Jump to content

Revolucioni Kulturor

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
(Përcjellë nga Revolucioni kulturor)
Minarja e shkatërruar e Xhamisë Mexhide.
Kisha e Shën Marisë në Vaun e Dejës, i vetmi monument romano-gotik u shkatërrua më 1969.

Revolucioni Ideologjik e Kulturor ka qenë një lëvizje e autoriteteve shtetërore të Republikës Popullore e Shqipërisë si jehonë e lëvizjes me po të njëjtin emër në Kinë (Revolucioni Kulturor Kinez). Nisur nga Enver Hoxha përmes një fjalimi të mbajtur më 6 shkurt 1967 duke patur si synim ndryshime rrënjësore në rendin e deriatëhershëm si në ushtri, në burokraci si dhe fushata e egër që iu bë jetës fetare në Shqipëri.[1][2] Fjalime të tjera kundër fesë u mbajtën më 17 dhe 23 shkurt.[3]

Ndonëse regjimi komunist në rrafsh ligjor e garantoi fillimisht lirinë e ndërgjegjes dhe besimit, sipas aktorëve të propagandës antifetare, përmes direktivave porositi të bëhej propagandë kundër besimit fetar. Reforma agrare dhe ligjet e mëpasme mbi pronën tkurrën edhe më tej ekonominë e komuniteteve fetare dhe, pas Kongresit IV të PPSH në shkurt 1961,[4] propaganda u bë gjithnjë e më e ndezur[5] për ta cilësuar fenë si arsye prapambetjeje dhe duke denigruar jetën fetare në hapësirën shoqërore.[6] Pas nismës për revolucion shkurtin e 1967, më 13 nëntor të atij viti me dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor u shfuqizuan të gjitha dekretet që aprovonin veprimtarinë fetare në vend, dhe Shqipëria u shpall shteti i parë dhe i vetëm ateist në botë, që ndalonte çdo shprehje të fesë. Masat kundër fesë kulmuan me hapjen e Muzeut Ateist në Shkodër më 9 qershor 1973 dhe në Kushtetutën e 1976 ku u sanksionua se "Shteti nuk njeh asnjë fe dhe përkrah e zhvillon propagandën ateiste për të rrënjosur te njerëzit botëkuptimin materialist shkencor" dhe ushtrimi i fesë dënohej me ligj me nenin 55[7] me Kodin Penal të ri të 1977.[8] Çfetarizimi u përforcua po ashtu me një ligj të 1975 që detyronte t'u viheshin fëmijëve emra jofetarë.[9]

Pjesë e luftës kundër "zakoneve prapanike" konsiderohej edhe lufta per emancipimin e femrave, çështje për të cilën përdorej argumenti për përfitimin ekonomik me futjen e grave në punë. Regjimi mendonte se "pa pjesëmarrjen [e gruas në punë] nuk mund të bëhet fjalë për plotësimin e planeve pesëvjeçare".[10]

Sipas Isa Blumit, revolucioni kulturor u shtri përgjatë gjithë viteve '60, kur ndodhën ndryshime sociale dhe ekonomike rrënjësore. Synimi i tyre qe zhdukja e dy rreziqeve: një pushtim të huaj dhe mundësia e një lëvizjeje reformiste nga brenda partisë, që mund të çonte drejt ndryshimit të ideologjisë politike.[11]

Historia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Marrëdhëniet e mëparshme shtet-fe

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sipas autorit më veprues të antifetarizmit dhe ateizmit shtetëror Hulusi Hako, që në prill të vitit 1947 Partia e Punës kishte porositur sektorin e arsimit të organizonte edhe propagandë fetare në shkolla e kudo, duke stimuluar ndjeshëm edhe luftën kundër "fanatizmit fetar dhe zakoneve të vështira".[12] Nga ana ligjore regjimi komunist u afirmua si shtet laik, si Statuti Themeltar i 1946 ashtu edhe Kushtetuta e vitit 1950, sanksiononin lirinë e besimit, ndarjen e shtetit nga feja dhe subvencionimin e saj:[13]

Të gjithë qytetarëve u garantohet liria e ndërgjegjes dhe e besimit. Kisha është e ndarë nga shteti. Të gjitha bashkësitë fetare janë të lira në çështjet që kanë të bëjnë me besimin e tyre, si dhe në ushtrimin e shprehjen e jashtme të tij. Ndalohet shfrytëzimi i kishës dhe i besimit për qëllime politike.

