Katalonia
Katalonia
| |
|---|---|
| Himni: Els Segadors (Katalonisht ("The Reapers") | |
.svg) Vendndodhja e Katalonisë (në të kuqe) në Spanjë | |
| Koordinatat: 41°50′15″N 01°32′16″E / 41.83750°N 1.53778°E | |
| Vendi |  Spanja |
| Kryeqyteti | Barcelona |
| Provincat | |
| Qeveria | |
| • Lloji | Qeveri e devoluar në një monarki kushtetuese |
| • Trupi | Generalitat de Catalunya |
| • Presidenti | Salvador Illa (PSC) |
| Sipërfaqja | |
| • Gjithsej | 32.113,86 km2 (1.239.923 sq mi) |
| Sipërfaqja vendi | 6-ta |
| Popullsia | |
| • Përafërsisht (2024) | 8.016.606 |
| • Vendi | 2-ta |
| Emri i banorëve | Katalanas/e • català, -ana (ca) • catalan, -a (oc) • catalán, -ana (es) |
| Zona kohore | CET (UTC+1) |
| • Verës (DST) | CEST (UTC+2) |
| Prefiksi | +34 93 (zona e Barcelonës) +34 97 (pjesa tjetër e Katalonjës) |
| Kodi ISO 3166 | ES-CT |
| Faqja zyrtare | gencat.cat |
Katalonia apo Katalonja (katalanisht: Catalunya, oksitanisht: Catalonha, spanjisht: Cataluña) është një territor i kontestuar në mes të Mbretërisë së Spanjës dhe Republikës së Katalonjës në skajin verilindor të Gadishullit Iberik.[3][4].Statusi i saj kushtetues është subjekt i një mosmarrëveshjeje midis Mbretërisë së Spanjës e cila e sheh atë si një komunitet autonom brenda Spanjës dhe Generalitat de Catalunya që e konsideron atë si një republikë të pavarur pas shpalljes së njëanshme të pavarësisë nga Spanja më 27 tetor 2017.[4]Ajo është përcaktuar si shtet nga statusi i saj i mëparshëm si autonomi e Spanjës. Katalonia përbëhet nga katër provinca: Barcelona, Gjirona, Leida dhe Taragona. Kryeqyteti dhe qyteti më i madh është Barcelona, bashkia e dytë më e populluar në Spanjë dhe thelbi i zonës së shtatë më të populluar urbane në Bashkimin Evropian. Katalonia përfshin shumicën e territorit të ish-Principatës së Katalonisë (me pjesën e mbetur Roussillon tani pjesë e Pyrénées-Orientales të Francës). Ajo kufizohet nga Francën dhe Andorrën në veri, Detin Mesdhe në lindje, dhe komunitetet autonome spanjolle të Aragonit në perëndim dhe Komuniteti i Valencias në jug. Gjuhët zyrtare janë katalonishtja, spanjishtja, dhe dialektin aranez i oksitanishtes.[5]
Në fund të shekullit VIII, kontet e Markës të Gothisë dhe Markës Spanjolle u krijuan nga Mbretëria frënge si vasalë feudale rreth dhe pranë Pirenejve lindore, si një pengesë mbrojtëse kundër muslimanëve. Kontet lindore të këtyre markave u bashkuan nën sundimin e vasalit frëng Kontit të Barcelonës, dhe më vonë u quajtën Kataloni. Në vitin 1137, Katalonia dhe Mbretëria e Aragonit u bashkuan me martesë nën Kurorën e Aragonit, dhe Principata e Katalonisë u bë baza për fuqinë detare dhe ekspansionizmin e Kurorës së Aragonit në Mesdhe. Në periudhën e vonë të Mesjetës lustroi letërisa katalane. Midis viteve 1469 dhe 1516, Mbreti i Aragonit dhe Mbretëresha e Kastilit u martuan dhe sunduan mbretëritë e tyre së bashku, duke ruajtur të gjitha institucionet e tyre të veçanta, gjykatat (kuvendi) dhe kushtetuta.
