Siçilia

Siçilia

Sicilia (Italisht)
Sicilia (Siçilianisht)
Siçilia Sicilia (Italisht); Sicilia (Siçilianisht)
Rajon autonom
	Flamuri Stema
	Himni: Madreterra;
Vendi	Italia
Kryeqyteti	Palermo
Qeveria
• Presidenti	Renato Schifani (FI)
Sipërfaqja
• Gjithsej	25.711 km2 (9.927 sq mi)
Popullsia (2019) (8.3% e Italisë)
• Gjithsej	4.969.147
• Dendësia	190/km2 (500/sq mi)
Emri i banorëve	Shqip: Siçilian; Italisht: Siciliano (burrë); Italisht: Siciliana (grua)
Grupi etnik
• Italian	98%
Zona kohore	UTC+1 (CET)
• Verës (DST)	UTC+2 (CEST)
ISO 3166 code	IT-82
GDP (nominal)	€89.2 trilionë (2018)
GDP per capita	€17,800 (2018)
IZHNJ (2021)	0.847; very high · 21st of 21
NUTS Region	ITG
Faqja zyrtare	[1]

Siçilia (italisht: Sicilia) është ishulli më i madh dhe më i populluar në Detin Mesdhe dhe një nga 20 rajonet e Italisë. Ngushtica e Mesinës e ndan atë nga rajoni i Kalabrisë në Italinë Jugore. Është një nga pesë rajonet autonome me status special dhe zyrtarisht quhet Regione Siciliana. Rajoni ka 5 milionë banorë. Kryeqyteti i saj është Palermo.

Siçilia është në Detin Mesdhe qendror, në jug të Gadishullit Italian në Evropën kontinentale, nga e cila ndahet nga Ngushtica e Mesinës. Pika historike e tij më e spikatur është Mali Etna, vullkani më i lartë aktiv në Evropë,^[5] dhe një nga më aktivët në botë, aktualisht 3,357 m e lartë. Ishulli ka një klimë tipike mesdhetare.

Dëshmia më e hershme arkeologjike e aktivitetit njerëzor në ishull daton që nga viti 14,000 pes. Rreth vitit 750 pes, Siçilia kishte tre koloni fenikase dhe një duzinë greke dhe më vonë ishte vendi i Luftërave Siçiliane dhe Luftërave Punike. Pas përfundimit të provincës romake të Sicilisë me rënien e Perandorisë Romake në shekullin e 5-të e.r., Siçilia u sundua gjatë Mesjetës së Hershme nga vandalët, ostrogotët, Perandoria Bizantine dhe Emirati i Siçilisë. Pushtimi norman i Italisë jugore çoi në krijimin e Qarkut të Siçilisë më 1071, që u pasua nga Mbretëria e Siçilisë, një shtet që ekzistonte nga viti 1130 deri më 1816.^[6]^[7] Më vonë, ajo u bashkua nën Shtëpinë e Bourbonit me Mbretërinë e Napolit si Mbretëria e Dy Siçilive. Ishulli u bë pjesë e Italisë në vitin 1860 pas Ekspeditës së Mijërave, një revoltë e udhëhequr nga Giuseppe Garibaldi gjatë bashkimit italian dhe një plebishit. Siçilisë iu dha statusi special si rajon autonom më 15 maj 1946, 18 ditë përpara referendumit institucional italian të vitit 1946.

Siçilia ka një kulturë të pasur dhe unike, veçanërisht në lidhje me artet, muzikën, letërsinë, kuzhinën dhe arkitekturën.

Historia

Arbëreshët e Siçilisë

Siçilia ka shumë katunde të banuar me Arbëreshë. Fillimisht, në shekullin e pesëmbëdhjetë, shqiptarët në Siçili ishin në nëntë vende, por vetëm ata që janë në krahinën e Palermos (pesë vende) qëndruan shqiptarë. Tre janë vendet më të vlera sot, ndër të cilat edhe janë arbëreshë dhe shqiptarë, ku flitet gjuha arbëreshe, mbahen zakonët, veshjet tradicionale dhe riti krishterë bizantin-ortodoks. Këta janë: Hora e Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi), qyteti kryesor më i madh dhe populluar arbëreshë në Itali, Kundisa (Contessa Entellina), ndër katundët më të lashtë, Shëndastina (Santa Cristina Gela), vendi më i vogël dhe i ri ndërtuar nga shqiptarët e Horës së Arbëreshëvet. Kanë qënë asimiluar Munxifsi dhe Pallaci. Hora e Arbëreshëvet ka 15.135 banorë arbëreshë, shumica shpërndar në Palermo.

Gjeografia

Në veri-lindje, ndahet nga Kalabria dhe pjesa tjetër e kontinentit italian nga Ngushtica e Mesinës, rreth 3 km e gjerë në veri dhe rreth 16 km e gjerë në pjesën jugore.^[8] Brigjet veriore dhe jugore janë secili rreth 280 km (170 mi) i gjatë i matur si një vijë e drejtë, ndërsa bregdeti lindor është rreth 180 km (110 mi); Gjatësia totale e bregdetit vlerësohet në 1,484 km (922 mi). Sipërfaqja e përgjithshme e ishullit është 25,711 km2 (9,927 milje katrorë), ^[9] ndërsa Rajoni Autonom i Sicilisë (i cili përfshin ishujt më të vegjël përreth) ka një sipërfaqe prej 27,708 km2 (10,698 milje katrorë).^[10]

Terreni i Siçilisë në brendësi është kryesisht kodrinor dhe kultivohet intensivisht kudo që është e mundur. Përgjatë bregut verior, vargmalet e Madonie, 2,000 m (6,600 ft), Nebrodi, 1,800 m (5,900 ft) dhe Peloritani, 1,300 m (4,300 ft), janë një shtrirje e Apenineve kontinentale. Koni i Malit Etna dominon bregun lindor. Në juglindje shtrihen malet e poshtme Hyblaean, 1000 m (3300 ft).^[11] Minierat e distrikteve Enna dhe Caltanissetta ishin pjesë e një zone kryesore të prodhimit të squfurit gjatë gjithë shekullit të 19-të, por kanë rënë që nga vitet 1950.