Kjo nuk e pengoi shtetin që të fillonte luftën për zhdukjen e feve, si ideologji kundërshtare si dhe duke akuzuar anëtarë të radhëve të të parëve të fesë për «bashkëpunim me armikun».[13] Ligji i Reformës Agrare të miratuar në gusht 1945 i shpronësonte komuniteteve fetare tokat që kishin «shtrimje maksimale të sipërfaqes globale (tok' e punuar ose e papunueshme, pemishte, vreshtë, ullishta, livadhe, kullota, korije etj.) mbi njëzet hektarët nga të cilat jo më tepër se pesëmbëdhjetë hektarë tok' e punuar ose e punueshme». Rishikimi i ligjit në maj 1946 e ulte sipërfaqen e pronave të komuniteteve deri në 10 hektarë. Masa këto që vetëm Komunitetit Mysliman Shqiptar shteti i shpronësoi 3163 hektarë tokë dhe 61.000 rrënjë ullinj.[5] Më 1949 një dekret i ri mbi komunitetet fetare i detyronte t'i nënshtroheshin ligjeve të shtetit duke ndaluar emërtimin e klerit nga autoritetet fetare dhe madje duke u kontrolluar letërkëmbimin. Si urdhërit françeskan ashtu dhe atij jezuit iu pezullua veprimtaria duke qenë se selinë e kishin jashtë vendit.[14]

Më tej, tatimfitimi mbi ndërtesat që filloi më 1955 me efekte prapavepruese, dhe një sërë masash të tjera fiskale, e rrëgjuan mjaft bazën ekonomike të komuniteteve fetare.[5] Pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik më 1961, Shqipëria vazhdoi ndërtimin e shoqërisë socialiste në frymën e periudhës staliniste, por përkundër relatave shtet-fe të sovjetikëve që përdorën komunitetet fetare për ta bërë popullin më të bindur ndaj komunistëve, e tejkaloi çdo model zbatimi të këtyre marrëdhenieve nga mesi i viteve '60 e më pas.[15]

Pas Kongresit IV të PPSH në shkurt 1961,[4] propaganda kundër fesë ishte thelbësore për injektimin e dogmës komuniste, ndonëse për pjesën dërrmuese të popullsisë si dhe jo pak anëtarë partie i jepnin fesë një vend të rëndësishëm. Feja paraqitej kudo si frenuese e ritmeve të qytetërimit dhe emancipimit ndaj dhe rruga e vetme për përparimin shoqëror ishte çlirimi nga dogma e saj. Në shërbim të kësaj ideje u botuan me dhjetra libra propagandistikë.[5] Kontrolli mbi prodhimin e dijes, krahas propagandës, bëri që t'i sekuestroheshin shtypshkronjat, u ndaluan të botoheshin të përkohshmet e deriatëhershme të komuniteteve dhe ndonjëherë bastiseshin libraritë publike nga librat fetarë që gjendeshin. Propaganda komuniste duke denigruar jetën fetare në hapsirën shoqërore, punoi për ngritjen e figurës së Enver Hoxhës në simbol. Të kremtet fetare, që u ndaluan kinse për të kursyer, u zëvendësuan nga festat e përvjetorëve partiakë, ditëlindjet e udhëheqësit etj.[6]

Revolucioni

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Udhëheqja komuniste mati pulsin për goditjen përfundimtare ndaj fesë gjatë vitit 1966. Si hap i parë u ndërmor mobilizimi i rinisë për të bërë propagandë kundër besimit fetar në zonat rurale. Një fushatë e tillë u zhvillua në fshatrat e Fierit, e organizuar nga mësuesit e shkollave nën regjinë e drejtuesve të partisë. Të rinj të disa rretheve, të nxitur dhe drejtuar në këtë mënyrë u hodhën në veprim për prishjen e ndërtesave të kultit. Pas Kongresit V të Partisë së Punës, në nëntor të vitit 1966, punët filluan të merrnin një drejtim më të hapur. Ky kongres e cilësoi luftën kundër fesë si një aspekt me rëndësi në zhvillimin e luftës së klasave.[16]

[...] pse, ligjet tona do të na ndalojnë neve që të djegim në zjarr dhe t'i zhdukim ato nga faqja e dheut?»

