Monumentet islame në Kosovë
Monumentet islame në Kosovë zakonisht lidhen me ardhjen osmane në vitin 1389, dhe përkatësisht me vendosjen e tyre efektive në Kosovë në vitin 1459. [1] Megjithatë, shumë dëshmi historike tregojnë se takimet e para të Islamit me Ballkanin kanë ndodhur shumë përpara ardhjes së osmanëve dhe vendosjes së tyre në Ballkan. Për shkak të afërsisë me qendrat e Islamit, pra me Lindjen e Mesme, Perandorinë Bizantine dhe pjesë të Ballkanit, duke përfshirë territoret shqiptare dhe Kosovën gjithashtu, u ekspozuan ndaj Islamit që në shekullin e VIII. [2]
Për më tepër, pozita gjeografike e Ballkanit i mundësoi popullit të tij të ekspozohej ndaj veprimtarive të ndryshme misionare, si dhe takimeve tregtare dhe ushtarake. Kështu kontaktet e para të trevave shqiptare me islamin datojnë në periudhën mesjetare paraosmane.[2] Megjithatë, procesi i kalimit të shqiptarëve në Islam filloi dhe përfundoi gjatë epokës osmane, dhe kështu monumentet kryesore islame në vend u shfaqën gjatë periudhës osmane dhe pas periudhës osmane.[3]
Historia
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Ballkani ishte pjesë e Perandorisë Romake, pjesë e Perandorisë Bullgare dhe e Perandorisë Bizantine deri në mesjetën e vonë, kur turqit osmanë pushtuan dhe gradualisht morën kontrollin e pothuajse të gjithë gadishullit.[4] Islami u fut në Evropë kryesisht përmes dy gadishujve të mëdhenj, Iberisë dhe Ballkanit. Me ndikimet nga Spanja muslimane (Andaluzia) nga perëndimi, bregu i Mesdheut dhe Siçilia nga jugu, dhe Peçengët myslimanë të Hungarisë nga verilindja, Islami depërtoi lehtësisht edhe në pjesët më të brendshme të Ballkanit.[5]
Për më tepër, gjeografi, historiani dhe hartografi i mirënjohur mysliman al Idrīsī gjatë shekullit XII (1154) ofron të dhëna të vlefshme për një udhëtim në brendësi nga porti shqiptar i Durrësit drejt Kostandinopojës përmes Selanikut, duke ofruar disa referenca interesante për liqenet në kufirin mes Kosovës dhe Maqedonisë si pika të rëndësishme të kalimit, me Ohrin si më i rëndësishmi.[6]
Këto lidhje ndonëse kryesisht për tregti dhe biznes kishin lënë edhe ndikime të tjera në jetën në Ballkan. Për shkak të drejtësisë muslimane në marrëdhëniet dhe sistemit dhe ideve të tyre të avancuara, shumë individë zgjodhën Islamin si besimin e tyre. Në të njëjtën kohë, shumë tregtarë myslimanë gjetën strehim të mirë në qytetet bregdetare, luginat pjellore, qytetet e kryqëzimit të rrugëve ose fortifikimet, dhe kështu u vendosën atje. Kështu, u shfaqën vendbanimet e para të vogla myslimane, të cilat u rritën dhe ndikuan në mënyrën se si njerëzit visheshin, matnin kohën, gatuanin ushqimin. [7]
Sipas Thomas Arnold, futja e parë e Islamit në Evropën Juglindore ishte vepër e një juristi-konsull myslyman, i cili u kap si i burgosur, ndoshta në një nga luftërat midis Perandorisë Bizantine dhe fqinjëve të saj myslimanë. Ai u zu rob në vendin e Peçengëve në fillim të shekullit XIë. I burgosuri ua shpjegoi parimet kryesore të Islamit, dhe për këtë arsye shumë prej tyre e përqafuan Islamin. Kështu, shumë përpara fundit të shekullit XI, Islami filloi të përhapet midis tyre dhe pothuajse të gjithë Peçengët u bënë myslimanë.[8]
