Jump to content

Shqarthi

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Shqarthi i bardhë)
Shqarthi
Statusi i ruajtjes

Afër kërënimit  (IUCN 3.1)(Statusi në Shqipëri)
Klasifikimi shkencor e
Mbretëria: Animalia
Filumi: Chordata
Klasa: Mammalia
Rendi: Carnivora
Familja: Mustelidae
Gjinia: Martes
Lloji:
M. foina
Emri binomial
Martes foina
(Erxleben, 1777)
Gama e shqarthit

Shqarthi (Martes foina), i njohur gjithashtu si shqarthi i bardhë apo gushabardhi, është një specie e shqarthëve amtare në shumë pjesë të Evropës dhe Azisë Qendrore, edhe pse ajo ka krijuar një popullsi të egër në Amerikën e Veriut. Ёshtë renditur si shqetësimi më i vogël nga IUCN për shkak të shpërndarjes së saj të gjerë, popullsisë së saj e madhe dhe pranisë së saj në një numër zonash të mbrojtura.[1] Ёshtë sipërfaqësisht i ngjashëm me shqarthin e artë, por ndryshon nga ajo për nga madhësia e saj më e vogël dhe parapëlqimet e vendjetesës. Ndërsa shqarthi i bardhë është një kafshë e pyjeve, shqarthi i artë është një specie më e përgjithshme dhe e adaptueshme, që ndodhet në një numër vendbanimesh të hapura dhe pyjore.[2]

Evolucioni

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Paraardhësi i saj më i mundshëm është Martes vetus, i cili gjithashtu jetonte në pyje. Fosilet e hershme të M. vetus u gjetën në depozitat e akullnajës Würm në Liban dhe Izrael. Kunadhja e ka origjinë nga Lindja e Afërt ose Azia Jugperëndimore dhe mund të ketë mbërritur në Evropë nga Pleistoceni i Vonë ose Holoceni i hershëm. Kështu, kunadhja ndryshon nga shumica e mustelidëve të tjera evropiane të Kuaternarit, pasi të gjitha speciet e tjera (përveç minkut evropian) u shfaqën gjatë Pleistocenit të Mesëm. Krahasimet midis kafshëve fosile dhe pasardhësve të tyre tregojnë se shqarthi pësoi një rënie në madhësi duke filluar në periudhën Würm.[3] Shqarthi është indigjenë në Ishujt Egje dhe përfaqësojnë një popullsi relike me prirje aziatike primitive.[4]

Kafka e gushabardhit sugjeron një përshtatje më të lartë sesa zardafi në drejtim të hiperkarnivoriave, siç tregohet nga koka e saj më e vogël, turir i shkurtër dhe theks më i vogël në dhëmbët e faqes. Presionet selektive duhet të kenë vepruar për të rritur forcën e kafshimit të kunadhes në kurriz të gushës. Këto tipare ndoshta kanë vepruar tek shqarthët si një mekanizëm për të shmangur si konkurencën intrapecifike me femrat ashtu edhe konkurencën ndër-specifike me zardafin që mbivendoset ekologjikisht.[2]

Nënllojet

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Duke nisur që nga vigti 2005, njihen njëmbëdhjetë nënlloje të shqarthit.

Pëshkrimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Kafka, siç ilustrohet në Merriam 's Synopsis of the weasels of North America
Variacione të ndryshme të fytyrës, siç ilustrohen në Pocock, Reginald , Fauna e Indisë Britanike, përfshirë Ceylon dhe Burma - Mammalia , 2
Trupi i zgjatur i kombinuar me këmbë të shkurtër i mundëson gushabardhin të lëvizë lehtësisht në hapësira të ngushta