— Nga fjalimi i 6 shkurtit 1967 [17]

Pas muajve të tërë që gazeta Zëri i popullit trajtonte suksesin e Revolucionit Kulturor në Kinë, për t'i bërë ballë "burokratizimit brenda partisë" dhe hrushovizmit, Enver Hoxha mbajti një fjalim më 6 shkurt 1967[18] në një takim të organizatave bazë të Minierës së Qymyr-gurit në Krrabë, Rep. Ushtarak Nr. 5009, dhe Kuadrove të Universitetit Shtetëror të Tiranës.[3] Fjalim i cili u botua nga gazeta numrin e nesërm. Në numrin e gazetës të datës 8 shkurt 1967 u botua nisma e nxënësve të gjimnazit "Naim Frashëri" në Durrës që kërkonin mbylljen e kishave e të xhamive, duke qenë se pjesë e rrafshit kulturor që duhej revolucionarizuar ishte edhe prania e fesë sipas fjalimit që ndoqën.[18] U krijua «shtabi i përgjithshëm për drejtimin e luftës kundër zakoneve prapanike dhe bestytnive fetare» me në krye Ramiz Alinë.[17]

Më 11 prill 1967 dekreti nr. 4263 i Presidiumit të Kuvendit Popullor me propozimin e qeverisë shtetëzoi të gjitha pronat e komuniteteve fetare përpos ndërtesave ku kishin të vendosura selitë. Komunitetet fetare vazhduan ligjërisht aktivitetin e tyre deri më 13 nëntor të atij viti, kur me dekretin nr. 4337 të Presidiumit të Kuvendit Popullor, me propozim të qeverisë, shfuqizohen të gjitha statutet e komuniteteve fetare dhe ligji hyn në fuqi menjëherë.[19]

Prishja e objekteve të kultit

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Më 15 shkurt, në shembullin e dacibaove maoiste, dyert e institucioneve fetare u gdhinë të mbushura me fletë-rrufe me kërcënime për kë do të donte t'i hapte se do të shkonin para përgjegjësisë.[17] Vendimi për të prishur kultet fetare u mor nga një një urdhëresë me shënimin tepër sekrete, e datës 27 shkurt 1967 (Partia e Punës e Shqipërisë Komiteti Qëndror, Nr. 133 prot. Tepër–secret, Tiranë, më 27.II. 1967; Komiteteve të Partisë së Rretheve) e nënshkruar në fund nga sekrari i parë i Komitetit Qëndror të Partisë së Punës së Shqipërisë, Enver Hoxha. Fillimi shkaterrimeve u mor përsipër nga organizatat e Rinisë të PPSH dhe e para që filloi shkatërrimin ishte rinia e Durrësit.[3] Nxënësit e shkollave të Durrësit, të prirë nga shkolla "Naim Frashëri" dhe të organizuar nga Komiteti i Partisë së qytetit, sulmuan dhe shkatërruan shenjtëroren ortodokse në Shëna Vlash. Nisi në të gjithë Shqipërinë shembja e minareve të xhamive, ndër të cilat minarja e Xhamisë së Parrucës, ndër shembujt më të spikatur të arkitekturës islame në Shkodër. Mes 24 dhe 26 shkurtit, Komiteti Ekzekutiv dhe Dega e Sigurimit e Rrethit Shkodër boshatisën godinën e Arqipeshkvisë dhe Kuvendin Françeskan.[17]

Ndonëse ishte bërë një studim për ruajtjen e kishave dhe xhamive të vjetra me vlera të trashëgimisë e të kulturës, Kisha e Shën Marisë në Vaun e Dejës edhe pse nuk funksiononte si e tillë, e mbrojtur nga shteti si Monument Kulture, u hodh në erë më 30 maj 1969. Kisha ishte i vetmi monument i arkitekturës romano-gotike në viset shqiptare; në këtë vazhdë ka pasur edhe dëmtime të tjera objektesh fetare me vlera të rralla. U dëmtua Xhamia e Kavajës, e Peqinit, minaret e fundit të shekullit të XIV në Berat, Elbasan dhe Durrës.[20] Po ashtu Xhamisë Selimie në Lezhë iu shemb minarja, struktura e së cilës më 1981 u përdor për të ngritur mauzoleun e Skënderbeut.[21]