Migrimet e njerëzve brenda vendeve të Ballkanit, si dhe të ardhurit nga jashtë, luajtën një rol të rëndësishëm në përhapjen e Islamit. Disa nga këto migrime kishin qëllime fetare dhe misionare. Për shembull, udhëtimi i Sari Salltëkut, një besimtar sufi në ekstazë, i përmendur edhe nga i madhi Ibn Batuta në vitet 1332–1334, ishte i njohur në mesin e popullit ballkanik. Qytete të veçanta dhe lokalitete specifike topografike lidhen me historinë e tij. Ai, për më tepër, ka varre të ndryshme në vende të ndryshme të Gadishullit Ballkanik.[9] Kështu, qysh në shekullin XIII dhe veçanërisht gjatë shekullit XIV, në vendet e krishtera u shfaqën shumë grupe imamësh mistikë dhe nomadë, ku ata përhapën besimin e tyre dhe ndihmuan njerëzit të merrnin më shumë njohuri për Islamin.[10]
Prezantimi i Islamit
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Migrimi më i rëndësishëm për rajonin ishte ai i familjes Al-Aga, nga Alepo, Siri. Disa anëtarë të kësaj familjeje u shpërngulën në Kosovë duke filluar nga viti 1095, ndërsa të tjerët erdhën në fund të vitit 1291 dhe u vendosën në një fshat të zonës.[11] Aty kishin ndërtuar një xhami, e cila ekziston deri në ditët e sotme, e cila do të shqyrtohet më tej në këtë artikull më vonë.
Nga përshkrimi i mësipërm, bazuar në faktet e përmendura, mund të konstatohet se takimet e para të popujve ballkanikë, duke përfshirë edhe Kosovën, me Islamin kanë qenë shumë më të hershme se ardhja e osmanëve. Këto kontakte të para mund të kenë ndodhur qysh në fillim të shekullit VIII në Ballkan në përgjithësi dhe ato janë bërë më të shpeshta në shekujt IX dhe X te sllavët dhe shqiptarët. Më pas, ato u rritën shumë gjatë shekujve XI, XII dhe XIII. [12]
Me fjalë të tjera, takimet e Kosovës me pjesët e tjera të botës, veçanërisht me botën myslimane, nuk ishin kryesisht për shkak dhe përmes pushtimit osman, por kishte migrime natyrore njerëzore dhe shkrirje kulturore të ndërthurura si rezultat i tregtisë, martesave dhe të tjera. Marrëdhëniet njerëzore ndodhin gradualisht. Islami nuk u zbatua plotësisht në ligj, siç pretendohet shpesh, por më shumë përmes një procesi të gjatë historik që u shoqërua me shumë përfitime, veçanërisht për ata që kërkonin karriera të mëdha brenda Perandorisë Osmane.[13]
Pavarësisht pretendimeve që mund të ngrihen për radikalizëm apo lëvizje radikale në Kosovë, megjithatë, prania e shumë organizatave ndërkombëtare, kryesisht evropiane, mendojnë se myslimanët e Kosovës nuk e përcaktojnë identitetin e tyre kombëtar përmes fesë, por përmes gjuhës dhe kanë një qasje relativisht të relaksuar ndaj kremtimit. të formave të Islamit.[14] Dhe të dhënat e mëposhtme të disponueshme tregojnë se monumentet islame kanë qenë të pranishme në Kosovë shumë kohë përpara ardhjes së osmanëve.
Monumentet islame në Kosovë para epokës osmane
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Siç u përmend më herët, Islami erdhi në Kosovë shumë kohë përpara osmanëve. Megjithatë, ka ende për t'u bërë kërkime në lidhje me monumentet islame para osmanëve në Kosovë.
