrosur në këtë nekropol. Fshati i hershëm i Matiçanit, sot lagje e Prishtinës, është i njohur në literaturën arkeologjike me rastin e zbulimit dhe regjistrimit të nekropolit të njohur si varrezat e vjetra në Matiçanin e Poshtëm, kjo më vonë u konfirmua bazuar në kulturën materiale dhe kronologjinë arkeologjike, se i përket harkut kohor nga shekulli X deri XI. Për më tepër, nekropoli i shquar, dëshmoi se mbetjet mortore ishin varre / varrime të popullatës së krishterë autoktone lokale. Mallra të pasura dhe të bollshme varri, përkatësisht materiali i gjithanshëm arkeologjik i regjistruar këtu janë të përbërë kryesisht nga bizhuteri të grave me material më të lartë dhe të mirë, që identifikon të kaluarën e lulëzuar të këtij rajoni. ^[13]

Kalaja e Artanës

Në një mal më të vogël midis Prilepnicës dhe Kriva Rekës, rreth v30–35 km në perëndim nga Gjilani dhe afërsisht, 39 kilometra në juglindje nga Prishtina, gjenden rrënojat e qytetit mesjetar dhe Kalasë së Artanës. Bazuar në burimet e shkruara të zbuluara deri më tani, Artana përmendet për herë të parë në dekadat e para të shekullit XIV, me emrin Nuovo Monte (Mali i Ri). Qyteti mesjetar ishte një qendër minerare dhe deri në ditët e sotme, mbetjet e mureve, kullave të vrojtimit dhe themelet e disa monumenteve të tjera sakrale brenda zonës së fortesës janë ruajtur ende. Kalaja përbëhet nga; Qyteza e Epërme dhe Qyteza e Poshtme, i ndërtuar në kodrën e Artanës. Qyteza e Epërme u ngrit në majë të kodrës, ndërsa poshtë, drejt perëndimit, Qyteza e Poshtme shtrihet në një territor të gjerë në fshat. Kalaja ka qasje vetëm nga pjesa lindore, ndërsa nga pjesët e tjera kodrat janë të pjerrëta drejt luginës. Drejt pjesës lindore, terreni ngre gradualisht atë që bën të mundur kalimin në një kodër të ulët në një pllajë, ndërsa gjenden edhe rrënojat e një kishe të madhe mesjetare të llojit katedrale. ^[14]

Kalaja e Prizrenit

Qyteti historik i Prizrenit, unik në pozitë, struktura banimi dhe arkitekturë popullore, midis dhjetëra monumenteve të tjera të kulturës të regjistruara këtu, është i njohur për një fortesë unike të njohur si Kalaja e Prizrenit, e cila gjatë ekzistencës së saj për shumë shekuj nga lashtësia e deri në ditët e sotme, mbart gjurmë të shumëfishta dhe të dukshme të trashëgimisë kulturore shumëngjyrëshe. Kalaja e Prizrenit për shkak të pozitës së jashtëzakonshme të mirë gjeostrategjike, integritetit strukturor dhe horizontit të gjerë të vëzhgimit, me të gjithë këta faktorë thekson vlerat monumentale të këtij entiteti kulturor. Kalaja ndodhet në një kodër dominuese në pjesën lindore të qytetit të Prizrenit, e vendosur në një pozicion strategjik, e konturuar me linja që ndjekin tipare të dalluara të morfologjisë natyrore të terrenit. Gërmimet arkeologjike u kryen këtu në vitin 1969 dhe pastaj përsëri në vitet 2004, 2009–2011; e cila rezultoi me zbulimin e infrastrukturës, e cila përfshin muret me kulla, kazematë, korridore labirint, depo dhe dhoma si dhe objekte të tjera shoqëruese. Në aspektin e ndërtimit, fortesa është e ndarë në tre komplekse të ndryshme të cilat njihen si; Qyteti i Epërm, Qyteti i Poshtëm dhe Qyteti Jugor. Ndërsa në fazat e aspektit të fortifikimit, fortesa ishte përdorur në periudha të ndryshme si; Antikiteti, Periudha Bizantine, Periudha Mesjetare dhe Periudha Osmane. Kalaja e Prizrenit është një nga monumentet më të vlefshme të trashëgimisë kulturore dhe historike të Kosovës dhe njihet gjithashtu si 'Muzeu i Hapur'. ^[15]