Mbrëmjen e 12 qershorit 1967, pak orë para se besimtarët të niseshin për të festuar si çdo vit festën në kishën e Shna Ndout, dy batalione kishin rrethuar me artileri të rëndë gjithë zonën përreth kishës me një rreze prej 4 kilometrash, për të ndaluar pelegrinazhin e përvitshëm. Gjatë asaj nate, të nesërmen, e ditët në vazhdim, filluan qitjet e artilerisë me mortaja e topa. Vendi u përcaktua si zonë ushtarake dhe shtigjet ku kalonin besimtarët u mbyllën.[22]

Pjesëmarrës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Sipas Spartak Ngjelës, pjesë e rinisë që mori pjesë në këto aksione ishin, nga Universiteti i Tiranës: Xhelal Gjeçovi, Estref Bega, Mehmet Elezi, Arshin Xhezo, Gjikë Kurtiqi, Tritan Shehu; nga Komiteti i Rinisë të Tiranës: Arilla Papajorgji, Ilia Kongo, Molotov Zeqo, Timoshenko Pekmezi.[18]

Pasojat

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Për regjimin festat fetare, pagëzimet, martesat, synetllëqet, etj. u konsideruan "zakone mbrapanike". Ndër argumentet që përdoreshin për të shkurajuar ushtrimet e këtyre festave dhe se sa e dëmshme është feja lidhej me shpenzimet e festave fetare, dita që merrej pushim dhe humbja e ditës së punë, flijimi ritualor i një kafshe si humbje materiale e kotë.[23]

Në fillim të viteve '60 nisi prishja, rrënimi apo lënia pasdore ose tjetërsimi i funksionit të objekteve të kultit, e gjitha kjo në mënyrë arbitrare duke shpërfillur si ligjet e pronës apo të të parëve të fesë e besimtarëve që drejtonin a kryenin ritet fetare. Objektet e kultit shndërroheshin në magazina plehu (Xhamia e Laknasit, Tiranë), kazerma ushtarake (Kisha e Gurit të Zi, Shkodër), magazina shtetërore (disa kisha e xhamia nëpër Shkodër) apo vatra kulturore.[15]

U shkatërrua monumenti i vetëm i arkitekturës romano-gotike.[20] Me shpërthime eksplozivi, tanke dhe ndërmarrje të pajisura me mjete të rënda, u shkatërruan 2172 faltore, prejt të cilave: 740 xhami, 609 kisha ortodokse, 158 kisha katolike e 530 teqe.[22] Sipas punonjësit në Institutin e Monumenteve asokohe, Pirro Thomo, pasoi një valë shkatërrimesh jo vetëm e objekteve fetare dhe ndërtesave të tyre, por edhe e kodikëve, dokumenteve e librave fetarë, duke mos kursyer as ndërtesat që për vlerat e tyre ishin shpallur monumente kulture, duke i sjellur kështu fondit të kulturës kombëtare një dëm të pallogaritshëm.[24]

Pas nismës për revolucion shkurtin e 1967, më 13 nëntor të atij viti me dekret të Presidiumit të Kuvendit Popullor u shfuqizuan të gjitha dekretet që aprovonin veprimtarinë fetare në vend, dhe Shqipëria u shpall shteti i parë dhe i vetëm ateist në botë, që ndalonte çdo shprehje të fesë. Masat kundër fesë kulmuan me hapjen e Muzeut Ateist në Shkodër më 9 qershor 1973 dhe në Kushtetutën e 1976 ku u sanksionua se "Shteti nuk njeh asnjë fe dhe përkrah e zhvillon propagandën ateiste për të rrënjosur te njerëzit botëkuptimin materialist shkencor" dhe ushtrimi i fesë dënohej me ligj me nenin 55 të Kodit Penal.[7][8]

Përkundër teorisë marksiste që gruaja nuk mund të ishte e pavarur pa pavarësi financiare, "emancipimi i gruas" nga shteti shqiptar e kaloi atë nga "kryerja e punëve të shtëpisë pa pagesë" që Lenini e quante "skllavëri shtëpiake", në "kryerjen e punëve shtetërore pa pagesë" ndër punët e aksioneve vullnetare që Katherine Wardy e ka farkëtuar me termin "paternalizëm shtetëror".[10]

Censura

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Libri i parë i gjuhës shqipe, Meshari i Dom Gjon Buzukut, ndonëse u botua për herë të parë më 1968 pasi e punoi për dhjetë vite gjuhëtari Eqrem Çabej i porositur nga Instituti i Shkencave, tirazhi i tij u burgos i gjithi në bodrumet e Akademisë së Shkencave.[25]