Megjithatë, Kosova, si shumë vende të tjera në Ballkan, ishin kryesisht të krishtera gjatë periudhës paraosmane. Kështu, mund të ngrihen pretendime për Kosovën si djep të krishterimit, përkatësisht qytetërimit ortodoks, për shkak të pak monumenteve të shekullit XIV dhe pak të tjerave të shekullit XV që gjenden në vend.[15]
Për më tepër, Kosova shpesh përshkruhet si një qendër e lulëzimit të ortodoksisë lindore gjatë periudhës së vonë mesjetare, por me ardhjen e osmanëve ky lulëzim u bë fatkeqësi sepse osmanët ose pa dashje i shkatërruan ato monumente ose i kthyen në islamike/osmane.[16] Megjithatë, duke parë Kosovën sot nuk mund të mohohet prania e faltoreve dhe monumenteve të krishtera, si katolike ashtu edhe ortodokse mënjanë, megjithatë, të dhënat e fundit tregojnë se Kosova para osmanëve nuk ishte shtëpi vetëm e të krishterëve, por ishte edhe shtëpi e bogomilëve, hebrenjëve, myslimanëve, etj.[17]
Në këtë drejtim, këto të dhëna tregojnë se migrimi si një proces natyror ka ndodhur në periudha të ndryshme të historisë, sepse njerëz të ndryshëm lëviznin aty-këtu duke kërkuar mundësi më të mira apo vende më të mira për të jetuar. Si në shumë vende të botës migrime të tilla kanë ndodhur edhe në Kosovë. Në vitin 1095 një familje myslimane nga qyteti i Halepit, Siria e sotme, migroi dhe u vendos në Kosovë. Kjo duket të ketë qenë një familje e madhe sepse migrimet kanë vazhduar edhe në periudha të mëvonshme nga viti 1095 deri në vitin 1291, kur janë vendosur në pjesën jugore të Kosovës në territorin e sotëm të Komunës së Sharrit (Dragash).[18]
Duke qenë se falja e namazit është një nga parimet e Islamit, myslimanët duhet të kenë xhami për të falur namazin javor (e xhuma). Natyrisht, pasi kjo familje u vendosë në fshat dhe u mblodhën me anëtarët e tjerë të familjes, u duk se u pëlqente vendi dhe bënë një plan afatgjatë për të qëndruar atje. Si rezultat, në vitin 1289, ata ndërtuan një xhami të vogël për nevojat e tyre shtëpiake dhe xhamia, me siguri, ka marrë emrin sipas emrit të të zotit të shtëpisë Haxhi Huseini dhe më vonë Ahmed Al-Aga. Kjo është xhamia e parë në Kosovë të paktën 100 vjet para ardhjes osmane në Kosovë dhe betejës së njohur të Kosovës në vitin 1389.[19]
Monumentet e epokës osmane
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Pasi pushtuan Ballkanin, osmanët vendosën administratën e tyre dhe filluan të formësojnë territoret e pushtuara sipas kulturës dhe traditave të tyre. Xhamitë, hamamet (banjat publike) dhe medresetë (shkollat) ishin ndër vendet më të rëndësishme që osmanët ndërtuan.[20]
Ndërtimi i parë i një xhamie osmane në Kosovë daton në vitin 1393, Xhamia e Çarshisë (Çarshi Xhamia ose Xhamia e Tregut), dhe besohet se është ndërtuar nga Sulltan Bajazit osman për të përkujtuar babain e tij të ndjerë Sulltan Muratin I, dhe fitoren e vitit 1389. Ajo shtrihet në atë që njihej si tregu i Prishtinës dhe sot simbolizon pjesën e vjetër të qytetit. Karakteristika e saj kryesore është minarja prej guri, e cila është e vetmja që ka mbijetuar që prej 600 vjetësh. Xhamia e Çarshisë njihet edhe si “Xhamia e Gurit”, nga fjala turke Taş që do të thotë gur.[21]
Xhamitë e tjera të njohura osmane, vetëm për të përmendur disa, janë: Xhamia e Gazi Ali Begut e ndërtuar (1410) në Vushtrri, Xhamia në Krajkovë (1480) të Komunës së Drenasit, Xhamia e Hadum Agës (1595) në Gjakovë, Xhamia në Polac (1635). ) në Skenderaj e shumë të tjera.