Kalaja e Vërbocit

Kalaja antike dhe mesjetare e Verbocit ndodhet rreth 7 km në veri të Drenasit. Kalaja shtrihet në dy kodra shkëmbore të quajtura Kalaja e Madhe dhe Lama e Kalasë, të lidhura midis tyre me një qafë në trajtë shale. Krahas tyre, si pjesë e pandarë qëndron edhe Torishta e Kalasë. Në zonën përreth ekzistojnë edhe një varg mikrotopinimesh tjera të ndërlidhura si p.sh. Gjyteti, Gjyteti i Vogël, Kalaja e Vogël, Qafa e Kalasë, Varret e Romlanve, etj. Kalaja e Madhe gjendet në një kodër të lartë shkëmbore dhe është e ndarë në dy pjesë. Pjesa më e lartë ose ‘Akropoli’ që ka një pozitë mjaft dominante dhe një shesh me pamje të admirueshme. Forma e tij është kryesisht eliptike me diametrin e madh 73 m, dhe diametrin e vogël 38 m. Sipërfaqja e akropolit brenda mureve të Kalasë arrin në mbi 0.5 ha. Ai është i ndarë me mur edhe në anën jugore me pjesën tjetër të kalasë. Pjesa tjetër e kalasë gjendet në anën jugore të akropolit dhe ka një disnivel kuotash prej 8-10 m. Lama e Kalasë gjendet në një kodër shkëmbore në veri të lagjes Gashi në krahun e djathtë të përroit të Vërbocit. Ajo ka orientim lindje-perëndim, veri-lindje dhe kuﬁzohet nga lindja me vargun kodrinor të Kamenicës, dhe në perëndim me majën e Gradinës. Në lindje të saj kalon rruga e vjetër Drenas - Vushtrri e quajtur ndryshe edhe Rruga e Bullakut. Torrishta e Kalasë shtrihet në veri të Kalasë së Madhe në perëndim të përroit të Vërbocit dhe Fushës së Mollës. Qafa që lidh Torrishten me Kalanë e Madhe, krijon një shesh mjaft të përshtatshëm për banim. Torrishta përfaqëson një kodër të ulët konike me sipërfaqe rreth 0.3 ha.

Kalaja e Vushtrrisë

Në qendër të bërthamës së vjetër të qytetit të Vushtrrisë e në terren të sheshtë fushor, disa qindra metra larg nga bregu i majtë i lumit Sitnica, gjendet Kalaja mesjetare (fig. 4.3). Kalaja ka planimetri drejtkëndëshi.Përbëhet prej dy pjesëve: Kullës dykatëshe në lindje dhe mureve rrethuese në perëndim. Muret rrethuese mbesheten në skajet e mureve anësore të Kullës, duke lënë pjesën më të madhe të Kullës jashtë mureve rrethuese. Kulla ka përmasa 11.30 x 11.30m. Lartësia e mureve ruhet deri në 8m, ndërsa trashësia e tyre është 2m. Muret rrethuese kanë përmasa 32 x 32m, me lartësi rreth 6m dhe trashësi rreth 2m.

Kalaja ka pasur dy hyrje, një hyrje qendrore për karroca e cila me gjasë ndodhej në mes të murit rrethues në anën jugore, aty ku edhe sot gjendet porta e kohës së re dhe një hyrje anësore për këmbësorë e cila gjendet në skajin lindor të murit rrethues. Hyrja e veçantë në kullë ndodhet në mes të murit perëndimor.

Kalaja është ndërtuar nga gurët ranorë dhe gurët lumorë të lidhur me llaç gelqereje të cilësisë së mirë. Pjesë të mureve sidomos pjesa jugore janë të dëmtuara në masë të konsiderushme. Kalaja supozohet se është ndërtuar në shek. XIV, pa përjashtuar mundësinë e shtresave kulturore të mëhershme .

Shih edhe

Referimet

^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.77–78.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.79.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.80.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.81.
^ ^a ^b Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.82.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.83.
^ ^a ^b Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.85.
^ ^a ^b Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.86.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.88.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.89.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.90.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.91.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.92.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.93.
^ Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.94–95.

Literatura

Nicholas Marquez Grant, Linda Fibiger. "Kosovo" The Routledge Handbook of Archaeological Human Remains and Legislation, Taylor & Francis, 2011
Milot Berisha. "Archaeological Guide of Kosovo", Kosovo Ministry of Culture, Youth and Sports and Archaeological Institute of Kosovo, Prishtine 2012, Print
Luan Përzhita, Kemajl Luci, Gëzim Hoxha, Adem Bunguri, Fatmir Peja, Tomor Kastrati. "Harta Arkeologjike e Kosovës vëllimi 1/ Archaeological Map of Kosovo vol.1" Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, Prishtinë 2006
Cultural Heritage Without Borders. "An Archaeological Map of the Historic Zone of Prizren", CHwB Kosovo office, Report Series No.2/2006
Gail Warrander, Verena Knaus. "Kosovo 2nd ed." Bradt Travel Guides, 2011
Besiana Xharra, Source: Balkan Insight, "Kosovo's Lost City Rises From Earthy Tomb", http://archaeologynewsnetwork.blogspot.com/2011/01/kosovos-lost-city-rises-from-earthy.html#.UR95dvI7owo Arkivuar 17 maj 2021 tek Wayback Machine
Tom Derrick, "Ulpiana: Digging in Kosovo" source: https://web.archive.org/web/20130308102614/http://www.trinitysaintdavid.ac.uk/en/schoolofclassics/news/name,14937,en.html
Philip L. Kohl, Clare Fawcett, "Nationalism, Politics and the Practice of Archaeology", Cambridge University Press, 1995

[1] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.77–78.

[2] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.79.

[3] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.80.

[4] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.81.

[archaeological1-5] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.82.

[6] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.83.

[archaeological2-7] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.85.

[archaeological3-8] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.86.

[9] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.88.

[10] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.89.

[11] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.90.

[12] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.91.

[13] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.92.

[14] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.93.

[15] Milot Berisha, Archaeological Guide of Kosovo,Prishtinë, Kosovo Archaeological Institute and Ministry of Culture, Youth and Sports, 2012, Pg.94–95.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]