Shko te përmbajtja

Taxhikistani

Redakto lidhjet
Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Ridrejtuar nga Taxhikistan)
Republika e Taxhikistanit
Ҷумҳурии Тоҷикистон (Taxhikisht)
Республика Таджикистан (Rusisht)
Motoja: 
Истиқлол, Озодӣ, Ватан (Taxhikisht)
Istiqlol, Ozodī, Vatan
Независимость, Свобода, Родина (Rusisht)
Nezavisimost', Svoboda, Rodina
"Pavarësi, Liri, Atdhe"
Himni: 
Суруди Миллӣ (Taxhikisht)
Surudi Milli
"Himni Kombëtar"
Stampa:Centre
Vendndodhja e Taxhikistani
KryeqytetiDushanbe
38°33′N 68°48′E / 38.550°N 68.800°E / 38.550; 68.800
Qyteti më i madhkryeqyteti
Gjuhët zyrtare
Grupet etnike
(2020)[1]
Feja
(2020)[2]
97.5% Islam
0.7% Krishterimi
1.7% pa fe
0.2% të tjerë
Demonim(et)
QeverisjaRepublikë presidenciale unitare nën një diktaturë autoritare[4][5]
Emomali Rahmon
Kokhir Rasulzoda
LegjislaturaAsambleja Supreme
• Upper house
Asambleja Kombëtare
• Lower house
Asambleja e Përfaqësuesve
Formimi
14 tetor 1924
5 dhjetor 1929
9 shtator 1991
26 dhjetor 1991
6 nëntor 1994
Sipërfaqja
• Gjithsej
143,100[6][7][8] km2 (55,300 sq mi) (94-të)
• Ujë
2,575 km2 (994 sq mi)
• Uji (%)
1.8
Popullsia
• Llogaritja 2025
Increase 10,786,734[9]
• Dendësia
75.4/km2 (195.3/sq mi)
PBB (BFB)Llogaritja 2024
• Gjithsej
Increase $59.415 billion[10] (119-të)
•  Për kokë banori
Increase $5,832[10] (145-të)
PBB (nominal)Llogaritja 2024
• Gjithsej
Increase $12.953 billion[10] (141-të)
• Për kokë banori
Decrease $1,276[10] (163-të)
Gini (2015)34[11]
jobarazi e mesme
HDI (2023)Increase 0.691[12]
i mesëm (128-të)
ValutaSomoni (TJS)
Zona kohoreUTC+5 (TJT)
Formati i datësdd.mm.yyyy
Prefiksi telefonik+992
TLD në internet.tj

Taxhikistani, zyrtarisht Republika e Taxhikistanit, është një vend pa dalje në det në Azinë Qendrore. Dushanbe është kryeqyteti dhe qyteti më i populluar. Taxhikistani kufizohet me Afganistanin në jug, Uzbekistanin në perëndim, Kirgistanin në veri, dhe Kinn në lindje dhe është i ndarë ngushtë nga Pakistani me Korridorin Wakhan të Afganistanit. Ka një popullsi prej më shumë se 10.7 milion njerëz.[13][14]

Territori më parë ishte shtëpi për kulturat e Neolitit dhe Epokës së Bronzit, përfshirë qytetërimin e Oxus në Perëndim, me indo-iranianët që mbërritën gjatë kulturës andronovo. Pjesë të vendit ishin pjesë e qytetërimeve Sogdian dhe Bactrian, dhe u sundua nga ata që përfshijnë Akaemenidët, Leka i Madh, Greko-Bactrianët, Kushanët, Kidaritët dhe Heftalitët, Hakanati i Parë Turkik, Kalifatët Umajad dhe Abasid, Perandoria Samanid, Kara-Khanidët, Selxhukët, Perandoria Khwarazmian, Mongolët, Timuridt dhe Hanati i Buharës. Rajoni u pushtua më vonë nga Perandoria Ruse, përpara se të bëhej pjesë e Bashkimit Sovjetik. Brenda Bashkimit Sovjetik, kufijtë e vendit u tërhoqën kur ishte pjesë e Uzbekistanit si një republikë autonome përpara se të bëhej një republikë përbërëse e Bashkimit Sovjetik më 5 dhjetor 1929.[15]