Trajtimi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Propaganda

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Që në fillim të regjimit komunist pati botime të propagandës komuniste që orvateshin të shpjegonin lidhjen midis besimeve fetare dhe të ashtuquajturave modele të sundimit dhe shfrytëzimit, të tillë si: M. Pliseckij, Origjina e njeriut (1946); M. Melinkov, Kapitalet e Vatikanit dhe Vatikani dhe problemet e rindërtimit të mbasluftës (1947); P. Popov, Mbi politikën e Vatikanit (1947); I. Sbrgajev, Shkenca dhe supersticionet (1949); P. Kolloniskij, Marksizëm-leninizmi mbi fenë (1951); M. M. Sheinman, Vatikani dhe katoliçizmi në shërbim të imperializmit (1951).[26] Botime të cilat u intensifikuan pas Kongresit IV të Partisë në Shqipëri më 1961[4] me shkrime nga Hulusi Hako, Arif Gashi, Ulvi Vehbiu, Mina Qirici, Zihni Sako, Sotir Melka, Rakip Beqaj, Gjystina Shyti, Viron Koka, Sami Leka, Mimoza Dojaka dhe Edlira Çela.[26] Mark Tirtja, Sako dhe Çela u morën me çështjen e mosfetarisë në kulturën folklorike shqiptare.[27]

Gjatë punimeve të hekurudhës Rrogozhinë-Fier, e zënë poshtë nga një shembje dheu, ndërroi jetë më 2 nëntor 1967 në spitalin e Lushnjës Shkurte Pal Vata, 14 vjeçe nga fshati Pecaj i Dukagjinit.[28] Pas vdekjes së saj, i ati i shkroi një letër diktatorit Hoxha, letër ndaj së cilës mori përgjigje më 10 nëntor. Letrat u botuan me tituj entuziastë në gjithë shtypin. Vetëm “Zëri i rinisë” e botoi një ditë më vonë, sepse nuk ishte e përditshme.[29] Për interesat e regjimit, i ati u bë figurë qendrore e propagandës së kohës[28] ndërsa e bija me vendim të Komitetit Qendror të PPSH-së u pranua anëtare partie për së vdekuri. Reparti ushtarak i kufirit nr. 69 në Kukës e regjistroi Shkurte Pal Vatën si anëtare të efektivit të tij. Në 23 nëntor 1967, Enver Hoxha i shkroi personalisht këtij reparti për ta përgëzuar për veprimin. Një tjetër hero i revolucionit kulturor ishte edhe Adem Reka, që po ashtu u pranua në parti pas vdekjes.[29]

Në mitologjinë e PPSH-së shtypja e rreptë dhe e shpejtë e fesë u portretizua sikur gëzoi mbështetje të gjerë popullore.[8] Duke dashur të fshihej çdo gjurmë e trashëgimisë fetare, u nis të këshilloheshin prindërit për emrat që duhej t'u vinin fëmijëve. U botuan lista zyrtare me emra 'ilir', por njerëzit i injoruan deri kur më 23 shtator 1975 me dekret u përcaktua që të gjithë fëmijëve t'u viheshin emra jofetarë.[9]

Historiografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Letërsi

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Fadil Kraja dorëzoi për shtyp një broshurë për Shkurte Pal Vatën dhe punoi një poemë me 230 vargje për të. Sipas një lajmi Frederik Reshpja, Vehbi Çanga dhe Preng Lëkunda po punonin për krijimin e një drame. Disa letrarë të tjerë kishin shkruar poezi. Dega e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve në Shkodër organizoi një takim me “punonjës të krijimtarisë”, ku, për veprën e Shkurtes, foli sekretari i komitetit të partisë së rrethit, Xhemal Dini. Shkrimtarët dhe artistët premtuan që ta pasqyronin në veprat e tyre “aktin e saj heroik”. Reshpja botoi një skicë, Ndoc Papleka poemën “Buzëqeshja e Shkurtes” dhe Hysni Milloshi vjershën “Shqiponja e Dukagjinit”.[29] Bik Pepa shkroi dhe botoi vëllimin me vjersha sarkastike Feja lakuriq, 1967.[30] Pepa në vargjet e tij akuzonte besimtarët se ishin naivë dhe se kishin prirjen për sjellje servile, duke përshkruar karikatura njerëzore me kokë gomerësh apo duke dëgjuar porosi prej klerikëve të majmur.[27] Petro Marko me vëllimin me tregime Urata, dhia dhe perëndia, 1967. Kolë Jakova komeditë Dom Gjoni: komedi me tri akte dhe Dom Lleshi e Zigur efendiu, këtë të fundit në bashkëautorësi me Moisi Zaloshnjën.[31]