Shqarthi është sipërfaqësisht i ngjashëm me zardafin , por ka një bisht disi më të gjatë, një kokë më të zgjatur dhe ka veshë më të shkurtër, më të rrumbullakosur dhe të shtrirë gjerësisht. Hunda e tij është gjithashtu me një nuanc të lehtë ose me ngjyrë gri, ndërsa ajo e zardafit është e zezë e errët ose gri-e zezë.[11] Këmbët e saj nuk janë aq të mëdha sa ato të zardafit, duke i bërë kështu ato të duken më pak të gjera, me çadrat e putrave që mbeten të dukshme edhe gjatë dimrit. Për shkak të gjymtyrëve të saj më të shkurtër, mënyra e veprimit të kunadhes për të bartje ndryshon nga ajo e zardafit; shqarthi lëviz duke zvarritur në një mënyrë të ngjashme me qelbësin , ndërsa zardafi dhe i sablei me kufij.[12] Ngarkesa në peshë për 1 cm 2 e sipërfaqes mbështetëse të këmbës së kunadhes (30.9 gm) është dyfishi i asaj të g (15.2 gm), kështu që është e detyruar të shmangë rajonet me dëborë.[13]

Kafka e saj është e ngjashme me atë të kunit, por ndryshon në rajonin e saj më të shkurtër të fytyrës, profilin më konveks dhe molarët më të vegjël .[14] Penisi i shqarthit mashkull është më e madhe se e zardafit mashkull.Meshkujt matin 430–590 mm në gjatësinë e trupit, ndërsa femrat matin 380–470 mm. Bishti mat 250–320 mm te meshkujt dhe 230–275 mm te femrat. Meshkujt peshojnë 1.7–1.8 kg në dimër dhe 2–2,1 kg në verë, ndërsa femrat peshojnë 1.1–1.3 kg në dimër dhe 1.4–1,5 kg në verë.[15]

Leshi i shqarthit është më i trashë se ai i zardafit, me qime roje elastike dhe më pak të dendur. Palltoja e saj verore është e shkurtër, e rrallë dhe e trashë, dhe bishti është me qime të rrallë. Toni i ngjyrës është më i lehtë se ai i zardafit. Në ndryshim nga zardafi, nënshartesa e saj është më e bardhë, sesa e zezë. Bishti është me ngjyrë kafe të errët, ndërsa kurrizi është më i errët se ai i gushaverdhit. Pika e fytit të shqarthit është gjithmonë e bardhë. Arna është e madhe dhe në përgjithësi ka dy projeksione që shtrihen prapa në bazën e ballit dhe lart në këmbë. Ngjyra e errët e barkut shndërrohet në mes të ballit, si një vijë në ngjyrën e bardhë të gjoksit dhe nganjëherë në qafë. Tek zardafi, në të kundërt, ngjyra e bardhë midis parakrahut përkulet prapa si një zgjatje në ngjyrën e barkut. [12]

Sjellja

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Këlysh të kunadhes të sapolindur në Orlintzi, Bullgari
Kunadhja duke luftuar me një lundërz evropiane , siç ilustrohet në Jetën e Kafshëve të Brehmit

Kunadhja është kryesisht një kafshë krepuskulare dhe nate , megjithëse në një masë shumë më të vogël se qelbësi evropian .Ёshtë veçanërisht aktiv gjatë netëve me hënë. Duke qenë një kafshë më tokësore sesa zardafi, kunadhja është më pak ajrore në zakonet e saj, megjithëse mund të jetë një alpinist i aftë në zona me pyje të forta. Ёshtë një notare e aftë dhe ndonjëherë mund të jetë aktive gjatë orëve të ditës, veçanërisht gjatë verës, kur netët janë të shkurtra. Zakonisht gjuan në tokë. Gjatë reshjeve të mëdha të borës, shqarthi lëviz nëpër shtigje të bëra nga lepujt .[16]

Sjellja socilae dhe territoriale

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në një zonë të Spanjës verilindore, ku shqarthi jeton ende në habitate relativisht të pa modifikuara, një ekzemplar është regjistruar të ketë një hapësirë shtëpie prej 52.5 ha (130 hektarë) me dy qendra veprimtarie. Periudha e tij e aktivitetit maksimal ka ndodhur ndërmjet orës 6 pas mesnatës. Midis 9 të mëngjesit dhe orës 6 pasdite, kafsha u gjet se ishte kryesisht joaktive.[17] Në zonat urbane, kunadhet jetojnë pothuajse tërësisht në ndërtesa, veçanërisht gjatë dimrit.[18] Shqarthi nuk gërmon strofulla, as nuk zë ato të kafshëve të tjera. Përkundrazi, ajo strehoet në çarje dhe copëza natyrale që ndodhen në shkëmbinj, hapësira midis gurëve në rrëshqitjeve të shkëmbinjve dhe struktura gurësh të banuar ose të pabanuar. Mund të jetojë në vrimat e pemëve në një lartësi deri në 9 metra.[19]