Më 9 shtator 1991, Taxhikistani e shpalli veten një shtet të pavarur sovran pasi Bashkimi Sovjetik po shpërbëhej. Një luftë civile u zhvillua pas pavarësisë, që zgjati nga maji 1992 deri në qershor 1997. Që nga përfundimi i luftës, stabiliteti politik i sapo krijuar dhe ndihma e huaj kanë lejuar që ekonomia e vendit të rritet. Vendi është udhëhequr që nga viti 1994 nga Emomali Rahmon, i cili kryeson një regjim autoritar dhe të dhënat e të drejtave të të cilit janë kritikuar.[16][17]

Taxhikistani është një republikë presidenciale e përbërë nga katër provinca. Taxhikët formojnë shumicën etnike në vend,[18] dhe gjuha e tyre kombëtare është taxhikishtja.[19] Rusishtja përdoret si gjuhë zyrtare ndëretnike.[20] Taxhikistani është një vend i zhvilluar me një ekonomi kalimtare që varet nga remitanca dhe prodhimi i aluminit dhe pambukut. Taxhikistani është anëtar i Kombeve të Bashkuara, CIS, OSCE, OIC, ECO, SCO, CSTO dhe një partner PfP i NATO-s.

Në shekullin IX / X kjo hapësirë ishte nën sundimin persianë të Samanidëve. Pjesa veriore ishte me kanatin uzbek të quajtur Kanati Kokand. Më 1895 bie nën sundimin e Rusisë, ndërsa pjesa jugore e Taxhikistanit të sotëm gjatë kësaj kohe ishte pjesë e Emirit të Buharës (Emirati Buchara). Nga viti 1924 Republikë Autonome Socialiste Sovjetike në kuadër të Republikës Socialiste Sovjetike të Uzbekistanit. Nga 1929 deri më 1991 republikë në vete e emërtuar Republika Socialiste e Taxhikistanit. Më 9 tetor 1991 shpallet pavarësia e Taxhikistanit pas së cilës më 1992 shpërthen një lutë civile ndërmjet islamikëve dhe armatës e trupave të qeverisë (rreth 100 000 të vrarë). Edhe pas marrëveshjes për paqe të nënshkruar më 1997 situata e brendshme politike mbetej e lëkundshme. Më 1999 miratohen bazat e ri- formulimit të Kushtetutës para së gjithash e drejta e krijimit të partive në bazat fetare. Shkurti i vitit 2000 veçohet për mbajtjen e zgjedhjeve të para parlamentare pas luftës civile. Taxhikistani është anëtare e Bashkësisë së Shteteve të Pavarura dhe nga 1992 deri më 1994 si president i parlamentit e pastaj i shtetit ishte Emomali Rahmani (Rachmanow) i lindur më 1952.

Taxhikistani është një vend pa dalje në det dhe është kombi më i vogël në Azinë Qendrore nga zona. Vendi është i mbuluar nga vargmalet Pamir, dhe shumica e vendit është mbi 3,000 metra mbi nivelin e detit. Zonat e tokës së poshtme janë në veri (pjesë e Luginës së Ferganës), dhe në luginat e lumit Kofarnihon dhe Vakhsh, të cilat formojnë Amu Darya. Dushanbe ndodhet në shpatet jugore mbi luginën e Kofarnihon.

Lumenjtë Amu Darya dhe Panj shënojnë kufirin me Afganistanin, dhe akullnajat në malet e Taxhikistanit janë burimi i rrjedhjes për Detin Aral. Ka mbi 900 lumenj në Taxhikistan më shumë se 10 kilometra.