Monumentet gjatë epokës jugosllave
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Duke pasur parasysh se rryma kryesore politike e ish-Jugosllavisë ishte ideologjia marksiste-leniniste, feja shihej thjesht si një fenomen shoqëror që duhej të ndahej nga çështjet shtetërore. Goditja më e madhe që i dha pushteti fesë ishin reformat agrare. Me këto reforma, qeveria, sipas ligjeve ekzistuese, sekuestroi tokat dhe pronat që i përkisnin komuniteteve fetare. Këto reforma goditën më së shumti bashkësinë islame, pasi e gjithë toka dhe pronat e vakëfeve u morën nga shteti.[22]
Shteti konfiskoi gjithashtu të gjitha llojet e pronave si shtëpitë e pushimit, hanet (bujtinat), dyqanet, mullinjtë, të cilat ishin burimet kryesore të të ardhurave për institucionet fetare. Xhamitë dhe kishat, kryesisht katolike dhe ndonjëherë ortodokse, përdoreshin si depo municionesh ose bujtina ushtarake. Shumë xhami u shkatërruan me pretekstin e zhvillimit, urbanizimit ose ndërtimit të rrugëve. Teatri i sotëm kombëtar qëndron në vendin ku ishte një xhami 60 vjet më parë.[23]
Komunitetet fetare kundërshtuan reforma të tilla dhe kritikuan qeverinë për konfiskimin e pronave të tyre, por qeveria nuk e dëgjoi kurrë, duke pohuar se këto blerje ishin të nevojshme në dritën e një krize ekonomike.[24]
Në fakt, pas një kohe qeveria jugosllave ua ktheu kishat dhe manastiret e konfiskara nga ortodoksët, sepse nuk kishin më nevojë për to, nuk i ktheu kurrë xhamitë, të cilat u rrënuan. Pra, në emër të mbrojtjes së monumenteve historike, fetare dhe kulturore, Jugosllavia mbronte dhe investoi vetëm në monumentet ortodokse, ndërkohë që nuk bëri asgjë për mbrojtjen e monumenteve islame apo katolike. Edhe pse myslimanët ishin komuniteti më i madh, nga 137 monumente historike nën 'mbrojtjen' e shtetit, vetëm 26 ishin islamikë, 2 katolikë, ndërsa 110 ishin të krishterë ortodoksë.[25]
Nga sa u tha më sipër është e qartë se gjithmonë ka pasur tendenca për t'i bërë myslimanët në ish-Jugosllavi të duken si anakronikë dhe për t'i bërë ata t'i bashkohen besimit të kombeve më të mëdha të Serbisë apo Kroacisë.[26]
Në luftën e viteve 1998–1999, pothuajse gjysma e 218 xhamive të Kosovës u dogjën ose u shkatërruan.[27] Shumica e këtyre xhamive datojnë nga shekujt XV dhe XVI dhe shumë vepra të arkitekturës islame u shkatërruan si rezultat i politikës sistematike të kulturës dhe gjenocidit urban nga shteti jugosllav në kulturën e Kosovës. [28]
Monumentet sot
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Bashkësia Islame e Kosovës ka arritur të riparojë disa nga xhamitë e dëmtuara rëndë, madje edhe të ndërtojë disa të reja më pas, duke përdorur kryesisht fondet e komunitetit, donacionet vullnetare nga individë, OJQ dhe organizata qeveritare si kontingjenti i Emirateve të Bashkuara Arabe në operacionin e KFOR-it. .