Ismail Kadare botoi në numrin 8 të revistës Nëntori një variant të përmbledhur të romanit Dasma. Gjatë viteve 1966-67 Kadareja ishte dërguar nga Lidhja në bazë më në kontakt me realitetin dhe "ndërtimin e socializmit". E shkroi romanin duke parë gratë labe që punonin në Kombinatin e Tekstileve të Beratit.[32] Roman i cili sipas Elsie, trajton temën e emancipimit të gruas në Shqipëri në kulmin e dy fushatave të mëdha sociale të Enver Hoxhës: heqja e fesë dhe emancipimi i gruas në një popullsi me prejardhje kryesisht myslimane.[33] Romani i bën jehonë revolucionit, ku ndër fragmente të tij autori ilustron rininë si bartëse të ideve të reja, nën udhëheqjen ideore të Partisë, e agjituar kundrejt shprehive e ushtrimeve fetare të brezit të vjetër, si fe të pushtuesve të dikurshëm.[34] Nga po i njëjti shkrimtar, si jehonë e Revolucionit në Kinë, duket edhe poezia Pashallarët e kuq ku burokratët e shtetit dhe zyrtarët e lartë komunistë pasqyrohen se duke shfrytëzuar fasadën e komuniste po minonin revolucionin.[35]

Kinematografia

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Për bëmat e revolucionit, atë vit u prodhua dokumentari Në flakët e revolucionit me regji nga Endri Keko, xhiruar nga Ilia Terpini dhe Niko Theodhosi.[36]

Më 2019 gazetarja Luljeta Progni në bashkëpunim me Fondacionin "Kujto", si pjesë të një cikli dokumentarësh me histori njerëzore me temë krimet e komunizmit, u transmetua në televizionin News24 dokumentari "Gurët e besimit" që trajton Revolucionin Kulturor.[22][37]