Ndarja administrative

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Provincat e Taxhikistanit

Taxhikistani përbëhet nga katër ndarje administrative. Këto janë provincat (viloyat) të Sughd dhe Khatlon, provinca autonome e Gorno-Badakhshan (e shkurtuar si Gbao), dhe Regions of Republican Subordination. Çdo rajon është i ndarë në distrikte (Taxhikisht: Ноҳия, nohiya ose raion), të cilat nga ana tjetër ndahen në jamoat (njësi vetëqeverisëse të nivelit të fshatit) dhe më pas fshatra (qyshloqs). Që nga viti 2006, kishte 58 distrikte dhe 367 jamoatë në Taxhikistan.[21]

NdarjaISO 3166-2Nr.KryeqytetiSipërfaqja (km2)[21]Pop. (2019)[22]
Sughd TJ-SU1Khujand25,4002,658,400
Region of Republican Subordination TJ-RR2Dushanbe28,6002,122,000
Khatlon TJ-KT3Bokhtar　24,8003,274,900
Gorno-Badakhshan TJ-GB4Khorugh64,200226,900
Dushanbe Dushanbe124.6846,400

Gjuha taxhike është gjuha amtare prej rreth 80% të qytetarëve të Taxhikistanit. Qendrat urbane në Taxhikistan përfshijnë Dushanbe (kryeqyteti), Khujand, Kulob, Panjakent, Bokhtar, Khorugh dhe Istaravshan. Ka pakica uzbeke, kirgize dhe ruse.[23]

Populli yagnobi jeton në zona të Taxhikistanit verior. Numri i vlerësuar i Yagnobive është rreth 25,000. Migrimet e detyruara në shekullin e 20-të shkatërruan numrin e tyre. Ata flasin gjuhën yagnobi, e cila është i vetmi pasardhës i drejtpërdrejtë i gjuhës sogdiane.[24]

Në vend, veçanërisht në mesin e grave nga popullsia indigjene, veshja e veshjeve tradicionale kombëtare ruhet. Rrobaqepësit dhe qëndisësit e rajoneve të Taxhikistanit përdorin pëlhura fabrike dhe qëndisje lokale të punëve të gjilpërave për dekorimin e shtëpisë dhe veshjet e grave. Praktika e qëndisjes chakan ruhet midis grave në zona të caktuara, duke kaluar njohuritë nga një brez në tjetrin.[25]