Xhamia e qytetit të Kastriotit, siç shihet në foto, është ndër xhamitë e reja të ndërtuara pas luftës. Kontributet zakonisht vijnë nga biznesmenë dhe njerëz të pasur. Ndonjëherë myslimanët kosovarë, që jetojnë në perëndim, bëjnë mbledhje fondesh në mesin e bashkatdhetarëve të tyre dhe i kthejnë paratë në vendin e tyre. Kjo lidhet veçanërisht me ndihmën e të varfërve për të marrë donacione dhe për të rindërtuar xhamitë. Bashkësia Islame e Kosovës zakonisht organizon dhe menaxhon këto projekte për mbledhjen e fondeve, dhe së fundi ICK ka paralajmëruar një projekt për rindërtimin e Xhamisë së Madhe në Prishtinë pas marrjes së lejes nga autoritetet përkatëse. [29]
Rreth gjashtë monumente islame në Kosovë, ndër to Xhamia e Kuqe në Pejë, Xhamia e Hadumit në Gjakovë, Xhamia e Deçanit dhe Hamami i Gazi Ali Beut në Vushtrri, janë përzgjedhur për t'u restauruar edhe nga UNESKO. UNESKO gjithashtu dërgoi dy misione, në mars 2003 dhe prill 2004, për të vlerësuar dëmet në trashëgiminë kulturore të Kosovës në Kosovë. Gjetjet e këtyre misioneve rezultuan me një listë prej 48 vendeve të krishtera, 14 vendeve islame dhe 13 ndërtesave laike dhe historike për t'u paraqitur para donatorëve. [30]
Xhamitë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Xhamitë janë shtëpi adhurimi për myslimanët. Në Kosovë ka rreth 500 xhami dhe ato janë të shtrira në të gjithë vendin. Shumica e tyre mund të gjenden në Prizren për shkak të ndikimit të madh osman në qytet dhe pranisë së një komuniteti të vogël turk atje.
Xhamia e Mlikës (1289)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Xhamia e Mlikës ose Xhamia Ahmet Al–Agës është xhamia e parë dhe më e vjetër jo vetëm në Kosovë por edhe më gjerësisht në këtë pjesë të Ballkanit. Kjo xhami është ndërtuar në vitin 1268 sipas një mbishkrimi të murit nga ana e jashtme e xhamisë. Megjithatë, kjo xhami sot është një gërmadhë.
Sipas këshillit të bashkësisë islame në Komunën e Sharrit (Dragash) në vitin 1995, ata morën një dokument zyrtar nga zyra e Myftinisë së qytetit Aleppo, në Republikën Arabe të Sirisë, ku thuhet qartë se një familje e quajtur Al-Aga është shpërngulur nga Halepi në territoret e ish-Jugosllavisë, veçanërisht në zonën e njohur si Mlika. Kjo familje, sipas këtij dokumenti, ka filluar të migrojë në vitin 1095 dhe ka vazhduar deri në vitin 1291.[31]
Kjo xhami shtrihet në pjesën jugore të Kosovës dhe është rindërtuar disa herë gjatë historisë së saj, falë donacioneve vullnetare të komunitetit dhe njerëzve të vullnetit të mirë. Ajo është ende aktive dhe një xhemat mjaft i mirë frekuenton xhaminë veçanërisht gjatë namazit të xhumasë.
Xhamia e Gazi Ali Begut (1410)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Xhamia e Gazi Ali Beut ishte nën mbrojtjen e shtetit duke u konsideruar si një nga xhamitë më të vjetra të epokës osmane në Komunën e Vushtrrisë, Kosovë. Bashkësia Islame në këtë qytet ka dhjetë xhami, prej të cilave Xhamia e Gazi Ali Beut është më e vjetra, tetë prej tyre janë djegur ose shkatërruar.
Tri xhamitë kryesore në qytet u shkatërruan gjithashtu. Pavarësisht se ishte nën mbrojtjen e shtetit, Xhamia e Gazi Ali Beut u dëmtua rëndë, minarja e saj u minua dhe u hodh në erë, ndërsa çatia dhe dritaret u dëmtuan gjithashtu për shkak të granatimeve të shpeshta gjatë luftës së viteve 1998-1999. [32]
Pas luftës Xhamia u rindërtua.