Riprodhimi dhe zhvillimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Estrus dhe copulimi ndodhin në të njëjtën kohë me zardafin.[20] Përpilimi mund të zgjasë më shumë se 1 orë.[21] Çiftëzimi ndodh në periudhën qershor-korrik dhe zhvillohet në mëngjes ose në netët me hënë në tokë ose në çatitë e strofullave. Periudha e gestacionit zgjat për aq kohë sa e zardafit, që zgjat 236-237 ditë në të egër, dhe 254-275 ditë në robëri. Ndarja bëhet në fund të marsit-fillim të prillit, me pjellë mesatare të përbërë nga 3-7 komplete. Këlyshët lindin të verbër dhe fillojnë të shohin në moshën 30-36 ditë. Periudha e laktacionit zgjat 40–45 ditë. Në fillim të korrikut, të rinjtë janë të padallueshëm nga të rriturit.[20]

Dieta

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Dieta e kunadhes përfshin një sasi shumë më të lartë të ushqimit bimore se sa ajo e zardafit dhe sabelës. Ushqimet bimore të ngrënë nga shqarthi përfshijnë qershit , mollët , dardhat , kumbullat , boronicat , domatet , rrushin , mjedrat dhe hirin e malit . Ushqimi i bimëve zakonisht mbizotëron gjatë muajve të dimrit. Minjtë , miushët dhe pulat gjithashtu. Në mesin e specieve të shpendëve, të paraprirë nga ku, mbizotërojnë zogj të ngjashëm me harabelat , megjithëse qyqet e dëborës dhe thëllëzat gjithashtu mund të gjuhen. Shqarthi pëlqen të prish foletë e zogjve, duke përfshirë paserinët , galliformët dhe bufët , duke preferuar për të vrarë prindërit përveç të vegjëlve. Edhe pse rrallë sulmon shpendët shtëpiak, disa ekzemplarë mund të bëhen sulmues të specializuar të shpendëve shtëpiak, edhe kur preja e egër është e bollshme. Meshkujt kanë tendencë të synojnë pretë e mëdha, më shumë sesa femrat, të cilët ushqehen me pre të vogla dhe kërma me frekuencë më të madhe.

Mardhëniet me grabitqarët e tjerë

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Në zonat ku shqarthi ndodhet me zardafin, të dy speciet shmangin konkurrencën me njëra-tjetrën duke ndjekur dieta të ndryshme ekologjike ;zardafi ushqehet më shpesh me zogj dhe brejtës, ndërsa kunadhja ushqehet me fruta dhe insekte.[22] Sidoqoftë, ekziston një rast i një kunadheje që vritet nga një zardaf. Shqarthët ka qenë i njohur për të vrarë qelbësat evropian në raste të rralla. Dhelprat e kuqe dhe rrëqebujt mund të gjuajnë të rriturit, ndërsa të miturit janë të prekur nga sulmet nga zogjtë grabitqar dhe nga maceve të egra . Sidoqoftë, ka një rast nga Gjermania e një shqarthi duke vrarë një mace shtëpiake . [20]

Gama

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kunadhja është një specie e përhapur që ndodhet në pjesën më të madhe të Evropës dhe Azisë Qendrore . Ndodhet nga Spanja dhe Portugalia në perëndim, përmes Evropës Qendrore dhe Jugore , Lindjes së Mesme dhe Azisë Qendrore, që shtrihet aq larg në lindje sa malet Altai dhe Tien Shan dhe Kina veriperëndimore . Brenda Evropës, specia mungon në Ishujt Britanikë , gadishullin Skandinav , Finland , Danimarka , Balltiku verior dhe Rusia veriore evropiane . Ndodhet në Afganistan , Pakistan , Indi , Nepal , Butan dhe së fundmi u konfirmua se banon në Burman veriore .[1]