  1. ↑ Nei 2 i Kushtetutës:
    Gjuha shtetërore e Taxhikistanit do të jetë taxhikishtja.
    Rusishtja është gjuha e komunikimit midis kombësive.
    Të gjitha kombet dhe kombësitë që jetojnë në territorin e Republikës kanë të drejtë të përdorin lirisht gjuhën e tyre amtare.
  1. ↑ "Dissemination of the Republic of Tajikistan Population and Housing Census Data 2020" (PDF) (në anglisht). Arkivuar (PDF) nga origjinali më 31 janar 2024. Marrë më 31 janar 2024.
  2. ↑ "Association of Religion Data Archives" (në anglisht). U.S. Department of State. Marrë më 27 qershor 2024.
  3. ↑ "Tajikistan – World Factbook". www.cia.gov (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 20 gusht 2021. Marrë më 8 maj 2021.
  4. ↑ "Democracy Index 2020". Economist Intelligence Unit (në anglishte britanike). Arkivuar nga origjinali më 3 mars 2021. Marrë më 17 dhjetor 2021.
  5. ↑ "Tajikistan's eternal ruler Abass kunduzi– DW – 10/12/2020". dw.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 6 korrik 2021. Marrë më 13 maj 2024.
  6. ↑ "General information". Embassy of the Republic of Tajikistan to France (në anglisht). 1 mars 2013. Arkivuar nga origjinali më 29 janar 2020. Marrë më 29 janar 2020. Territorу – 143.1 thsd. square kilometers
  7. ↑ "Demographic Yearbook – Table 3: Population by sex, rate of population increase, surface area and density" (PDF) (në anglisht). United Nations Statistics Division. 2012. fq. 6. Marrë më 29 janar 2020. Continent, country or area{...}Surface area Superficie (km²) 2012{...}Tajikistan – Tadjikistan{...}143 100
  8. ↑ Alex Sodiqov (24 janar 2011). "Tajikistan cedes disputed land to China". Eurasia Daily Monitor (në anglisht). Jamestown Foundation. 8 (16). Arkivuar nga origjinali më 7 nëntor 2019. Marrë më 23 shtator 2018. On January 12, the lower house of the Tajik parliament voted to ratify the 2002 border demarcation agreement, handing over 1,122 square kilometers (433 square miles) of mountainous land in the remote Pamir Mountains (www.asiaplus.tj, January 12). The ceded land represents about 0.8 percent of the country's total area of 143,100 square kilometers (55,250 square miles).
  9. ↑ "UN Population Prospects 2024" (në anglisht). 25 janar 2025. Arkivuar nga origjinali më 25 janar 2025. Marrë më 25 janar 2025.
  10. 1 2 3 4 "World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Tajikistan)". IMF.org (në anglisht). International Monetary Fund. 10 tetor 2023. Arkivuar nga origjinali më 23 tetor 2023. Marrë më 18 tetor 2023.
  11. ↑ "GINI index (World Bank estimate)". databank.worldbank.org (në anglisht). World Bank. Arkivuar nga origjinali më 31 mars 2018. Marrë më 3 shkurt 2019.
  12. ↑ Human Development Report 2025 - A matter of choice: People and possibilities in the age of AI (në anglisht). United Nations Development Programme. 6 maj 2025. Arkivuar nga origjinali më 6 maj 2025. Marrë më 6 maj 2025.
  13. ↑ "World Bank Open Data". World Bank Open Data (në anglisht). Marrë më 6 gusht 2024.
  14. ↑ "Tajikistan Population (2025)". Worldometer (në anglisht). Marrë më 2025-06-25.
  15. ↑ Bergne, Paul (2007) The Birth of Tajikistan: National Identity and the Origins of the Republic, IB Taurus & Co Ltd, pg. 39–40
  16. ↑ "World Report 2019: Rights Trends in Tajikistan". Human Rights Watch (në anglisht). 15 janar 2019. Arkivuar nga origjinali më 24 shkurt 2019. Marrë më 13 maj 2020.
  17. ↑ Welle (www.dw.com), Deutsche. "Tajikistan's eternal ruler Emomali Rakhmon | DW | 12 October 2020". DW.COM (në anglishte britanike). Arkivuar nga origjinali më 6 korrik 2021. Marrë më 5 korrik 2021.
  18. ↑ "Tajikistan Ethnic groups – Demographics". www.indexmundi.com (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 30 maj 2019. Marrë më 30 maj 2019.
  19. ↑ "People of Tajikistan" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2021. Marrë më 16 nëntor 2023.
  20. ↑ "Tajik | Central Asian, Persian, Pamiri, & Iranian Language | Britannica" (në anglisht). 18 shtator 2024.
  21. 1 2 Population of the Republic of Tajikistan as of 1 January 2008, State Statistical Committee, Dushanbe, 2008 (në rusisht)
  22. ↑ "Population size, Republic of Tajikistan on January 1, 2019" (PDF) (në taxhikisht). Tajikistan Statistics Agency. 2019. fq. 16–29. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 2 korrik 2015. Marrë më 28 mars 2020.
  23. ↑ "Tajikistan – People". Britannica (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 25 shkurt 2021. Marrë më 5 shkurt 2021.
  24. ↑ "Award-winning Yaghnobi-Czech dictionary captures dying language". Charles University (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 11 prill 2021. Marrë më 5 janar 2021.
  25. ↑ "UNESCO - Chakan, embroidery art in the Republic of Tajikistan". Intangible Cultural Heritage (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 10 dhjetor 2020. Marrë më 25 prill 2022.

Lidhje të jashtme

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Taxhikistani&oldid=2840487"