Gjatë Luftës Franko-Spanjolle (1635–1659), Katalonia u revoltua (1640–1652) kundër një pranie të madhe dhe të rëndë të Ushtrisë mbretërore në territorin e saj, duke u bërë republikë nën mbrojtjen franceze. Brenda një periudhe të shkurtër, Franca mori kontrollin e plotë të Katalonisë, me një kosto të lartë ekonomik për Kataloninë, derisa u ripushtua nga ushtria spanjolle. Sipas kushteve të Traktatit të Pirenejve në vitin 1659, i cili përfundoi luftën më të gjerë franko-spanjolle, Kurora spanjolle i dha pjesët veriore të Katalonisë, kryesisht të inkorporuar në qarkun Roussillon, Francës. Gjatë Luftës për Trashëgiminë Spanjolle (1701–1714), Kurora e Aragonit u pozicionua kundër Filipit V Bourbon të Spanjës, fitorja e mëvonshme e së cilit çoi në heqjen e institucioneve jo-kastile në të gjithë Spanjën dhe në zëvendësimin e gjuhës latine dhe të gjuhëve të tjera (si katalonishtja) me gjuhën spanjolle në dokumentet ligjore.
Në shekullin XIX, Katalonia u prek rëndë nga Luftërat Napoleonike dhe Karliste. Në gjysmën e dytë të shekullit, Katalonia përjetoi një industrializim të rëndësishëm. Gjërsa pasuria nga zgjerimi industrial u rrit, Katalonia pa një rilindje kulturore të shoqëruar me nacionalizmin fillestar, ndërsa u shfaqën disa lëvizje të punëtorëve. Në vitin 1914, katër provincat katalane formuan një mankomunidad, dhe me rikthimin e demokracisë gjatë Republikës së Dytë Spanjolle (1931–1939), Gjeneraliteti i Katalonisë u rivendos si një qeveri autonome. Pas Luftës Civile Spanjolle, diktatura frankoiste miratoi masa represive, heqjen e institucioneve katalane dhe ndalimin e përdorimit zyrtar të gjuhës katalane përsëri. Nga fundi i viteve 1950 deri në fillim të viteve 1970, Katalonia pa rritje të shpejtë ekonomike, duke tërhequr shumë punëtorë nga e gjithë Spanja, e duke e bërë Barcelonën një nga zonat më të mëdha industriale metropolitane të Evropës dhe duke e kthyer Kataloninë në një destinacion të madh turistik. Që nga tranzicioni spanjoll në demokraci (1975–1982), Katalonia ka rifituar autonomi të konsiderueshme vendore në çështjet politike, arsimore, mjedisore dhe kulturore dhe tani është një nga komunitetet ekonomikisht më dinamike të Spanjës.
Etimologjia dhe shqiptimi
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Katalonja (Katalonja), e quajtur Cathalonia ose Cathalaunia, në latinishten mesjetare filloi të përdorej për atdheun e katalanasve (Cathalanenses) në fund të shekullit të 11 dhe ndoshta përdoret më parë si një referencë territoriale për grupin e qarqeve që ishte pjesë e marsit të Gothisë dhe marsit të Hispanisë nën kontrollin e Numrit të Barcelonës dhe të të afërmve të tij.[6] Origjina e emrit Catalunya është subjekt i interpretimeve të ndryshme për shkak të mungesës së provave.
Një nga teoritë sugjeron se Katalunja rrjedh nga emri Gothia (ose Gautia) Launia ("Toka e Gothëve"), meqenëse origjina e akuzave katalane, zotërinjve dhe njerëzve u gjetën në marsin e Gothisë, të njohur si Gothia, Gothlandia> Gothalania> Cathalaunia> Katalonia rrjedh teorikisht. [7][8] Gjatë kohës së Mesjetës, kronikat bizantine pohuan se Katalanja rrjedh nga mesjeta lokale e Goths me Alans, fillimisht përbën një Goth-Alania. [9]
Teori të tjera më pak të besueshme ose të fundit sugjerojnë:
- Katalunja rrjedh nga termi "toka e kështjellave", që ka evoluar nga termi castlà ose castlan, termi mesjetar për sundimtarin e një kështjelle.[10] Kjo teori sugjeron, pra, se emrat Catalunya dhe Castile kanë një rrënjë të përbashkët.
- Burimi është me prejardhje keltike, që do të thotë "shefat e betejës". Edhe pse zona nuk dihet se është zënë nga Keltët, një kulturë keltike ishte e pranishme brenda brigjeve të Iberisë në kohët para-romake.