Futja në Amerikën e Veriut

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kunadhja është e pranishme në Wisconsin , veçanërisht pranë qendrave urbane përreth Milwaukee . Ёshtë gjithashtu e pranishme në disa zona pyjore, malore në pyllin shtetëror Kettle Moraine , dhe në pyjet e afërta të Walworth , Racine , Waukesha dhe ndoshta Jefferson County . Shqarthët e Amerikës së Veriut ka të ngjarë të kenë prejardhje nga kafshët e egra që shpëtuan nga një fermë private leshi në Burlington gjatë viteve 1940. [23] They have also been listed as being released or having escaped in 1972. [24] Ata gjithashtu janë shënuar si të liruar ose kanë shpëtuar në 1972.

Mardhëniet me njerzit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Kuriozitete

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Zoologu britanik George Rolleston teorizoi që "macja shtëpiake" e Grekëve dhe Romakëve të Lashtë ishte në fakt kunadhja.[25] Biologu detar i Pionierit, Jeanne Villepreux-Power mbajti dy kunadhe.[26]

Gjuetia dhe përdorimi i gëzofit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Megjithëse shqarthi është një kafshë me vlerë për tregtinë e leshit , pelteja e tij është inferiore në cilësi ndaj asaj zardafit dhe sableit. Lëkurat e kunadheve në tregjet me gëzof të Bashkimit Sovjetik përbënin vetëm 10-12% të pranisë së tregut të lëkurave të zardafëve. Kunadhet u kapën vetëm në Kaukaz, në pjesën Montane të Krimesë dhe (në një numër shumë të vogël) në pjesën tjetër të Ukrainës, dhe në republikat e Azisë së Mesme. Për shkak se kafshët me pelte më të vlefshme janë të rralla në ato zona, kunadhja ka vlerë për gjahtarët në tregun lokal. Shqarthët kapen me kurthe , ose, për kapje të drejtpërdrejtë, me kurthe prej kafazi. Gjuetia me armë zjarri është joefikas, dhe gjurmimi i tyre me qen është i suksesshëm vetëm kur kafsha mund të bllokohet në një zgavër peme.[27]

Dëmtimi i makinave

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Që nga mesi i viteve 1970, shqarthi dihet që herë pas here shkakton dëme tek makinat . Makinat e sulmuara nga kunadhet zakonisht kanë tuba dhe kabllo të prerë. Një kunadhe mund të futet nëpër kabllot e një motori starter me vetëm një kafshim. Arsyeja për këtë nuk dihet plotësisht, pasi sendet e dëmtuara nuk hahen. Sidoqoftë, ekziston një kulm sezonal e sulmeve të kunadheve në pranverë, kur shqarthët e rinj eksplorojnë rrethinat e tyre më shpesh dhe ende nuk kanë mësuar se cilat sende në habitatin e tyre janë të ngrënshëm apo jo.[28] Vaji i peshkut që përmbahet shpesh në kabllot e makinave nga Japonia mund të kontribuojë në këtë.