Referime

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]
  1. ^ Shkreli, Frank (17 maj 2016). "Tragjedia e Revolucionit Kulturor Kinezo-Shqiptar". botasot.info. Marrë më 25 shkurt 2019.
  2. ^ Raymond Zickel, Walter R. Iwaskiw, red. (1994). "Albania: A Country Study" (në anglisht). GPO for the Library of Congress.
  3. ^ a b c Prifti, Pirro (11 shkurt 2018). "Revolucioni Anti-fetar i shkurtit të 1967 dhe pasojat e ateizmit në Shqipëri". botasot.info. Marrë më 25 shkurt 2019.
  4. ^ a b c Hoxha 2017, p. 161.
  5. ^ a b c d Qazimi 2012, pp. 12-15.
  6. ^ a b Qazimi 2012, pp. 17-22.
  7. ^ a b Qazimi 2012, pp. 111-113.
  8. ^ a b c Ramet, Sabrina P. (1998). Nihil Obstat: Religion, Politics, and Social Change in East-Central Europe and Russia (në anglisht). Duke University Press. fq. 217. ISBN 9780822320708.
  9. ^ a b Ramet 1998, p. 218.
  10. ^ a b Hoxha 2017, p. 165.
  11. ^ Czekalski, Tadeusz (2013). The Shining Beacon of Europe: The Albanian State and Society in the Period of Communist Dictatorship 1944-1992 (PDF) (në anglisht). Krakow: Jagiellonian University Press. fq. 47. ISBN 978-83-233-3515-3.
  12. ^ Hako, Hulusi (19 shkurt 2004). Intervistuar nga Luan Kondi. "Si i bëra "Gjyq Zotit" dhe propagandova ateizmin në Shqipëri". Panorama. 495: 12–13.
  13. ^ a b Qazimi 2012, p. 11.
  14. ^ Karataş, İbrahim (gusht 2020). "State-Sponsored Atheism: The Case of Albania during the Enver Hoxha Era". Ooccasional Papers on Religion in Eastern Europe (në anglisht). 40 (6): 99.
  15. ^ a b Hoxha, Çelo (2017). "Marrëdhëniet e besimeve fetare me shtetin komunist në Shqipëri krahasuar me regjimet e vendeve komuniste të Europës Lindore". Kërkime të reja për historinë e shqiptarëve. Qendra e Studimeve Albanologjike: 158–159. ISBN 9928141576.
  16. ^ "Para 40 vjetësh Shqipëria u shpall "shteti i parë ateist në botë"". gazetamesazhi.com. 18 shtator 2015 [2007].
  17. ^ a b c d Qazimi, Azem (2012). Procesi i asgjësimit të fesë në komunizëm. Tiranë: Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit. fq. 108–109. ISBN 9789928168030.
  18. ^ a b c Ngjela, Spartak (2 tetor 2011). "Politikanët e shkurtit '67 që sundojnë Shqipërinë". fjala.info. Arkivuar nga origjinali më 29 tetor 2019. Marrë më 24 shkurt 2019.
  19. ^ Topulli 2021, p. 63.
  20. ^ a b Meksi, Aleksandër (30 mars 2010). Intervistuar nga Ferdinand Dervishi. "Enverit nuk i bëri përshtypje shkatërrimi i kishës së shek. XIII": [Kisha e "Shën Mërisë (Vau i Dejës, Shkodër)]". Panorama. 2680: 19.
  21. ^ "Bashkia Lezhë: Plani Strategjik për Zhvillimin e Qëndrueshëm të Komunitetit të Lezhës, 2013 – 2030" (PDF). Arkivuar nga origjinali (PDF) më 14 shkurt 2021. Marrë më 26 shkurt 2019.
  22. ^ a b c Progni, Luljeta (3 janar 2019). "Revolucioni Kulturor: si u shkatërruan objektet e kultit në vendin tonë". Arkivuar nga origjinali më 29 tetor 2019. Marrë më 26 shkurt 2019.
  23. ^ Hoxha 2017, p. 163.
  24. ^ Thomo, Pirro (12 korrik 2013). Intervistuar nga Valeria Dedaj. "Si mbrojtëm nga shkatërrimi 120 monumente kulti në '68-ën: specialisti i fushës së restaurimit, flet për valën e shkatërrimeve që pësuan objektet fetare dhe ndërtesat që ishin shpallur monument kulture gjatë sistemit komunist". Shekulli. 4018: 16–17.
  25. ^ "Si u burgos tirazhi i librit të parë shqip". gazeta-shqip.com. 26 shtator 2018.
  26. ^ a b Qazimi 2012, pp. 16-17.
  27. ^ a b Czekalski 2013, p. 130.
  28. ^ a b Dervishi, Kastriot (11 shkurt 2019). "1967, Shkurte Pal Vata dhe Enver Hoxha". syri.net.
  29. ^ a b c Hoxha, Çelo (26 janar 2013). "Abuzimi me një minorene: Shkurte Pal Vata". Standard. 2509: 14–15.
  30. ^ Dani, Doan (2020). "Heuristika e seksualizimit të tjetrit". Përpjekja. XXI (36–37): 300.
  31. ^ Topulli, Justinian (2021). "Rigjallërimi i besimeve fetare në Shqipëri pas rënies së komunizmit" (PDF). uet.edu.al. fq. 72–73. Arkivuar nga origjinali (PDF) më 23 mars 2021. Marrë më 19 mars 2021.
  32. ^ Lloshi, Xhevat (20 janar 2016). "Udhëtimi i "Dasmës" së Kadaresë, romani i shumëpërfolur". gazetadita.al. Arkivuar nga origjinali më 4 shkurt 2019. Marrë më 25 shkurt 2019.
  33. ^ Elsie, Robert (1997) [1995]. "Histori e Letërsisë Shqiptare" (PDF). elsie.de. Përkthyer nga Abdurrahim Myftiu. Tiranë, Pejë: Dukagjini. fq. 267.{{cite web}}: Mirëmbajtja CS1: Gjendja e adresës (lidhja)
  34. ^ Sulstarova, Enis (2006). Arratisje Nga Lindja: Orientalizmi Shqiptar Nga Naimi Te Kadareja. Globic Press. fq. 152–153. ISBN 9780977666249.
  35. ^ Sulstarova 2006, pp. 173-174.
  36. ^ Alla, Adela (12 shkurt 2019). ""Në flakët e revolucionit", rifillon cikli i shfaqjes së thesareve të Arkivit". ata.gov.al. Agjencia Telegrafike Shqiptare. Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2019. Marrë më 26 shkurt 2019.
  37. ^ "Fondacioni Kujto".
Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Revolucioni_Kulturor&oldid=2544513"