Xhamia e Krajkovës (1480)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Xhamia e Krajkovës ndodhet në fshatin Krajkova i cili ndodhet në pjesën qendrore të vendit, përkatësisht në territorin e Komunës së Drenasit. Ky rajon është ndër më të prekurit gjatë luftës, tre nga shtatë xhamitë në këtë zonë janë djegur, përfshirë Xhaminë e Krajkovës, dy janë granatuar dhe rrënuar dhe njëra është shkatërruar plotësisht. [33]
E ndërtuar në vitin 1480, Xhamia e Krajkovës konsiderohet si më e vjetra në rajonin e Drenicës. Njerëzit, në veçanti të moshuarit, flasin me nostalgji të veçantë duke shpjeguar historinë e madhe të kësaj xhamie dhe kontributin e imamëve që i kanë dhënë kësaj zone në periudha të ndryshme të historisë. Pas luftës kjo xhami u rindërtua rishtazi nga një donacion i OJQ-ve të huaja (kuvajtiane) që vepronin në Kosovë për një kohë të shkurtër.
Xhamia e Hadum Agës (1595)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
Komuna e Gjakovës është ndër këshillat më të mëdhenj të komuniteteve islame. Mes 40 objekteve fetare, Xhamia e Hadum Agës konsiderohet si më e vjetra në qytet. Gjakova në kohën osmane konsiderohej si fshat i cili ka një treg lokal për nevojat e komunitetit të asaj kohe. Ky ishte fati jo vetëm i Gjakovës por edhe i shumë qyteteve të tjera të Kosovës deri në fund të shekullit XV dhe në fillim të shekullit XVI.[34]
Nga fundi i shekullit XVI, në vitet 1594–95, Hadum Suleiman Efendiu - Hadum Aga, ndërtoi këtë xhami që mori emrin e tij. Sipas rrëfimeve popullore kjo xhami është ndërtuar pikërisht në tokën e Jak Vulës, dhe kështu qyteti më vonë u quajt Jakova.[35]
Edhe kjo xhami u shkatërrua, por pasi ishte nën mbrojtjen e shtetit, bashkësia ndërkombëtare e ka marrë në konsideratë dhe është restauruar me fonde ndërkombëtare.[36]
Xhamia e Polacit (1635)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Dihet pak se kush e ka ndërtuar xhaminë në Polac, e cila është ndër më të vjetrat në komunën e Skenderajt dhe ndër më të vjetrat në rajonin e Drenicës.
Mirëpo, meqenëse rajoni ishte përfshirë shumë në luftën e fundit, nga 9 xhami në Skenderaj, 8 u rrënuan. Xhamia e Polacit, megjithatë, mbijetoi edhe pse u granatua dhe u dëmtua rëndë. Minarja e saj u shkatërrua dhe Imami Jetullah Xani u keqtrajtua gjatë burgosjes nga forcat jugosllave. Sot Xhamia është restauruar me punë vullnetare të fshatarëve dhe është funksionale.[37]
Teqetë
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Teqetë janë shtëpi kulti që i përkasin urdhrave sufi myslimanë. Në Kosovë ka pak teqe që i përkasin rendeve të ndryshme si Qadariya, Ruafia, Halveti etj. Prizreni, Gjakova dhe Rahoveci dihet se kanë më shumë besimtarë dhe teqe sufiste.