Large Hadron Collider

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Më 29 Prill dhe 21 Nëntor 2016, dy kunadhe u mbyllën Large Hadron Collider , përshpejtuesin më të fuqishëm të grimcave në botë , duke u ngjitur në transformatorët elektrikë 18–66 kV të vendosura mbi tokë afër eksperimenteve LHCb dhe ALICE , përkatësisht.[29][30][31] Kunadhja i dytë u mbush dhe u shfaq në Muzeun e Historisë Natyrore në Roterdam.[32]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ a b c Abramov, A.V.; Kranz, A.; Herrero, J.; Krantz, A.; Choudhury, A.; & Maran, T. (2016). "Martes foina". The IUCN Red List of Threatened Species. IUCN. 2016: e.T29672A45202514. doi:10.2305/IUCN.UK.2016-1.RLTS.T29672A45202514.en. Marrë më 29 tetor 2018. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  2. ^ a b Anna Loy, Ornella Spinosi & Rossella Carlini (2004): Cranial morphology of Martes foina and M. martes (Mammalia, Carnivora, Mustelidae): The role of size and shape in sexual dimorphism and interspecific differentiation, Italian Journal of Zoology, 71:1, 27-34
  3. ^ Spagnesi & De Marina Marinis 2002, p. 238
  4. ^ Schreiber, A. On the status of Martes foina bunites Bate, 1905 Arkivuar 28 korrik 2011 tek Wayback Machine. 1999, Small Carnivore Conservation 20: 20-21
  5. ^ Heptner & Sludskii 2002, pp. 892
  6. ^ Miller 1912, pp. 381
  7. ^ Heptner & Sludskii 2002, pp. 894
  8. ^ Miller 1912, pp. 380
  9. ^ a b Heptner & Sludskii 2002, pp. 893
  10. ^ Harrison, D.L. and Bates, P.J.J., The Mammals of Arabia. Second Edition. Harr. Zool. Museum Pub. Kent England. 1991.
  11. ^ Heptner & Sludskii 2002, p. 876
  12. ^ a b Heptner & Sludskii 2002, p. 877
  13. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura s896
  14. ^ Heptner & Sludskii 2002, p. 879
  15. ^ Heptner & Sludskii 2002, p. 881
  16. ^ Heptner & Sludskii 2002, pp. 900–902
  17. ^ López-Martín, J.M., Ruiz-Olmo, J. & Cahill, S. 1992. Autumn home range and activity of a Stone Marten ( Martes foina Erxleben, 1777) in Northeastern Spain. Misc. Zool. 16: 258–260.
  18. ^ Herra, J., Schley, L., Engel, E. & Roper, T. J. ; Den preferences and denning behaviour in urban stone martens (Martes foina), Mammalian Biology — Zeitschrift fur Saugetierkunde Volume 75, Issue 2, March 2010, Pages 138-145
  19. ^ Heptner & Sludskii 2002, pp. 899–900
  20. ^ a b c Heptner & Sludskii 2002, pp. 902
  21. ^ Lodé, T. "Conspecific recognition and mating in stone marten Martes foina. Arkivuar 2 korrik 2020 tek Wayback Machine" Acta Theriologica 36.3-4 (1991): 275-283.
  22. ^ Posłuszny, M., Pilot, M., Goszczyński, J. & Gralak, B. 2007: Diet of sympatric pine Marten (Martes martes) and stone marten (Martes foina) identified by genotyping of DNA from faeces.- Ann. Zool. Fennici 44: 269-284
  23. ^ Long, C.A. 1995. Stone marten (Martes foina) in southeast Wisconsin, U.S.A. Arkivuar 16 mars 2012 tek Wayback Machine Small Carnivore Conservation 13: 14..
  24. ^ [1]
  25. ^ Hamilton, Edward (1896) The Wild Cat of Europe, pp. 80-81, London, HR Porter
  26. ^ "The 1830s seamstress who solved Aristotle's octopus mystery". {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  27. ^ Heptner & Sludskii 2002, pp. 904
  28. ^ Lachat, N. 1991. Stone martens and cars: a beginning war? Arkivuar 16 mars 2012 tek Wayback Machine Small Carnivore Conservation 5: 4-6
  29. ^ Sample, Ian (29 April 2016). "Large Hadron Collider On Paws After Creature Chews Through Wiring", The Guardian. Retrieved 30 April 2016.
  30. ^ Bertolasi, Stefano and Lamont, Mike for the LHC team (May 2016). "LHC report: Stoat-ally back on track!" CERN Bulletin Issue No. 20-21/2016
  31. ^ "LHC Morning Meeting" (PDF). 21 nëntor 2016. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  32. ^ Sample, Ian (2017-01-27). "Totally stuffed: Cern's electrocuted weasel to go on display". The Guardian. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Shqarthi&oldid=2600106"