- Lacetani, një fis iberian që jetonte në këtë zonë dhe emri i të cilit, për shkak të ndikimit romak, mund të kishte evoluar me anë të metatezës Katelans dhe pastaj katalanasve.[11]
- Miguel Carrasquer Vidal [12], duke gjetur mangësi serioze me propozimet e mëhershme (të tilla si ato origjinale - që do të kishin, nga ligjet normale të shëndosha në gjuhët romane lokale, të zhvilluara në -d-), sugjeruan një etimologji arabe: qattāl (قتالو ), pl. qattālūn (قتالون) që do të thotë "vrasës" mund të ishte aplikuar nga muslimanët në grupe të sulmuesve dhe banditëve në kufirin jugor të marsit spanjoll. Emri, fillimisht nënçmues, mund të ishte ripunuar nga të krishterët si një autonim. Kjo është e krahasueshme me zhvillimin e vërtetuar të termit Almogavar në zonat e afërta. Në këtë model, emri i vendit Catalunya rrjedh nga qattālūn shumësi, ndërsa mbiemri dhe emri i gjuhës català rrjedh nga qattāl njëjës, të dyja me shtimin e sufiksave të përbashkët Romance.
Në anglisht, Katalonia është shqiptuar / kætəloʊniə /. Emri amtare, Catalunya, është shqiptuar [Kətəluɲə] ("këtëlunjë") në Catalan Qendrore, varietetet më gjerësisht të folura, besimi i të cilëve konsiderohet standard.[13] Emri spanjoll është Cataluña, dhe emri Aranese është Catalonha.
Është i menduar se fjala "katallan" në shqip vjen nga Mesjeta ne shekullin e katërmbëdhjetë, kur mercenarë nga Katalonia luftonin në Ballkan, kurse egziston edhe një etimologji rivale nga turqishtja. [14]
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ "Indicadors geogràfics. Superfície, densitat i entitats de població: Catalunya" (në katalonisht). Statistical Institute of Catalonia. Arkivuar nga origjinali më 26 prill 2020. Marrë më 23 nëntor 2015.
- ^ "Idescat. Annual indicators. Population on 1 January 2024. By sex" (në katalonisht). Arkivuar nga origjinali më 22 dhjetor 2023. Marrë më 12 korrik 2024.
- ^ "First article of the Statute of Autonomy of Catalonia. 'Catalonia, as a nationality, exercises its self-government constituted as an autonomous community...'". Gencat.cat. Archived from the original në 28 Maj 2008. Marrë 13 Shtator 2013.
- ^ a b "Catalan parliament declares independence from Spain". BBC News. 27 Tetor 2017.
- ^ "Statute of Autonomy of Catalonia (2006), Articles 6, 50 - BOPC 224" (PDF). Arkivuar nga the original(PDF) më 26 gusht 2013. Marrë nga 31 janar 2014.
- ^ Enciclopèdia Catalana online: Catalunya ("Geral de Cataluign, Raimundi Catalan and Arnal Catalan appear in 1107/1112") (në katalanisht) Archived 6 shkurt 2012 në Wayback Machine.
- ^ Maximiano García Venero (7 korrik 2006). Historia del nacionalismo catalán: 2a edición. Ed. Nacional.Marrë 25 prill 2010.
- ^ Ulick Ralph Burke (1900). A history of Spain from the earliest times to the death of Ferdinand the Catholic. Longmans, Green, and co. p. 154.
- ^ Sarmatët: 600 BC-AD 450 (Men-at-Arms) nga Richard Brzezinski dhe Gerry Embleton, 19 gusht 2002.
- ^ Maximiano García Venero (7 korik 2006). Historia del nacionalismo catalán: 2a edición. Ed. Nacional. Marrë 25 prill 2010.
- ^ "Katalonia: emri i saj dhe kufijtë e saj historik, Historia e Roussillon". Mediterranees.net. 22 mars 2008. Marrë më 1 shkurt 2014.
- ^ Etimologjia e Katalonjës
- ^ Feldhausen, Ingo (2010). Forma e Ndjeshmërisë dhe Struktura e Prosodit të Katalonjes. John Benjamins B.V. f. 5. ISBN 9789027255518.
- ^ Elsie, Robert. A Dictionary of Albanian Religion, Mythology, and Folk Culture. 150-151.
Lidhje të jashtme
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Commons: Catalonia – Album me fotografi dhe/apo video dhe materiale multimediale