Siçilia dhe ishujt e vegjël përreth saj kanë disa vullkane shumë aktive. Kjo është për shkak se Sicilia është gjeografikisht në skajin verior të pllakës kontinentale afrikane.^[12] Mali Etna është vullkani më i madh aktiv në Evropë dhe hedh hirin e zi mbi ishull me shpërthimet e tij të përsëritura. Ai qëndron 3,329 metra (10,922 ft) i lartë, megjithëse kjo ndryshon me shpërthimet e majave; mali është 21 m (69 ft) më i ulët tani se sa ishte në 1981. Është mali më i lartë në Itali në jug të Alpeve. Etna mbulon një sipërfaqe prej 1,190 km2 (459 mi katrorë) me një perimetër bazal prej 140 km (87 mi). Kjo e bën atë më të madhin nga tre vullkanet aktive në Itali, duke qenë rreth dy herë e gjysmë më i madh se lartësia e tjetër më e madhe, mali Vezuv. Në mitologjinë greke, përbindëshi vdekjeprurës Typhon u bllokua nën mal nga Zeusi, perëndia i qiellit.^[13] Mali Etna konsiderohet gjerësisht si një simbol kulturor dhe ikonë e Siçilisë.

Klima

Siçilia ka një klimë tipike mesdhetare me dimër të butë dhe të lagësht dhe verë të nxehtë dhe të thatë me stinë të ndërmjetme të ndryshueshme. Në brigjet, veçanërisht në jugperëndim, klima ndikohet nga rrymat afrikane dhe vera mund të jetë e nxehtë.

Bora bie mbi 900-1000 metra, por mund të bjerë në kodra. Malet e brendshme, veçanërisht Nebrodi, Madonie, dhe Etna, gëzojnë një klimë malore, me reshje të mëdha dëbore gjatë dimrit. Maja e malit Etna zakonisht është e mbuluar me borë nga tetori deri në maj.

Demografia

Artikulli kryesor: Siçilianët

Rreth pesë milionë njerëz jetojnë në Siçili, duke e bërë atë rajonin e katërt më të populluar në Itali. Në shekullin e parë pas bashkimit italian, Siçilia kishte një nga normat më negative të migrimit neto midis rajoneve të Italisë për shkak të emigrimit të miliona njerëzve në Italinë Veriore, në vendet e tjera evropiane, në Amerikën e Veriut, Amerikën e Jugut dhe Australi. Ashtu si jugu i Italisë dhe Sardenja, imigrimi në ishull është shumë i ulët në krahasim me rajonet e tjera të Italisë, sepse punëtorët priren të shkojnë në Italinë Veriore, për shkak të punësimit më të mirë dhe mundësive industriale. Sipas shifrave të ISTAT nga 2017,^[14] tregojnë rreth 175,000 emigrantë nga gjithsej 5,029,615 popullsi.^[15] Si në pjesën tjetër të Italisë, gjuha zyrtare është italishtja dhe feja kryesore është katolicizmi romak.^[16]^[17]

Qytetet më të mëdha

Këto janë dhjetë qytetet më të mëdha të Siçilisë:^[18]

Renditja	Emri	Pop. (2017)	Area (km²)	Pop. per km²
1	Palermo	668,405	159	4,207
2	Katania	311,620	181	1,723
3	Mesina	234,293	212	1,107
4	Sirakuza	121,605	204	596
5	Marsala	82,802	242	343
6	Gela	74,858	277	270
7	Raguza	73,638	442	166
8	Trapani	67,923	272	250
9	Vittoria	64,212	181	354
10	Caltanissetta	62,317	416	150

Feja

Ashtu si në shumicën e rajoneve italiane, katolicizmi romak është emërtimi fetar mbizotërues në Siçili, dhe kisha ende luan një rol të rëndësishëm në jetën e shumicës së njerëzve. Shumica e njerëzve ende ndjekin kishën çdo javë ose të paktën për festat fetare, dhe shumë njerëz martohen në kisha.

Ekziston gjithashtu historikisht një komunitet e dukshme arbëreshe, apo italo-shqiptare, që është katolike të ritit bizantin (Kisha Bizantine Arbëreshe), unike tek pamja rejonale fetare dhe tradicionale krishtere.

Kishte një prani të gjerë të hebrenjve në Siçili për të paktën 1400 vjet dhe ndoshta për më shumë se 2000 vjet. Disa studiues besojnë se çifutët sicilianë janë paraardhës të pjesshëm të jehudëve Ashkenazi.^[19] Megjithatë, pjesa më e madhe e komunitetit hebre u zbeh kur u dëbuan nga ishulli në vitin 1492. Islami ishte i pranishëm gjatë Emiratit të Siçilisë, megjithëse muslimanët u dëbuan gjithashtu. Sot, kryesisht për shkak të imigrimit në ishull, ka edhe disa pakica fetare, si Dëshmitarët e Jehovait, Hinduizmi, Islami, Judaizmi dhe Sikizmi. Ka edhe disa të krishterë evangjelikal që jetojnë në ishull.