Teqeja e Madhe (Shekulli XVI)
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Teqeja më e vjetër dhe më e njohur në Kosovë është Teqeja e Madhe e shekullit XVI në Gjakovë. Teqeja e Madhe luajti një rol të madh në të gjitha çështjet që shqetësonin Kosovën dhe njerëzit që jetonin atje në periudha të ndryshme. Një nga anëtarët e kësaj familjeje të madhe është edhe Musa Shehzade, një patriot i njohur i cili ishte delegat i Prizerenit në shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Aktivitetet e tij përfshijnë edhe shërbimin si komandant i forcave që morën qytetin e Shkupit, kryetar i Ligës së Dytë të Prizrenit dhe ishte kryetari i parë shqiptar i Prizrenit.
Varrezat
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Shumica e varrezave në Kosovë ndodhen krahas xhamive ose teqeve, veçanërisht në zonat rurale. Në zonat urbane si p.sh. në Prishtinë varrezat janë jashtë qytetit. Varrezat myslimane janë të ndara nga komunitetet e tjera fetare, dhe ekziston një nevojë e vazhdueshme për më shumë hapësirë varrezash për komunitetin mysliman. Varrezat janë nën kontrollin e komunave dhe në pronën komunale apo pronën që i është dhënë bashkësisë islame për këtë qëllim.[38]
Shih edhe
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]Lidhje të jashtme
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- http://www.bislame.net
- http://www.islamgjakova.net
- http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t125/e1319 Arkivuar 2 mars 2014 tek Wayback Machine
Referime
[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]- ^ Malcolm, Noel (1998). Kosovo a Short History. New York: NYU Press. fq. 90–91.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ a b Bieber, Florian (28 nëntor 2000). "Muslim identity in the Balkans before the Establishment of Nation States". National Papers. 28: 14.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Duka, Ferit (tetor 1992). "Momente të kalimit në Islam të popullsisë Shqiptare në Shekullin XV-XVII". Feja, Kultura Dhe Tradita Islame Të Shqiptarët. Simpozium Ndërkombëtarë i mbajtur në Prishtinë: 119.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Mazower, Mark (2000). The Balkans. London: Wiendfeld & Nicolson. fq. 54.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ibrahimi, Nexhat (2003). Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe Ballkanin mesjetar, shekujt IX-XIV. Shkup: A Logos. fq. 40–41.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Harold T., Norris (1993). Islam in the Balkans: Religion and Society between Europe and the Arab World. London: Hurst & Co. fq. 31.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ibrahimi, Nexhat (2003). Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar, shekujt IX-XIV. Shkup: Logos A. fq. 46.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Thomas. W, Arnold (1913). The preaching of Islam, a history of propagation of the Muslim faith. London: Constable & Company Ltd. fq. 412.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Norris, T., Harold (1993). Islam in the Balkans: Religion and Society between Europe and the Arab World. London: Hurst & Co. fq. 146.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ibrahimi, Nexhat (2003). Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar, shekujt IX-XIV. Shkup: Logos A. fq. 54–55.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ibrahimi, Nexhat (2003). Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar, shekujt IX-XIV. Shkup: Logos A. fq. 55.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Ibrahimi, Nexhat (2003). Islami dhe myslimanët në tokat shqiptare dhe në Ballkanin mesjetar, shekujt IX-XIV. Shkup: Logos A. fq. 8333–84.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Stavrianos, L.S. (2000). The Balkans since 1453. London: Hurst & Company Ltd. fq. 41, 137.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Crisis Group, International (31 janar 2001). "Religion in Kosovo". ISG Balkans Report (105): 3.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Drançolli, Jahja (6–19 nëntor 2000). "Jahja Monumentet e kultit Katolik gjatë mesjetës në Kosovë". Krishtërimi Ndër Shqiptarë, Simpozjum Ndërkombëtar: 145–6.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ John. V.A., Fine, JR (1990). The late medieval Balkans a critical survey from the late 12th century to the Ottoman conquest. Michigan: The Michigan University Press. fq. 316.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Emra të shumëfishtë: lista e autorëve (lidhja) - ^ Prifti, Kristaq (1993). The truth on Kosova. Tirana: Encyclopaedia Publishing House. fq. 48.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Islame e Kosovës, Bashkësia (mars 2007). "Këshilli me xhaminë më të vjetër në rajon". DITURIA ISLAME, Revistë Mujore, Fetare, Kulturore e Shkencore, Prishtinë. Nr. 200 (xhamitë): 50.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kosova, Parim (12.05.2008). "Xhamia e fshatit Mlikë (Gorë) e vjetër që nga viti 1289". Koha Ditore.
{{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!); Shiko vlerat e datave në:|date=(Ndihmë!) - ^ Pirraku, Muhamet (2000). Për kauzën Shqiptare 1997-99. Prishtinë: Instituti i Albanologjisë. fq. 41.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ The Editor (2011-06-19). "Gjysmë milioni euro për "zhveshjen" e Xhamisë së Gurit". Koha Ditore. Marrë më 24 shkurt 2013.
{{cite news}}:|last=ka emër të përgjithshëm (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kasumi, Haki (1988). Bashkësitë fetare në Kosovë 1945-1980. Prishtinë: Instituti i Historisë së Kosovës. fq. 8, 43.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kasumi, Haki (1988). Bashkësitë fetare në Kosovë 1945-1980. Prishtinë: Instituti i Historisë së Kosovës. fq. 46.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kasumi, Haki (1988). Bashkësitë fetare në Kosovë 1945-1980. Prishtinë: Instituti i Historisë së Kosovës. fq. 48.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Kasumi, Haki (1988). Bashkësitë fetare në Kosovë 1945-1980. Prishtinë: Instituti i Historisë së Kosovës. fq. 110–112.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Glenny, Misha (2001). The Balkans, nationalism, war, and the great powers 1804-1999. London: Penguin Books. fq. 586.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Boja - Former Mufti, Dr. Rexhep (2000). The Serbian Genocide, Culturecide and Urbicide in Kosovo, Serbian barbarities against Islamic monuments in Kosovo. Prishtine: Dituria Islame. fq. 5.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Boja - Former Mufti, Dr. Rexhep (2000). The Serbian Genocide, Culturecide and Urbicide in Kosovo, Serbian barbarities against Islamic monuments in Kosovo. Prishtine: Dituria Islame. fq. 6.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Islame e Kosovës, Bashkësia. "Xhamia e Madhe në Kosovë". BIK. Arkivuar nga origjinali më 2 mars 2014. Marrë më 24 shkurt 2013.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Thirteen cultural properties in Kosovo to be restored by UNESCO from 2006 to 2007". Unesco. Marrë më 24 shkurt 2013.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Sharr, KBI (mars 2007). "Këshilli me xhaminë më të vjetër në rajon". DITURIA ISLAME, Revistë Mujore, Fetare, Kulturore e Shkencore. Nr. 200 (xhamitë nëpër këshillat e Kosovës): 50.
{{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Islame e Kosoves, Bashkesia (2000). The Monograph of burned and destroyed Mosques in Kosova 1998-99. Prishtine: Dituria Islame. fq. 45.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Islame e Kosoves, Bashkesia (2000). The Monograph of burned and destroyed Mosques in Kosova 1998-99. Prishtine: Dituria Islame. fq. 77.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Islame e Kosoves, Bashkesia (2000). The Monograph of burned and destroyed Mosques in Kosova 1998-99. Prishtine: Dituria Islame. fq. 188.
{{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Gjakovë, KBI. "Xhamia e Hadumit". Islamic Community. Marrë më 24 shkurt 2013.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ "Thirteen cultural properties in Kosovo to be restored by UNESCO from 2006 to 2007". UNESCO. Marrë më 24 shkurt 2013.
{{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri|language=(Ndihmë!) - ^ Bashkesia Islame e Kosoves, The Monograph of burned and destroyed Mosques in Kosova 1998-99, Dituria Islame, Prishtine 2000, p. 73.
- ^ Interview of the Mufti Naim Ternava on RTK, on 25.03.2012, available at www.bislame.net